ევროკავშირი-სომხეთის ურთიერთობები ხავერდოვანი რევოლუციის შემდეგ. რატომ არ მოხდა გარღვევა
2018 წლის გაზაფხულზე სომხეთში მომხდარმა ხავერდოვანმა რევოლუციამ ევროკავშირთან დაახლოებისთვის ახალი, საკმაოდ ამბიციური პერსპექტივები გახსნა
ევროპული დღის წესრიგის გაფართოების პირველი ნიშნები უკვე შეიმჩნევა:
- ევროპარლამენტმა ევროკავშირსა და სომხეთს შორის ყოვლისმომცველი და გაფართოებული შეთანხმების რატიფიცირება მოახდინა;
- კანცლერმა ანგელა მერკელმა განაცხადა, რომ გერმანია მხარს დაუჭერს ქვეყანაში მიმდინარე რეფორმებს, ასევე – ევროპის ქვეყნებთან სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაციის პროცესს.
მაგრამ ჯერჯერობით გაურკვეველია, რამდენად შეძლებს სომხეთი ევროკავშირთან ურთიერთობის გაღრმავებას ისე, რომ თავის მთავარ მოკავშირესთან – რუსეთთან პრობლემები არ შეექმნას. აქ საჭიროა რუსეთის მხრიდან პოსტსაბჭოთა ქვეყნების ევროინტეგრაციის მიმართ „ეჭვიანობის“ ფაქტორის გათვალისწინება.
წინა ისტორია
2017 წლის ნოემბერში ევროკავშირმა და ამერიკამ ყოვლისმომცველ და გაფართოებულ პარტნიორობას მოაწერეს ხელი. ეს დოკუმენტი პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ 1999 წლიდან მოქმედ, თითქმის მოძველებულ შეთანხმებას შეცვლის.
ვებგვერდზე ასევე ნახავთ: რატომ ეპარებოდათ სომხეთში ეჭვი, რომ ევროკავშირთან გაფართოებული პარტნიორობის შესახებ შეთანხმებას ხელი მოეწერებოდა
ყოვლისმომცველი და გაფართოებული პარტნიორობის შესახებ შეთანხმება არსებითად ასოცირების შესახებ ადრე შეთანხმებული, მაგრამ არა ხელმოწერილი შეთანხმების ვერსიას წარმოადგენს . მისი ხელმოწერა ჩაიშალა, რადგან პრეზიდენტმა სერჟ სარგსიანმა მაშინ განაცხადა, რომ სომხეთი აპირებდა საბაჟო კავშირში გაწევრიანებას, რომელიც რუსეთის ეგიდით მოქმედებს. ახალი შეთანხმება ორმხრივი კავშირების გამყარებისა და ევროკავშირი-სომხეთის ურთიერთობების ახალი ფორმატის შექმნის სტიმულად იქცა.
და მაინც, ყოფილი მთავრობის ევროპასთან ურთერთობის ახალი ეტაპი დიდი პერსპექტივების იმედს არ იძლეოდა.
უპირველეს ყოვლისა, ხელმოწერილ დოკუმენტს ევროკავშირთან თანამშრომლობის ის სიღრმე არ გააჩნია, რომელიც ასოცირების შესახებ შეთანხმებით იქნებოდა გათვალისწინებული.
გარდა ამისა, ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით არსებული პრობლემები – კანონის უზენაესობის, კორუფციასთან ბრძოლის, თავისუფალი ბაზრის ეფექტიანად მართვის – გადაუწყვეტელი რჩებოდა. ხელისუფლებამ კი ამ პრობლემების გადასაწყვეტად განსაკუთრებული პოლიტიკური ნება არ გამოავლინა.
თანაც, 2018 წლის აპრილში სომხეთი საპარლამენტო მმართველობის ფორმაზე გადავიდა. და პრეზიდენტმა სერჟ სარგსიანმა, ადრე გაკეთებული განცხადებების მიუხედავად, გადაწყვიტა ხელისუფლებაში დარჩენილიყო – ამჯერად პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე.
ასეთ შემთხვევაში სომხეთი მოხვდებოდა იმ პოსტსაბჭოთა ქვეყნების სიაში, რომლებსაც „შეუცვლელი“ ბელადები ჰყავთ. ეს კი სომხეთის დემოკრატიული განვითარების ისედაც მწირ პერსპექტივებს ეჭვქვეშ დააყენებდა.
ხავერდოვანი რევოლუცია და ახალი ხელისუფლების პირველი კონტაქტები ევროკავშირთან
ხელისუფლების მშვიდობიანად შეიცვალა.
2018 წლის აპრილ-მაისში მომხდარი ხავერდოვანი რევოლუცია სერჟ სარგსიანის გადადგომით და პრემიერ-მინისტრად საპროტესტო მოძრაობის ლიდერს ნიკოლ ფაშინიანის არჩევით დასრულდა.
ახალმა მთავრობამ საკუთარი პრიორიტეტები გამოაცხადა:
- დემოკრატიული ინსტიტუტების გამყარება;
- ეფექტური მართვა;
- სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობა;
- კორუფციასთან ბრძოლა;
- ოლიგარქიული სისტემის ლიკვიდაცია;
- საარჩევნო სისტემის რეფორმირება.
ამავდროულად ხელისუფლებამ ამ რეფორმების განხორციელებაში ევროკავშირის მხარდაჭერის მნიშვნელობის შესახებაც განაცხადა.
და რამდენადაც სომხეთის მთავრობის მიზნები აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნების მხრიდან ევროკავშირის მოლოდინებს პასუხობს, ევროკავშირის ოფიციალურმა პირებმა მაშინვე განაცხადეს, ამ ამბიციური დღის წესრიგის განხორციელებას კიდევ უფრო მეტ მხარდაჭერას აღმოუჩენდნენ.
ვებგვერდზე ასევე იხილავთ: რა დაპირებები გასცა გერმანიის კანცლერმა მერკელმა ერევანში
2018 წლის ივნისიდან გაფართოებული პარტნიორობის შესახებ შეთანხმების მუხლების 80 პროცენტი უკვე ძალაში შევიდა. რასაკვირველია, ის შეიძლება მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად იქცეს სომხეთის მოდერნიზაციისა და განვითარებისთვის.
თუმცა, გაფართოებული პარტნიორობის შესახებ შეთანხმების მოქმედება შესამჩნევი მხოლოდ გრძელვადიან პერსპექტივაში იქნება. ფაშინიანის მთავრობას კი ასე დიდხანს ცდა არ შეუძლია. მას სწრაფი მიღწევები და მოკლევადიანი შედეგები სჭირდება, რადგან ნებისმიერი რევოლუციის შემდეგ საზოგადოების მოლოდინი ძალიან მაღალია.
მოცემულ სიტუაციაში ევროკავშირს შეუძლია გააფართოვოს თავისი გავლენა და სომხეთის მაცხოვრებლების „გულები და გონება“ დაიპყროს, თუკი ის ფინანსურ მხარდაჭერას გაზრდის და ახალ მთავრობასთან ერთად სამთავრობო რეფორმების მხარდამჭერი ახალი ინიციატივებით გამოვა.
მაგრამ ევროკავშირი ჯერჯერობით არ ჩქარობს, და არაბული გაზაფხულის დროს დაშვებული შეცდომების გამეორების საფრთხის წინაშეა. მაშინ კავშირი მზად არ იყო სიტუაციის მკვეთრ ცვლაზე რეაქციის მოსახდენად და სიტუაციაზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობა ხელიდან გაუშვა.
ივნისის ბოლოს, სომხეთისა და ევროკავშირის პარტნიორობის საბჭოს პირველი სხდომის დროს ევროკავშირის უზენაესმა წარმომადგენელმა ფედერიკა მოგერინიმ განაცხადა, რომ 2017-2020 წლებში სომხეთს, დახმარების სახით,160 მილიონი ევროს ოდენობის თანხა გამოეყოფა.
სინამდვილეში ევროკავშირი სომხეთს ამ თანხას ჯერ კიდევ რევოლუციამდე დაჰპირდა. და გასაკვირი არ არის, რომ ბრიუსელში ნატოს სამიტის მიმდინარეობისას, სამუშაო ვიზიტისა და ევროკავშირის ხელმძღვანელობასთან შეხვედრების შემდეგ პრემიერ-მინისტრი ფაშინიანი ევროპელებს იმის გამო აკრიტიკებდა, რომ მათ სომხეთისადმი თავიანთი დამოკიდებულება, თბილი მილოცვებისა და აღფრთოვანებული შეფასებების მიუხედავად, მაინც არ შეცვალეს.
სომხეთში ევროკავშირის ელჩმა ევროპის მიდგომა შემდეგი გარემოებით ახსნა: სომხეთის ახალმა ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაში კარდინალური ცხვლილებები არ მოხდება, შესაბამისად ეროკავშირს არ აქვს მიზეზი, რომ საკუთარი პოლიტიკა კარდინალურად შეცვალოს.
ევროკავშირის ამგვარი სტრატეგია არ ითვალისწინებს იმ სიტუაციას, რომელშიც სომხეთი იმყოფება, და საეჭვოა, რომ ეფექტური იყოს.
სომხეთის საგარეო პოლიტიკური ორიენტაცია და რუსეთის ფაქტორი
ევროპის კავშირს არ უნდა ჰქონდეს იმის იმედი, რომ სომხეთში საგარეო პოლიტიკაში მკვეთრი ცვლილებები მოხდება.
გეოპოლიტიკური სიტუაცია სამხრეთ კავკასიაში, კერძოდ სიტუაცია „არც ომი/არც მშვიდობა“ აზერბაიჯანთან, და აზერბაიჯანისა და თურქეთის მხრიდან ბლოკადა არჩევანის საშუალებას არ ტოვებს. თურქულ- აზერბაიჯანული კავშირის საპირწონედ მხოლოდ რუსეთთან კავშირი გამოდგება.
თანაც, რუსეთს სომხეთზე არსებითი ეკონომიკური გავლენა აქვს. ეს მისი მთავარი სავაჭრო პარტნიორი და ინვესტორია. ტრანსპორტისა და ენერგეტიკის სფეროებში, რომლებსაც სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვთ, რუსეთის სახელმწიფო კორპორაციები ჭარბობს.
და სომხეთის მოსახლეობის დიდი ნაწილი იმ შრომითი მიგრანტების მიერ გადმორიცხული ფულადი სახსრების ხარჯზე ცხოვრობს, რომლებიც ფულს რუსეთში გამოიმუშავებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ გაზაფხულის რევოლუციის დროს კრემლი სომხეთის საშინაო საქმეებში არ ჩარეულა, და ხელისუფლების ცვლილება მიიღო. ქვეყნის ახალი მმართველი ელიტისადმი მისი დამოკიდებულება საეჭვოა.
სომხეთის მიერ დასავლეთისკენ გადადგმული უმნიშვნელო ნაბიჯებიც კი რუსეთის მხრიდან, შესაძლოა, სადამსჯელო ღონისძიებების მიზეზად იქცეს. ამგვარი ზომები გამოიყენეს საქართველოს, მოლდოვის, უკრაინის წინააღმდეგ, როდესაც ამ ქვეყნებმა რუსეთის „მფარველობაზე“ უარი განაცხადეს.
ბოლო წლების განმავლობაში რუსეთმა აზერბაიჯანთან თანამშრომლობა გაამყარა და მისთვის იარაღის მთავარი მიმწოდებელი გახდა. გარდა ამისა, თურქეთთან ურთიერთობაც ახალ, უფრო თბილ ფაზაში შევიდა.
ამგვარ პირობებში ოფიციალური ერევნის მხრიდან ევროინტეგრაციის აქტიური პროცესი რუსეთთან სერიოზულ უთანხმოებას გამოიწვევს. მოსკოვს შეუძლია, რომ სხვა სადამსჯელო ღონისძიებებთან ერთად, აზერბაიჯანს ყარაბაღზე თავდასხმის „ნება დართოს“, ან სულაც წაახალისოს კიდეც.
და თუკი სომხეთის ხელმძღვანელობა ხვალვე დასავლეთის მხარეს კურსის ცვლის შესახებ განაცხადებს, ევროკავშირი არ ისურვებს და ვერც კი შეძლებს სომხეთის უსაფრთხოების გარანტის როლი თავის თავზე აიღოს. ევროკავშირი ჯერჯერობით მხოლოდ სამოქალაქო ძალაა, რომელსაც უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად საშუალება არ ჰყოფნის.
ეს იმას ნიშნავს, რომ სომხეთის გეოპოლიტიკური ორიენტაცია უახლოეს მომავალში არ შეიცვლება.
ევროკავშირის როლი მისი იმუნიტეტის გამყარებაშ0ი
ევროკავშირის სტრატეგია სომხეთის სუვერენიტეტისა და მისი სოციალურ-ეკონომიკური იმუნიტეტის გამყარებისკენ რომ იყოს მიმართული, ეს ერევანს საშუალებას მისცემდა, რომ უფრო დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკა ეწარმოებინა.
სომხეთის რუსეთზე დამოკიდებულების შემცირებას დაეხმარება:
- დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარების ფინანსურ-ტექნიკური მხარდაჭერა;
- უვიზო რეჟიმის დამყარება;
- ენერგეტიკისა და ტრანსპორტის სფეროში ახალი შესაძლებლობების შექმნა.
სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაცია ურთიერთობას გაააქტიურებს, რამაც შეიძლება სომხეთის დემოკრატიზაციასა და ევროპეიზაციას შეუწყოს ხელი. ეს ეკონომიკურადაც ხელსაყრელი იქნება, და ტურიზმის, ვაჭრობისა და ბიზნესის სფეროებშიც ახალ შესაძლებლობებს გააჩენს.
სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაციის პროცესის გავლა სომხეთს ძალიან სწრაფად შეუძლია, საქართველოს, მოლდოვასა და უკრაინის გამოცდილებაზე დაყრდნობით. გარდა ამისა, იმ საკანონმდებლო რეფორმების მნიშვნელოვანი ნაწილი, რაც უვიზო რეჟიმზე გადასასვლელად აუცილებელია, სომხეთში უკვე განხორციელებულია.
ევროკავშირი უკვე ახორციელებს სერიოზულ პროექტებს ენერგეტიკის სფეროში, სომხეთისთვის ალტერნატიული ენერგეტიკის განვითარებაში დახმარებით, და ენერგეტიკული სისტემის ეფექტურობის გაზრდით. ეს რუსეთის გაზპრომზე დამოკიდებულების შემცირებას უწყობს ხელს.
ჯერ კიდევ აღმოსავლეთ პარტნიორობის ბრიუსელის სამიტის მიმდინარეობისას მოხდა საერთო ავიაზონის შესახებ შეთანხმების პარაფირება და ხელი მოეწერა სომხეთის ტრანსევროპულ სატრანსპორტო ქსელთან (TEN-T) მიერთებას.
ტრანსპორტის სფეროში მნიშვნელოვან ნაბიჯად შეიძლება იქცეს ევროკავშირის მხრიდან 556-კილომეტრიანი სატრანსპორტო კორიდორის ჩრდილოეთი-სამხრეთის დაფინანსება. ეს საავტომობილო მაგისტრალი სომხეთს საქართველოსთან და ირანთან დააკავშირებს. ის იმისთვის შენდება, რომ სპარსეთის ყურესთან და შავ ზღვასთან საიმედო გასასვლელი უზრუნველყოს.
დასკვნა
იმ დროს, როდესაც პოპულისტური პარტიების და ავტორიტარული აზრების ზეწოლით, მთელ მსოფლიოში დემოკრატია თანდათან უკან იხევს, სომხეთში მიმდინარე დემოკრატიული პროცესები – ხელისუფლების მშვიდობიანად შეცვლის წყალობით, სასიამოვნო მოულოდნელობად და მოსაწონ მოვლენად იქცა.
ახალი მთავრობა მოსახლეობის უპრეცედენტო მხარდაჭერით სარგებლობს, და სახეზეა პოლიტიკური ნება აუცილებელი რეფორმების ჩასატარებლად. ამ თვალსაზრისით, ახალი ხელისუფლება წინაზე უფრო მეტად არის მიდრეკილი და შესაძლებლობაც აქვს, რომ ევროკავშირის დღის წესრიგი განახორციელოს და მათ რჩევებს ყური დაუგდოს.
ამავდროულად, სამხრეთ კავკასიაში გეოპოლიტიკური სიტუაციის და სომხეთის რუსეთზე უნებლიე დამოკიდებულების გათვალისწინებით, აქტიური ევროინტეგრაცია და საგარეო პოლიტიკური კურსის საფუძვლიანი ცვლილების შესახებ განცხადებები არ იქნება.
მიუხედავად ამისა. ევროკავშირთან თანამშრომლობა სომხეთის იმუნიტეტის გაზრდასა და მისი რუსეთზე დამოკიდებულების შემცირებაში საკვანძო როლს ითამაშებს.
ახალი მთავრობის ერთ-ერთი პრიორიტეტს სომხეთის სუვერენიტეტის გამყარება და მრავალვექტორიან საგარეო პოლიტიკაში ბალანსის დამყარება წარმოადგენს. შესაბამისად, ევროკავშირთან ურთერთობის შესაძლებლობის ყველა მექანიზმი ამოქმედდება.
ხოლო ქვეყანაში ძირეული რეფორმების განსახორციელებლად აუცილებელია, რომ ევროკავშირმა, თავის პრინციპით „მეტისთვის მეტი“, სომხეთისთვის გაცემული მხარდაჭერა მნიშვნელოვნად გაზარდოს.
დემოკრატიულ ძალთა გაერთიანება და საბჭოს დახმარებით სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნა სომხეთის საზოგადოებისთვისაც და ევროკავშირისთვისაც სამაგალითო გახდება.
