პუტინის ნავთობი და SOCAR-ის ქარხანა: ევროკავშირის სანქციები აზერბაიჯანსაც ეხება
ევროკავშირის სანქციების მე-18 პაკეტი
ევროკავშირის მიერ ივლისში მიღებული მე-18 პაკეტი კრძალავს ევროკავშირის ბაზარზე იმ ნავთობპროდუქტების იმპორტს, რომლებიც წარმოებულია რუსეთის ნედლ ნავთობზე, მათ შორის მესამე ქვეყნებში გადამუშავების შედეგად. შეზღუდვების მოქმედება შეეხება თურქეთში მდებარე SOCAR-ის STAR ქარხანას და აზერბაიჯანულ ტანკერებსაც.
ევროკავშირის საგარეო ურთიერთობების სამსახურის წარმომადგენელმა ანიტა ჰიპერმა განმარტა, რომ აკრძალვა მიზნად ისახავს “რუსული ნავთობის ნებისმიერი გზით ევროკავშირის ბაზარზე მოხვედრის აღკვეთას“.
მისი თქმით, თუ რუსული ნავთობისგან წარმოებული საწვავის პროდუქტები, მათ შორის სახელმწიფო გადამამუშავებელი ქარხნებიდან, ევროკავშირში ექსპორტზე გავა, ეს წესების დარღვევად ჩაითვლება.
გეგმა ასევე მოიცავს პორტის შეზღუდვებს დაახლოებით ასი ტანკერისთვის, რომლებიც ე.წ. რუსეთის “ჩრდილოვან ფლოტს“ მიეკუთვნება.
STAR-ის ქარხნის როლი და იმპორტის მასშტაბები
თურქეთში მოქმედი აზერბაიჯანისა და SOCAR-ის ერთობლივი ნავთობგადამამუშავებელი ქარხანა STAR დიდი ხანია დამოკიდებულია რუსულ ნავთობზე. 2023 წლის ბოლოდან ქარხანაში რუსეთის ნავთობის მიწოდება მკვეთრად გაიზარდა.
ორგანიზაცია Global Witness-ის კვლევის მიხედვით, 2024 წლის პირველ კვარტალში STAR-ში გამოყენებული ნავთობის 90%-ზე მეტი რუსეთიდან შემოვიდა, ხოლო იმპორტის საერთო მოცულობამ ამ პერიოდში 1,2 მილიარდი დოლარი შეადგინა. შედარებისთვის, 2022 წლის ანალოგიურ პერიოდში ეს მაჩვენებელი 500 მილიონი დოლარი იყო.
2023 წლის შემოდგომაზე, გაზის ხელშეკრულებებისა და საკრედიტო შეთანხმებების ფონზე, რუსულმა კომპანიამ “ლუკოილმა“ SOCAR-ს 1,5 მილიარდი დოლარის სესხი გამოუყო. სანაცვლოდ განახლდა რუსული ნავთობის მიწოდება STAR-ში. Reuters-ის ინფორმაციით, ამ შეთანხმების შედეგად აზერბაიჯანმა შეძლო ამერიკული ბანკების Citi-სა და JP Morgan-ის მიმართ 1,3 მილიარდიანი დავალიანების ვადაზე ადრე დაფარვა, რამაც ქარხნისთვის რუსული ნავთობის იმპორტის გაგრძელებას შეუწყო ხელს. შედეგად, 2023 წლის შემოდგომიდან და 2024 წლის დასაწყისში STAR ძირითადად რუსულ ნავთობზე გადავიდა.
ევროკავშირის წარმომადგენლების განცხადებები
ევროკავშირის საგარეო სამსახურის პრესსპიკერმა ანიტა ჰიპერმა OC Media-სთან საუბარში დაადასტურა, რომ STAR ქარხანა ევროკავშირის მე-18 სანქციო პაკეტის მოქმედების ქვეშ ექცევა. მისი თქმით, პაკეტის მიზანია რუსეთის ნავთობის მხარდაჭერის ნებისმიერი გზის შეზღუდვა:
“თუ STAR ქარხანა რუსულ ნედლ ნავთობს გამოიყენებს პროდუქციის წარმოებისთვის, რომელიც ევროკავშირში ექსპორტზე გავა, ეს უკვე აკრძალული იქნება. საუბარია იმაზე, რომ მთლიანად აღიკვეთოს რუსული ნავთობის მოხვედრა ევროკავშირის ბაზარზე,“ — განაცხადა ჰიპერმა.
ევროკავშირისთვის მთავარი პრიორიტეტი რჩება რუსული ნავთობის მიწოდების აღკვეთა ევროპაში STAR-ის გავლით.
ბრალდებები “რებრენდინგში“ და ბაქოს პოზიცია
უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ აზერბაიჯანი არაერთხელ გააკრიტიკეს იმის გამო, რომ რუსული ნავთობი და გაზი “აზერბაიჯანულად“ გაჰქონდა ევროპულ ბაზარზე.
მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი ცნობები პერიოდულად ჩნდებოდა მედიაში, ბაქო მათ კატეგორიულად უარყოფდა. პრეზიდენტის ადმინისტრაციის წარმომადგენელმა ჰიქმეთ ჰაჯიევმა 2024 წელს უარყო ყაზახურ წყაროებზე დაყრდნობით გავრცელებული ინფორმაცია, თითქოს აზერბაიჯანს რუსული გაზი იმპორტზე გაჰქონდა, და განმარტა, რომ საუბარი მხოლოდ გაცვლით ოპერაციებზე იყო.
ამ დროისთვის აზერბაიჯანის მთავრობას ქარხანასთან დაკავშირებული სანქციების შესახებ ოფიციალური კომენტარი არ გაუკეთებია.
აზერბაიჯანის ტანკერების ფლოტი და ნავთობის გადაზიდვის მარშრუტები
კვლევების მიხედვით, აზერბაიჯანის კასპიის ზღვის ნაოსნობის კომპანია (ASCO) ახალ ნავთობის ტანკერებს, Aframax კლასის, STAR-ის ნავთობგადამამუშავებელი ქარხნის მომსახურებისთვის იყენებს.
OCCRP-ის მონაცემებით, აზერბაიჯანის დროშის ქვეშ მცურავმა ტანკერებმა Zangezur, Shusha და Karabakh გასულ წელს არაერთხელ გადაიტანეს ნავთობი რუსეთის პრიმორსკის პორტიდან თურქეთის ნემრუთის ყურეში. ევროკავშირის მიერ 2025 წლის ივლისში მიღებული სანქციების შესაბამისად, ტანკერი Shusha, ხოლო მოგვიანებით (18 ივლისს) Karabakh სანქცირებულ გემთა სიაში შეიტანეს. ორივე ტანკერი 2023 წლის ზაფხულიდან აზერბაიჯანის დროშის ქვეშ ფლობს რეგისტრაციას და ბოლო თვეებში ძირითადად პრიმორსკი–ნემრუთის მარშრუტზე მუშაობდა.
ტანკერი Zangezur 2025 წლის მაისში მოხვდა ბრიტანეთის სანქცირებულ სიაში, როგორც ე.წ. “ჩრდილოვანი ფლოტის“ ნაწილი, ხოლო მალევე ევროკავშირის დონეზეც აიკრძალა. OCCRP-ის ცნობით, 115 ათას ტონიან Aframax-ს, რომელიც სრულად ეკუთვნის სახელმწიფო კომპანიას Caspian Shipping, გასულ წელს 11-ჯერ გადაუტანია ნავთობი პრიმორსკიდან ნემრუთში.
მეორე აზერბაიჯანული Aframax ტანკერი Khankendi (ყოფილი Aristofanis) 2024 წლის შემოდგომაზე ასევე აზერბაიჯანის დროშის ქვეშ დარეგისტრირდა და ამჟამად იმავე მარშრუტს ემსახურება. არსებული ინფორმაციით, Khankendi შესაძლოა შემდეგ სანქციო პაკეტშიც მოხვდეს. ამ ეტაპზე ASCO-ს ექვსიდან ოთხი ტანკერი — Zangezur, Shusha, Karabakh და Khankendi — რუსული ნავთობის გადაზიდვაშია ჩართული.
კვლევითი ორგანიზაციების რეაქცია
საერთაშორისო კვლევითმა და ანტიკორუფციულმა ორგანიზაციებმა დეტალური ანგარიშები მოამზადეს რუსული ნავთობის აზერბაიჯანში ტრანსპორტირებისა და STAR-ის ქარხანაში მისი გადამუშავების შესახებ.
Global Witness-ის ექსპერტმა ჯონ ნორონია-განტმა განაცხადა: “აზერბაიჯანი უნდა გამხდარიყო რუსეთის შემცვლელი ევროპის ენერგომომარაგებაში, მაგრამ რეალურად პუტინის ნავთობისთვის ღია ხვრელად გადაიქცა. ეს ვაჭრობა აზარალებს ევროკავშირის სანქციებს და აზერბაიჯანის ხელისუფლებას მილიარდობით დოლარს აძლევს.“
მისივე თქმით, ბრიუსელის გადაწყვეტილება, შეზღუდოს ნავთობი ისეთი ქარხნებიდან, როგორიც STAR-ია, “ძალიან კარგი სიახლეა“.
OCCRP-ის მიერ გამოქვეყნებულ მასალაში, აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის ინსტიტუტის ექსპერტმა მაქსიმილიან ჰესმა ხაზი გაუსვა, რომ Zangezur-ის სანქცირებულ სიაში მოხვედრა აზერბაიჯანისთვის სერიოზული სიგნალია: “ეს პირდაპირი გაფრთხილებაა: რუსეთის სანქციების გვერდის ავლის მცდელობები აზერბაიჯანს სერიოზულ რისკებს უქმნის როგორც დიპლომატიურ, ისე ეკონომიკურ პოზიციებში.“
ანუ, მაშინ როცა აზერბაიჯანი ცდილობს დაიმკვიდროს სანდო ენერგეტიკული პარტნიორის როლი დასავლეთისთვის, მსგავსი ბრალდებები მის დიპლომატიურ იზოლაციას ზრდის.
შედეგები და პერსპექტივები
მდგომარეობა აზერბაიჯანისთვის როგორც გეოპოლიტიკურ, ისე ეკონომიკურ გამოწვევებს ქმნის. ოფიციალური ბაქო მიზნად ისახავს მნიშვნელოვანი როლის თამაშს ევროპის ენერგომომარაგების დივერსიფიკაციაში. მაგალითად, მხოლოდ TANAP-TAP გაზსადენის საშუალებით ევროპას აზერბაიჯანული ბუნებრივი გაზი მიეწოდება.
2025 წლის აპრილში ევროკომისარმა კაია კალასმა ბაქოში ვიზიტის დროს განაცხადა, რომ “აზერბაიჯანმა შეასრულა მნიშვნელოვანი როლი ევროკავშირის ენერგეტიკულ დივერსიფიკაციაში და ჩვენი უსაფრთხოების განმტკიცებაში“.
თუმცა, რიგი ექსპერტები მიუთითებენ, რომ აზერბაიჯანის გავლით, რამდენიმე ნავთობსადენის მეშვეობით, რეალურად “პუტინის სისხლიანი ნავთობი“ მიეწოდება ევროპას.
ამავე დროს, აზერბაიჯანიდან წამოსული ნეგატიური სიგნალები განხილვის საგანი ხდება ევროპაშიც, რის გამოც მოსალოდნელია ევროკავშირთან ენერგეტიკულ თანამშრომლობაში ახალი კორექტივები. SOCAR-მა, მაგალითად, ცოტა ხნის წინ დააანონსა იტალიაში Italiana Petroli-ის კომპანიის შეძენა, რომელიც ფლობს 4,500-მდე ავტოსადგომსა და ორ ნავთობგადამამუშავებელ ქარხანას.
ექსპერტების შეფასებით, აზერბაიჯანი ცდილობს გააძლიეროს პოზიციები როგორც ბუნებრივი გაზის ექსპორტში, ისე მსგავს ინვესტიციებში, აგრეთვე დაიწყოს ალტერნატიული ბაზრებისა და მარშრუტების ძიება, რათა შემცირდეს დამოკიდებულება რუსულ ნავთობზე. სხვა სიტყვებით, მომავლისთვის ოფიციალურ ბაქოს, სავარაუდოდ, უფრო მეტად მოუწევს ევროპულ ბაზარზე ორიენტირება და ტრანსპორტირების უფრო გამჭვირვალე ჯაჭვების მოწყობა, რაც სავაჭრო და დიპლომატიურ შედეგებს შეამსუბუქებს.
