აზერბაიჯანული ბანკები: რას უნდა ველოდოთ?

შეიძლება ითქვას, რომ ბანკებმა ახალი ამბების სათაურები “დაიპყრო”: საერთაშორისო ბანკის ნაღდ ფულთან დაკავშირებული “საბანკომატო” კრიზისი, დოლარების ნაკლებობა, და ბევრი სხვა. გასული წელი ფინანსურ და საბანკო სფეროებში მოვლენებით დატვირთული აღმოჩნდა.

თუკი წლის დასაწყისში ქვეყანაში 43 ბანკი მოქმედებდა, ნოემბრის ბოლოს მათმა რიცხვმა 32-მდე იკლო; თანაც ბანკებში მიმდინარე შემცირებათა ტემპი, სამშენებლო კომპანიების შემდეგ მეორე ადგილზეა – 4 და 2 ათასი ადამიანი შესაბამისად. “ორი დევალვაციის წელიწადში” დაწყებული პროცესები, რეალური ანტიკრიზისული ზომების არმიღების გამო, მხოლოდ გაღრმავდა.

რას აკეთებდა ამ დროს ხელისუფლება ან ცენტრალური ბანკი – საბანკო მარეგულირებელი? 2016 წლის თებერვალში პრეზიდენტის ბრძანებით შეიქმნა ფინანსური, საბანკო და სადაზღვევო სისტემების საქმიანობის მარეგულირებელი ახალი ორგანო – ფინანსური ბაზრების სადამკვირვებლო პალატა. ცენტრალური ბანკი წმინდა ფინანსურ მონაცემებით დაკავდა, ხოლო ბანკების საქმიანობაზე უშუალო პასუხისმგებლობა პალატას დაეკისრა.

ახლახან მომხდარი დევალვაციისა და ნავთობზე ფასების დაცემის გათვალისწინებით, ცენტრალურ ბანკს არც ისე ბევრი სამოქმედო ვარიანტი ჰქონდა. მათი თვდაპირველი შეთავაზება იყო ბრუნვაში არსებული ფულის მოცულობის შემცირება, უცხურ ვალუტაზე მოთხოვნის შემცირებისა და ადგილობრივ ვალუტაზე მოთხოვნის გაზრდის მიზნით.

მანათის ფასის მოსამატებლად ცენტრალურმა ბანკმა ოთხ ეტაპად, 5-ჯერ გაზარდა ფასდაკლების განაკვეთი 3-დან 15%-მდე. ფასდაკლების განაკვეთი – ეს არის ფულის ისეთი “ფასი”, ან პროცენტი, რა საფასურადაც გადასცემს ცენტრალური ბანკი ეროვნულ ვალუტას ბანკებს.

მაგრამ, შეიცვალა თუ არა რამე? მთლიანობაში, ცენტრალური ბანკის მიერ ბრუნვაში მანათის მოცულობის შემცირება ჯერ კიდევ 2015 წელს დაიწყო. ფულადი ბაზის (ბრუნვაში არსებული ნაღდი ფულის რაოდენობა) მაქსიმუმი ხომ 2014 წლის დეკემბერში აღინიშნა.

სავალუტო შენატანების მოცულობა ბოლო წლის განმავლობაში დაახლოებით 25-30%-ით შემცირდა. ეს კი იმაზე მეტყველებს, რომ მეანაბრეები პირველ რიგში უცხოური ვალუტის გამოტანას აგრძელებენ, რაც ვალუტაზე მოთხოვნას ზრდის; არადა, წინათ მათ თავიანთი მანათის ანაბრები უბრალოდ უცხოურ ვალუტაზე გადაჰყავდათ.

თუკი 2015 წლის დასაწყისისთვის სავალუტო და სამანათო დეპოზიტებს შორის შესაბამისობა 4,3 იყო 6,8 მილრდ-თან, 2015 წლის დასარულისთვის არის – 12 – 3,9 მლრდ-მანატთან. 2016 წლის 9 თვის განმავლობაში დოლარის საშუალო კურსიდან გამომდინარე (1,57), და იმის გათვალისწინებით, რომ უცხოური ვალუტის 85%-ს ჩვენთან აშშ დოლარი შეადგენს, მეანაბრეებს ბანკებიდან გატანილი აქვთ 2 მლრდ. დოლარი. იმის გათვალისწინებითაც კი, რომ დაახლოებით 400 მლნ. დოლარი გაკოტრებულ ბანკებზე მოდის, დანარჩენების ანგარიშზე საშუალოდ 1 მლრდ დოლარი რჩება, რაც ცოტა არ არის აზერბაიჯანის არცთუ დიდი ეკონომიკისთვის.

მეორე მხრივ, ცენტრალურ ბანკს სასწრაფო წესით მოუხდა გაკოტრებული ბანკების დეპოზიტების საკითხის გადაჭრა. იმის გამო, რომ ყველა დაკეტილი ბანკი სადაზღვევო ფონდის წევრი იყო, შესაბამისად, მათ მენაბრეებს თავიანთი სახსრები უკან უნდა მიეღოთ. ამავე დროს, მიმდინარე წლის 2 მარტიდან ბანკებში მეანაბრეთა მისაზიდად შეიცვალა ანაბრების დაზღვევასთან დაკავშირებული კანონმდებლობა. თუკი წინათ დაზღვევას ექვემდებარებოდა მხოლოდ 30-ათას მანათიანი შენატანი, მაქსუმუმ 12%-იანი წლიური მოგებით, ახლა ეს რიცხვი 15% გახდა, ხოლო შენატანის ზედა ზღვარი საერთოდ გაუქმდა.

მანამდე ცენტრალურმა ბანკმა მხოლოდ ექვს ბანკს ჩამოართვა ლიცენზიები. მეანაბრეებზე გაიცა 177 მილნ მანათი. ანაბრების დაზღვევის ფონდის შესაძლებლობების გათვალისწინებით, ამ მოცულობის ანაბრებს ისინი როგორღაც გაუმკლავდებოდნენ, მაგრამ კანონმდებლობის შეცვლის შემდეგ ბევრმა მეანაბრემ თავიდან დადო დეპოზიტების თაობაზე შეთანხმება, და ახლა ნებისმიერი გაკოტრება შეიძლებოდა ფონდს დამუქრებოდა.

შემთხვევებმაც არ დააყოვნა – ივლისის ბოლოს პალატამ უკვე 4 ბანკს ჩამოართვა ლიცენზია, ხოლო ქვეყნის რიგით მეორე მსხვილ ბანკში, “Bank Standard”-ში გარეშე მმართველობა დაინიშნა.

საჭირო გახდა 4 ბანკისთვის 125 მანათის გადახდა, და ახლა ფონდს მოუწია, დასახმარებლად ცენტრალური ბანკისთვის მიემართა, რადგან მას უბრალოდ აღარ გააჩნდა ასეთი სახსრების გადახდის საშუალება. მაგრამ თავდაპირველი სესხი მხოლოდ 25 მილიონ მანათს შეადგენდა. თანხა თითქოს არც ისე დიდი იყო და თან იმ დროისთვის ყველაზე მსხვილი დაკეტილი ბანკი ბაზრის საკვანძო – “Texnikabank” გახლდათ. არავის ეგონა, რომ ქვეყნის ერთ-ერთი უმსხვილესი ბანკის გაკოტრებას დაუშვებდნენ.

მაგრამ საქმე სხვაგვარად იყო – “Bank Standard”-ის დაახლოებით ორთვიანი მართვისა და ორგანოს ხელმძღვანელის იმ განცხადების შემდეგ, რომ აღარც ერთი ბანკი აღარ დაიხურება, პალატა იძულებული გახდა, ანაბრების მოცულობის თვალსაზრისით ქვეყნის რიგით მეორე ამ ბანკისთვის ლიცენზია ჩამოერთმია. აქ უკვე ლაპარაკი იყო ნახევარ მილიარდ მანათზე. და თან აქედან მხოლოდ 38 მლნ. იყო მანათებში, დანარჩენი – დოლარებში (265 მლნ. დოლარი).

ასეთ შემთხვევაში, სახელმწიფოს ცენტრალური ბანკის მეშვეობით (კანონმდებლობით, სახელმწიფოს არ შეუძლია დაეხმაროს ბანკებს) მოუწია, ჩარეულიყო და სახსრები გამოეყო. შედეგად, 20 ნოემბრის მონაცემებით, 11 ბანკის მეანაბრეებს მთლიანობაში 700 მლნ.მანათი გადაუხადეს.

ამჯერად სიტუაცია კარგს არაფერს გვიქადის. ბანკებმა არაერთგზის შეამცირეს სესხების გაცემა, და მხოლოდ უცხოელი კრედიტორებისადმი დავალიანების დაფარვით არიან დაკავებულები. ამგვარად, ეკონომიკაში სესხების მოცულობა 21-დან 15,5 მლრდ მანათამდე შემცირდა: იპოთეკური სესხები საერთოდ არ გაიცემა, ხოლო სხვა მიმართულებებით, შეიძლება ითქვას – ფაქტობრივად არ გაიცემა.

ამასთან, აზერბაიჯანული ბანკების უცხოური საფინანსო სტრუქტურებისადმი დავალიანებამ 1,3 მლრდ. დოლარით იკლო (სხვა სიტყვებით, ეს თანხა უბრალოდ გასულია ქვეყნის ეკონომიკიდან).

ბრუნვაში ვალუტის ნაკლებობის გამო, უცხოური ვალუტით განხორცილებული ოპერაციების მოცულობა 2-3 ჯერ შემცირდა. მაგალითად, თუკი 2015 წლის სექტემბერში დოლარის ყიდვა-გაყიდვის მოცულობა 800 მილიონ დოლარს შეადგენდა, 2016 წლის სექტემბერში უკვე 379 მლნ. იყო, რაც ეკონომიკური აქტივობის კლებაზე მეტყველებს – ქვეყანაში უცხოური ვალუტის შემოსვლისა და უცხოურ რეზიდენტებთან დაკავშირებული სხვა ოპერაციების შემცირებაზე.

ამასობაში პალატა და ცენტრალური ბანკი მუშაობენ ახალ კანონზე, რომელიც ხელისუფლებას ბანკების გადარჩენის საშუალებას მისცემს. თუკი გავითვალისწინებთ, რომ ახლახან ქვეყნის უმსხვილესმა ბანკმა – აზერბაიჯანის საერთაშორისო ბანკმა – განცხადა, რომ მან “გაჯანსაღების მხოლოდ პირველ ეტაპზე” შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება “აგრაკრედიტს” 10 მილიარდი მანათის (შეჯამებული აქტივებით დღევანდელი 14 მლრდ მანათი) პრობლემური სესხები გადასცა, ეს იმას ნიშნავს, რომ სულ მალე დიდი გაკოტრებების და სახელმწიფოსგან საბანკო სისტემაში უფრო აქტიურად ჩარევის მომსწრენი გავხდებით.

გამოქვეყნებულია 28.11.2016