მოსაზრება: აშშ აძლიერებს ერდოღანის პოზიციებს - რა მიზნები აქვს ტრამპს თურქეთთან დაკავშირებით?
აშშ ერდოღანს ლეგიტიმაციას ანიჭებს
სექტემბერში, დონალდ ტრამპი და თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი თეთრ სახლში შეხვდნენ, რამაც ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობების ნორმალიზებაზე მიანიშნა.
აშშ-ის ელჩმა თურქეთში, ტომ ბარაკმა, განაცხადა: “ტრამპმა თქვა: “მოდით, გადავდგათ თამამი ნაბიჯი და მივცეთ ერდოღანს ის, რაც მას სურს“ და რომ “ის, რაც მას სურს“ არ არის იარაღი ან ვაჭრობა, არამედ ეს არის “ლეგიტიმურობა“.
ურთიერთობების ნორმალიზება, F-35 გამანადგურებლები და Boeing-ის თვითმფრინავები
ტრამპის ადმინისტრაციის ეს ნაბიჯი მოტივირებული იყო როგორც პირადი ურთიერთობებით (ორივე ლიდერი ძლიერი სახელმწიფო მოღვაწის იმიჯს იქმნის), ასევე სტრატეგიული მოსაზრებებით. ამ ეტაპზე შეერთებული შტატები რამდენიმე ძირითადი მიზნის წინაშე დგას.
ვაშინგტონი ცდილობს თურქეთის რუსეთისგან დაშორებას ენერგეტიკის სექტორში
ამ მიზნით, შეერთებული შტატები ცდილობს ანკარა წაახალისოს, რომ იაფი რუსული გაზის ნაცვლად აშშ-დან თხევადი ბუნებრივი აირი შეიძინოს.
ეს თურქეთისთვის უფრო ძვირი დაჯდება.
თუმცა, აშშ-ის მიზანია რუსეთის გაზის შემოსავლების შემცირება და თურქეთის მხარდაჭერის უზრუნველყოფა შავ ზღვაში უკრაინასთან დაკავშირებული სტრატეგიისთვის.
ამიტომ, მხარეები განიხილავენ თავდაცვისა და სავაჭრო შეთანხმებებს, რომლებიც მნიშვნელოვანია თურქეთისთვის, რომელთა მთავარი ქვეტექსტი შემდეგია:
2019 წელს თურქეთი აშშ-მ “დასაჯა“ რუსეთისგან S-400 საჰაერო თავდაცვის სისტემის შეძენისთვის: ის გამორიცხეს F-35 გამანადგურებელი თვითმფრინავების პროგრამიდან და დაუქვემდებარეს CAATSA-ს სანქციებს. ახლა ტრამპის ადმინისტრაცია აცხადებს მზადყოფნას, შეამსუბუქოს ეს შეზღუდვები.
- აშშ მიუთითებს, რომ მზადაა ხელახლა განიხილოს თურქეთისთვის F-35-ების მიყიდვის შესაძლებლობა და შესაძლოა “თითქმის დაუყოვნებლივ“ მოხსნას CAATSA-ს სანქციები.
- გარდა ამისა, განიხილება მნიშვნელოვანი გარიგებები Boeing-ის სამგზავრო თვითმფრინავებზე, F-16 გამანადგურებელ თვითმფრინავებზე და ბირთვული ენერგიის პროექტებზეც კი.
როგორც ტრამპმა თქვა, ერდოღანს სურს სამხედრო და ეკონომიკური შეთანხმებების განხორციელება “ისე, როგორც მას სურს“ და აშშ ამჟამად მიდრეკილია ამაზე დათანხმებისკენ.
რეგიონული სტაბილურობა და თურქეთის შუამავლობის მნიშვნელობა
ამ მხრივ, შეერთებული შტატები თურქეთს სასარგებლო მოთამაშედ მიიჩნევს.
ვაშინგტონისთვის მნიშვნელოვანია, რომ ანკარა ერთ-ერთია იმ მცირერიცხოვან ქვეყნებს შორის, რომელსაც შეუძლია დიალოგი როგორც მოსკოვთან, ასევე დასავლეთთან.
- სირიაში: სასაზღვრო უსაფრთხოებისადმი ინტერესებისა და შეიარაღებულ ჯგუფებთან კავშირების წყალობით, თურქეთს აქვს პროცესებზე გავლენის მოხდენის უნარი. შეერთებული შტატები მიიჩნევს, რომ ანკარას აქ შეუძლია დაბალანსების როლის შესრულება.
- უკრაინაში: ერდოღანს შეუძლია მოლაპარაკება როგორც პუტინთან, ასევე დასავლელ ლიდერებთან, რითაც აძლიერებს თავის შუამავლის როლს. ეს ასევე მნიშვნელოვანია შავი ზღვის უსაფრთხოებისთვის.
- ღაზაში: მიმდინარე წლის სექტემბერში ერდოღანი პუტინს შეხვდა, როდესაც ტრამპთან ერთად ღაზაში ომის დასრულებაზე საუბრობდა. ეს თურქეთის რეგიონულ სახელმწიფოებთან და შეერთებულ შტატებთან ერთდროულად მუშაობის უნარის ინდიკატორად აღიქმება.
შეერთებული შტატებისთვის თურქეთი სირიაში, უკრაინასა და ახლო აღმოსავლეთში “მოლაპარაკებების გამტარის“ როლს ასრულებს. ეს აძლიერებს ერდოღანის პოზიციას საერთაშორისო ასპარეზზე და საშუალებას აძლევს მას, თავი “რეგიონულ ლიდერად“ წარმოაჩინოს.
ვაჭრობისა და ენერგეტიკის სფეროში თანამშრომლობა
ეს სფეროები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ აშშ-თურქეთის ურთიერთობებში.
- გაზის შეთანხმება: ხელმოწერილი კონტრაქტის თანახმად, თურქეთი 20 წლის განმავლობაში აშშ-სგან 70 მილიარდ კუბურ მეტრ თხევად ბუნებრივ აირს (LNG) შეისყიდის. აშშ-სთვის ეს ნიშნავს გაზისა და იარაღის გაყიდვების ზრდას, ხოლო თურქეთისთვის – ენერგიის წყაროების დივერსიფიკაციას.
- ატომური ენერგია: აშშ თურქეთს სთავაზობს მცირე მოდულარულ რეაქტორებს, რათა შეამციროს მისი დამოკიდებულება რუსეთის აქუიუს ატომურ ელექტროსადგურზე. ვაშინგტონის მიზანია თურქეთის დისტანცირება რუსული ტექნოლოგიებისგან და საკუთარი ბირთვული გადაწყვეტილებების პოპულარიზაცია.
- სტრატეგიული მნიშვნელობა: აშშ-სთვის ეს ნაბიჯები წარმოადგენს არა მხოლოდ ეკონომიკურ სარგებელს, არამედ გეოპოლიტიკურ უპირატესობასაც. თურქეთისთვის ეს არის რუსეთზე დამოკიდებულების შემცირების და დასავლეთთან კავშირების გაძლიერების გზა, თუმცა ქვეყანა იძულებული იქნება მიმართოს უფრო ძვირადღირებულ ენერგორესურსებს.
კეთილგანწყობის მოპოვება და პირადი ურთიერთობები
ეს ფაქტორი ასევე განსაკუთრებულ როლს თამაშობს აშშ-თურქეთის ურთიერთობებში.
- ტრამპის მიდგომა: ის რეგულარულად საჯაროდ აქებს ერდოღანს. მაგალითად, 2024 წელს მან ერდოღანის სამხედრო წარმატებებს სირიაში “2000 წლის მიზნის შესრულება“ უწოდა და მიულოცა.
- პირადი მეგობრობა: ტრამპი ღიად აცხადებს, რომ ის ერდოღანს თავის “მეგობრად“ მიიჩნევს. ეს პირადი ურთიერთობა ასევე გავლენას ახდენს დიპლომატიურ მოლაპარაკებებზე, სადაც აშშ უფრო მეტ ნდობას იჩენს თურქეთის მიმართ და დათმობებზე მიდის.
- სარგებელი ანკარისთვის: საერთაშორისო ასპარეზზე ეს თურქეთს დამატებით დიპლომატიურ უპირატესობებს ანიჭებს; ქვეყნის შიგნით ერდოღანი ამას წარმოაჩენს, როგორც “ერის ინტერესებს წარმატებულ მოლაპარაკებში“, რაც აძლიერებს მის ლეგიტიმაციას.
შესაძლო პოლიტიკური შედეგები
ამ პოლიტიკამ შეიძლება გამოიწვიოს არაერთი მოკლევადიანი და გრძელვადიანი შედეგი.
მოკლევადიანი შედეგები:
● F-35-ის კრიზისი დიდი ხანია ართულებს აშშ-თურქეთის ურთიერთობებს. ახლა ტრამპის ადმინისტრაცია ამ პრობლემის შესაძლო გადაწყვეტაზე მიანიშნებს. თუ თურქეთი დათანხმდება რუსულ S-400 სისტემებზე უარის თქმას, ის კვლავ შეძლებს F-35 გამანადგურებლების შეძენას.
● უკვე დადასტურებული 20-წლიანი გაზის ხელშეკრულება, რომლის ღირებულება 43 მილიარდი დოლარია, და Boeing-ის თვითმფრინავებისა და F-16 გამანადგურებლების შესაძენად მსხვილი კონტრაქტების ხელმოწერა ნიშნავს აშშ-სთვის გაზისა და იარაღის გაყიდვების ზრდას, ხოლო თურქეთისთვის ენერგიის წყაროების დივერსიფიკაციას, თუმცა უფრო ძვირი ალტერნატივების ხარჯზე.
● შეხვედრის მედიაში გაშუქებამ ასევე გაზარდა ერდოღანის იმიჯი. ტრამპის სიტყვები მის შესახებ, როგორც “ლიდერის, რომელმაც მიაღწია 2000-წლიან მიზანს სირიაში“, პროსამთავრობო თურქულმა მედიამ წარმოადგინა, როგორც “სტრატეგიული გამარჯვება“.
● ტრამპისა და ერდოღანის მიერ ღაზას სამშვიდობო გეგმის განხილვამ ანკარას საშუალება მისცა, რეგიონში “აქტიური დიპლომატისა და მშვიდობის ხელშეწყობის მთავარი მოთამაშის“ როლში წარმოჩენილიყო.
გრძელვადიანი შედეგები: ავტორიტარული მმართველობა უკანა პლანზე გადადის
გარე ძალების მხარდაჭერა აძლიერებს ერდოღანის ძალაუფლებას და აძლიერებს მის ავტორიტეტს როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე საერთაშორისო დონეზე, აძლიერებს შიდა რიტორიკას: “ჩვენ ერთ მაგიდასთან ვსხდებით მსოფლიო ძალებთან“.
ამავდროულად, ეს საშუალებას იძლევა, ავტორიტარული მმართველობა და რეპრესიები ქვეყნის შიგნით უკანა პლანზე გადავიდეს.
ეს მიდგომა არაერთგვაროვან რეაქციას იწვევს როგორც თურქულ საზოგადოებაში, ასევე დასავლეთში.
აშშ-ში ზოგიერთი დემოკრატი ტრამპსა და ერდოღანს შორის შეხვედრებს დემოკრატიული ღირებულებების ღალატად მიიჩნევს, ხოლო ადამიანის უფლებების დარღვევის შესახებ ბრალდებები კონგრესში სულ უფრო ხმამაღალი ხდება.
შეხვედრის დროს ტრამპის ხუმრობამ, როდესაც მან განაცხადა, რომ ერდოღანი “საუკეთესოა არჩევნების გაყალბებაში“, ამერიკულ მედიასა და დემოკრატიის დამცველებს შორის მნიშვნელოვანი აღშფოთება გამოიწვია.
გრძელვადიან პერსპექტივაში, ეკონომიკური ვალდებულებებიც რისკებს შეიცავს.
აშშ-სთან თხევადი ბუნებრივი აირის შესაძენად გაფორმებული მსხვილი კონტრაქტები თურქეთს უფრო ძვირადღირებულ ენერგორესურსებზე გადასვლისკენ აიძულებს, რამაც შეიძლება სახელმწიფო ბიუჯეტზე ტვირთი გაზარდოს.
თუ ვაშინგტონი მომავალში უფრო მკაცრ პირობებს დააწესებს, ამან შეიძლება გაამწვავოს ანკარას ურთიერთობები კრემლთან და რეგიონში ახალი დისბალანსი შექმნას.
ოპოზიციის რეპრესიები თურქეთში
ერდოღანი თავის ლეგიტიმაციას ქვეყნის შიგნით, ძირითადად, 2018 წლიდან მოქმედი ცენტრალიზებული საპრეზიდენტო სისტემისა და არჩევნების შედეგების საფუძველზე ამყარებს.
თუმცა, ოპოზიციის გაძლიერება თანდათან ძირს უთხრის ამ საფუძვლებს.
ბევრი დამკვირვებლის აზრით, ხელისუფლება კონტროლირებად მედიასა და სასამართლო მექანიზმებს ოპოზიციის ლიდერების დასასუსტებლად იყენებს.
ბოლო მოვლენები ამის ნათელი მაგალითია: სტამბოლის მერის, ექრემ იმამოღლუს დაპატიმრება და ზეწოლა ოპოზიციურ პარტიებზე.
იმამოღლუს დაპატიმრება და ზეწოლა CHP-ზე
ერდოღანის მთავარი კონკურენტი, სტამბოლის მერი ექრემ იმამოღლუ, მიმდინარე წლის მარტში დააკავეს კორუფციისა და “ქურთისტანის მუშათა პარტიასთან კავშირების“ ბრალდებით, რომელიც ტერორისტულ ორგანიზაციად არის მიჩნეული არა მხოლოდ თურქეთში, არამედ აშშ-ში, ევროკავშირსა და დიდ ბრიტანეთში.
ამ დაპატიმრებამ არა მხოლოდ საფრთხე შეუქმნა იმამოღლუს პოლიტიკურ კარიერას, არამედ სერიოზული შეშფოთება გამოიწვია თურქეთში დემოკრატიული ინსტიტუტების მდგომარეობის შესახებ.
ამავდროულად, საქმეები აღიძრა მისი პარტიის ასობით წევრისა და ათობით მუნიციპალური ლიდერის წინააღმდეგ. თორმეტი არჩეული მერი, მათ შორის სტამბოლში გამარჯვებულები, დაპატიმრების ან სხვა პრევენციული ზომების მიღების წინაშე აღმოჩნდნენ. ექსპერტები ამ პროცესს თურქეთში მრავალი წლის განმავლობაში დაფიქსირებული “სამართლის“ სტრატეგიის – კანონის პოლიტიკურ იარაღად გამოყენების – გაგრძელებად მიიჩნევენ.
ოპოზიციამ იმამოღლუს დაპატიმრებას “პოლიტიკური გადატრიალება“ უწოდა და მასობრივი საპროტესტო აქციები მოაწყო. საერთაშორისო დამკვირვებლებმა ეს მოვლენა თურქეთში დემოკრატიის დეგრადაციის ერთ-ერთ ყველაზე აშკარა მაგალითად მიიჩნიეს.
ამგვარად, იმამოღლუს დაპატიმრება კრიტიკულ მომენტად იქცა, რამაც კიდევ უფრო გაამწვავა ერდოღანის მმართველობის ლეგიტიმურობის კრიზისი როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე საერთაშორისო დონეზე.
ახალი საკანონმდებლო ცვლილებები და წამების შესახებ ცნობები ასევე სერიოზულ საზოგადოებრივ უკმაყოფილებას იწვევს.
ბრუკინგსის კვლევის თანახმად, იმამოღლუმ დაახლოებით 15 მილიონი ამომრჩევლის მხარდაჭერა მიიღო, რამაც მას “სიმბოლური ძალაუფლება“ მისცა და მთელი ქვეყნის მასშტაბით მიმდინარე საპროტესტო აქციები გამოიწვია.
საერთო ჯამში, თურქეთი ლეგიტიმურობის კრიზისს განიცდის.
ერდოღანი თავს “ეროვნული ნების დამცველად“ წარმოაჩენს, თუმცა მის ძალაუფლებაზე პრეტენზიებსა და რეალობას შორის ღრმა უფსკრული გაჩნდა.
ერდოღანი ბოლო წლებში ცდილობდა თავისი პოზიციების განმტკიცებას საზღვარგარეთ შუამავლობის ინიციატივებისა და მაღალი დონის შეხვედრების გზით.
ტრამპმა ღიად განაცხადა, რომ ერდოღანი ერთ-ერთია იმ მცირერიცხოვან ლიდერთაგან, რომელსაც როგორც პუტინი, ასევე ზელენსკი პატივს სცემენ. ეს საერთაშორისო აღიარება აძლიერებს ანკარას დიპლომატიურ გავლენას.
თუმცა, ექსპერტები გვაფრთხილებენ, რომ გარე ლეგიტიმაცია ვერ მალავს შიდა პრობლემებს.
Institut Montagne-ის ექსპერტი სოლი ოზელი აღნიშნავს, რომ ტრამპის ღია მხარდაჭერა ერდოღანს დაუცველს ხდის ოპოზიციის ბრალდებების მიმართ, რომ ის “ვაშინგტონის ბრძანებებს ასრულებს“.
საბოლოო ჯამში, ერდოღანი ცდილობს საერთაშორისო აღიარება შიდა პოლიტიკურ უპირატესობად აქციოს, მაგრამ ეს ერთდროულად ზრდის მისი მმართველობის ავტორიტარული მეთოდების კონტროლს.
ერდოღანის “ლეგიტიმურობის“ გაძლიერება: ექსპერტების მოსაზრებები და დიპლომატიური განცხადებები თურქეთსა და აშშ-ში
დიპლომატიური წრეები და ექსპერტები აშშ-ს მიერ ერდოღანის “ლეგიტიმურობის“ მხარდაჭერის სხვადასხვა ახსნას გვთავაზობენ.
თურქი ანალიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ ელჩის ტომ ბარაკის სიტყვები – “ტრამპმა თქვა: “მოდით, გადავდგათ თამამი ნაბიჯი, მივცეთ ერდოღანს ის, რაც მას სჭირდება“ და ეს “საჭიროება“ არ არის იარაღი ან ვაჭრობა, არამედ “ლეგიტიმურობა“ – აჩვენებს, რომ ერდოღანი ფაქტობრივად ცდილობს პოლიტიკურ აღიარებას და მხარდაჭერას საზღვარგარეთ.
ოპოზიციამ ეს განმარტა, როგორც დადასტურება იმისა, რომ მთავრობა ლეგიტიმურობას მხოლოდ გარე ძალების მხარდაჭერის წყალობით ინარჩუნებს.
თუმცა, ამერიკელი ოფიციალური პირები განსხვავებულ ახსნას გვთავაზობენ.
მათი აზრით, ბარაკის მიერ ნახსენები “ლეგიტიმურობა“ არ არის დაკავშირებული შიდა პოლიტიკასთან, არამედ მიუთითებს აშშ-თურქეთის ურთიერთობების სტრატეგიულ გადახედვაზე.
ისინი ხაზს უსვამენ, რომ აშშ-ის მთავარი მიზანია ანკარის რუსეთის გავლენისგან დაშორება, მისი ენერგეტიკული დამოკიდებულების შემცირება და ნატოში სანდო პარტნიორის სტატუსის აღდგენა.
თუმცა, ზოგიერთი დამკვირვებელი მიიჩნევს, რომ დასავლეთის მხარდაჭერა ძირს უთხრის საერთაშორისო ნორმებისა და დემოკრატიული პრინციპების ავტორიტეტს თურქეთში.
სხვები თვლიან, რომ ასეთმა მიდგომამ შეიძლება კიდევ უფრო გაამწვავოს შიდა დაპირისპირება, რადგან თურქი მოქალაქეების გამოცდილებაში წინა პლანზე წამოიწევს ძლიერი ლიდერის იმიჯი, და არა ევროპული ინტეგრაცია ან დემოკრატიული ინსტიტუტები.
მსგავსი რამ მოხდა, მაგალითად, საქართველოში.
ზოგიერთი ანალიტიკოსი მიიჩნევს, რომ ახალი პოლიტიკა მხოლოდ ტრამპის ადმინისტრაციის ამჟამინდელ ინტერესებს ასახავს, სტრატეგიული მიზნების მიღწევის შემდეგ კი აშშ შესაძლოა “ღირებულებების პოლიტიკას“ დაუბრუნდეს.
