აზერბაიჯან-რუსეთის ურთიერთობები ახალ ეტაპზე: დაძაბულობის მიზეზები და პერსპექტივები

აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის ურთიერთობები

ბოლო თვეების განმავლობაში აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის ურთიერთობები შესამჩნევად დაიძაბა. ამ ფონის მთავარი ეპიზოდებია: აზერბაიჯანული სამგზავრო თვითმფრინავის ჩამოგდება, რუსეთში მცხოვრები აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ პოლიციის რეიდები, ასევე მედიისა და დიპლომატიური არხების მეშვეობით გაჟღერებული ურთიერთბრალდებები.

მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალური ბაქო ცდილობს მოვლენები საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში გადაჭრას, ექსპერტების ნაწილი მიიჩნევს, რომ რუსეთის ქმედებები — ზოგჯერ პასიური, ზოგჯერ კი აშკარად აგრესიული — ორმხრივ ურთიერთობებს ახალი ტიპის კრიზისისკენ მიდის.

თვითმფრინავის ინციდენტი

AZAL-ის სამგზავრო თვითმფრინავის ჩამოგდება 2024 წლის დეკემბერში, ყაზახეთის ქალაქ აქტაუს მახლობლად, გარდამტეხ მომენტად იქცა რუსეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობებისათვის.

ბაქოს ოფიციალური ვერსიით, თვითმფრინავი ჩამოაგდო რუსეთის საჰაერო თავდაცვის სისტემამ. აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ინციდენტი საერთაშორისო სამართლის უხეშ დარღვევად შეაფასა და მისი მტკიცებით, მომხდარის უკან სამხედრო ბრძანება იდგა.

აზერბაიჯანული მხარის ცნობით, ბრძანება გასცა რუსეთის შეიარაღებული ძალების მე-4 გვარდიის არმიის 51-ე საჰაერო თავდაცვის დივიზიის მეთაურმა, გენერალ-მაიორმა ალექსანდრ ტოლოპილომ. თვითმფრინავი ჩამოგდებულ იქნა “პანცირ-ს“-ის ტიპის სარაკეტო სისტემით, რომელსაც კაპიტანი პალადუჩუკი ხელმძღვანელობდა. როგორც იუწყებიან, რუსეთის შიდა გამოძიებამ პასუხისმგებლობის თემა ფორმალურად ჩახშო, ხოლო გენერალი ტოლოპილო დააწინაურეს და ახალ თანამდებობაზე გადაიყვანეს.

ბაქოში გენერალურმა პროკურატურამ და სხვა უწყებებმა განაცხადეს, რომ აპირებენ საერთაშორისო სამართლებრივი მექანიზმების ამოქმედებას. პრეზიდენტი ალიევი არ გამორიცხავს საქმის საერთაშორისო სასამართლოში ან სხვა ტრიბუნალებში გადაცემას. იურიდიული არგუმენტაციის საფუძვლად კი მოყვანილია მალაიზიური რეისის MH17-ის საქმე.

ალიევმა ინციდენტზე პირველად საჯაროდ ისაუბრა 2025 წლის 19 ივლისს, შუშაში გამართულ გლობალურ მედიაფორუმზე:

“ჩვენი კომპანია AZAL-ის თვითმფრინავი ჩამოაგდეს აქტაუსთან ახლოს. დღემდე არც ერთ მხარეს აუღია პასუხისმგებლობა. ეს არის საერთაშორისო სამართლის პირდაპირი დარღვევა.“

მიუხედავად იმისა, რომ მას რუსეთის სახელი პირდაპირ არ უხსენებია, განცხადება მკაფიო იყო:

“გასული შვიდი თვის განმავლობაში არ მიგვიღია არც განმარტება და არც პასუხისმგებლობის აღება. მსგავსი ქცევა არ შეესაბამება სტრატეგიული პარტნიორობის სულისკვეთებას.“

მოსკოვის პასუხი და გაგრძელება

კრემლის პრესმდივანმა დმიტრი პესკოვმა 21 ივლისს კომენტარი გააკეთა და განაცხადა, რომ “ხანდახან ქვეყნებს შორის ურთიერთობაში რთული პერიოდები დგება, და ეს სწორედ ასეთი პერიოდია“. მისი თქმით, რუსეთი ელოდება ოფიციალურ გადაწყვეტილებებს და მზადაა საქმის სამართლებრივი განხილვისთვის.

“თუ ბაქო გადაწყვეტს მიმართოს საერთაშორისო სასამართლოს, ეს მათი უფლებაა,“ — თქვა პესკოვმა.

მან ასევე აღნიშნა, რომ რუსეთისთვის მნიშვნელოვანია რუსი მოქალაქეების უფლებების დაცვა აზერბაიჯანში, ისე როგორც მოსკოვში აფასებენ აზერბაიჯანულ დიასპორას.

დიასპორაზე ზეწოლა და დაპირისპირება სამართალდამცავ დონეზე

2025 წლის ივნისში, ეკატერინბურგში ჩატარებული სპეცოპერაციისას რუსეთის პოლიციამ ორი აზერბაიჯანელი მოქალაქე მოკლა. ბაქომ ეს “ჩვენების მიზნით განხორციელებულ მკვლელობად“ შეაფასა, დაიწყო გამოძიება და მოითხოვა კომპენსაცია.

მალევე აზერბაიჯანში დააკავეს რუსეთის რამდენიმე მოქალაქე, მათ შორის Sputnik აზერბაიჯანის თანამშრომლები. მოსკოვმა ეს “მტრულ ნაბიჯად“ შეაფასა და აზერბაიჯანის ელჩი საგარეო საქმეთა სამინისტროში გამოიძახა. ბაქომ საპასუხოდ რუსეთის ელჩი დაიბარა და ეკატერინბურგის ინციდენტზე განმარტებები მოითხოვა.

გერმანიის ბრემენის უნივერსიტეტის მკვლევარი ნიკოლაი მიტროხინი მიიჩნევს, რომ ვითარება პოლიტიკურად მართულია:

“პუტინი უკმაყოფილოა ალიევის პოზიციით და აზერბაიჯანულ დიასპორას რუსეთში ზეწოლის ბერკეტად იყენებს. ამ პროცესში წამყვანი როლი უკავია რუსეთის საგამოძიებო კომიტეტის ხელმძღვანელს ალექსანდრ ბასტრიკინს, რომელსაც უსაფრთხოების სტრუქტურები აქტიურად უჭერენ მხარს.“

“Z-ბლოგერები და საინფორმაციო ზეწოლა“

აზერბაიჯანელი პოლიტოლოგი და კვლევითი ცენტრის Atlas ხელმძღვანელი ელხან შაჰინოღლუ აცხადებს, რომ ბოლო პერიოდში რუსული მედია აზერბაიჯანის წინააღმდეგ მიზანმიმართულ საინფორმაციო კამპანიას აწარმოებს.

Facebook-ის საკუთარ გვერდზე შაჰინოღლუ წერს, რომ კრემლისთან დაახლოებული ე.წ. Z-ბლოგერების ჯგუფი გამოვიდა ოფიციალური კონტროლის ფარგლებს მიღმა და ეროვნული შოვინისტური რიტორიკით ხშირად აჭარბებს კიდეც რუსეთის სახელმწიფოს ოფიციალურ ხაზს.

მისი თქმით, ასეთი ფიგურები, როგორებიც არიან ვლადიმირ სოლოვიოვი და იგორ სტრელკოვი (გირკინი), აზერბაიჯანს საჯაროდ მოიხსენიებენ როგორც სამხედრო სამიზნეს და ღიად უქმნიან საფრთხეს პრეზიდენტ ილჰამ ალიევს.

“Z-ბლოგერები წერენ აზერბაიჯანის დაბომბვაზე, აზერბაიჯანელების დეპორტაციაზე რუსეთიდან და მოითხოვენ კრემლისგან დაუყოვნებლივ ქმედებებს. მათ განცხადებებს შეიძლება არ მიექცეს ოფიციალური ყურადღება, თუმცა ისინი სერიოზულ რეზონანსს იწვევს რუსულ საზოგადოებაში და შოვინისტური განწყობების ზრდაზე მიუთითებს,“ — აცხადებს შაჰინოღლუ.

ანალიტიკოსის თქმით, არსებობს საფრთხე, რომ რუსეთმა აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ ადმინისტრაციული და ეკონომიკური ზეწოლის ბერკეტები გამოიყენოს — მათ შორის შეიძლება იყოს აგროპროდუქციის დაბრუნება საზღვრიდან, ბიზნესაქტივების მიზანმიმართული წაღება საგადასახადო შემოწმებების გზით და სხვა შემზღუდავი ნაბიჯები.

მისი შეფასებით, ამგვარი საინფორმაციო სტრატეგია არა მხოლოდ საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებას ემსახურება, არამედ პოლიტიკური ზეწოლის მექანიზმადაც გამოიყენება აზერბაიჯანის მთავრობის მიმართ.

შაჰინოღლუ აღნიშნავს, რომ რუსეთის სახელმწიფო ტელეარხებზე ნაჩვენებ გადაცემებში ზოგჯერ კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება აზერბაიჯანის ტერიტორიული მთლიანობა და სუვერენიტეტი, რაც მკაცრ რეაქციას იწვევს ბაქოს ოფიციალური წრეებისგან.

დიპლომატიური რიტორიკის ცვლილება: “ჩვენ ნეიტრალურები ვართ, მაგრამ არა გულგრილები“

გლობალურ მედიაფორუმზე, რომელიც 2025 წლის ივლისში შუშაში გაიმართა, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა უკრაინის თემა განსაკუთრებულად გამოკვეთა. საერთაშორისო სამართალზე დაყრდნობით, მან კიდევ ერთხელ დაადასტურა მხარდაჭერა უკრაინის ტერიტორიული მთლიანობის მიმართ:

“ჩვენ ვაღიარებთ უკრაინის ტერიტორიულ მთლიანობას — ეს გამომდინარეობს აზერბაიჯანის პატივისცემიდან საერთაშორისო სამართლისადმი.“

მან აღნიშნა, რომ ბაქო განაგრძობს ჰუმანიტარული დახმარების მიწოდებას უკრაინისთვის და ხაზგასმით თქვა:

“ჩვენ ვრჩებით ნეიტრალურები, მაგრამ არ ვართ გულგრილები.“

ანალიტიკოსთა შეფასებით, ეს განცხადებები ასახავს აზერბაიჯანის მცდელობას, შეინარჩუნოს დიპლომატიური ბალანსი ნეიტრალიტეტსა და სოლიდარობას შორის. ერთდროულად იგზავნება სიგნალები როგორც დასავლეთისთვის, ისე რეგიონული პარტნიორებისთვის, თუმცა ღია კონფრონტაციისგან რუსეთთან ბაქო თავს იკავებს.

საერთაშორისო სამხედრო წვრთნები და ენერგეტიკული მოლაპარაკებები

პარალელურად, აზერბაიჯანი აქტიურად აძლიერებს სამხედრო თანამშრომლობას თურქეთთან და ცენტრალურ აზიის ქვეყნებთან. 2025 წელს დაგეგმილი ან უკვე ჩატარებული ძირითადი სწავლებებია:

• „მარადიული ძმობა – 2025“ (12–19 ივნისი, ნახჩევანი): აზერბაიჯანისა და თურქეთის ერთობლივი წვრთნა მთიან პირობებში კოორდინირებული ოპერაციებისთვის.
• „მუსტაფა ქემალ ათათურქი – 2025“ (20–30 ივნისი, ნახჩევანი): აზერბაიჯანის, თურქეთისა და პაკისტანის მრავალეროვნული წვრთნები.
• „მარადიული ძმობა – IV“ (2–8 სექტემბერი): დაგეგმილია ყაზახეთისა და აზერბაიჯანის სამხედრო პოლიგონებზე. მონაწილეობენ: აზერბაიჯანი, თურქეთი, ყაზახეთი, უზბეკეთი და პაკისტანი.

ეს წვრთნები მიზნად ისახავს უსაფრთხოების სფეროში რეგიონული თანამშრომლობის გაძლიერებას, რაც მოსკოვში შეშფოთებას იწვევს.

ამის პარალელურად, აზერბაიჯანი აწარმოებს მოლაპარაკებებს ევროკავშირთან ენერგეტიკული თანამშრომლობის გაღრმავებაზე. აპრილსა და ივნისში გამართულ შეხვედრებზე განიხილეს გაზის მიწოდების გაზრდა და მწვანე ენერგიის განვითარება.

პარალელური დიპლომატია ირანთან

2025 წლის ივლისში ირანის სულიერი ლიდერის მრჩევლებმა — ალი ლარიჯანიმ და ალი აკბარ ველაეთიმ — მაღალი დონის შეხვედრები გამართეს მოსკოვსა და ისლამაბადში, სადაც მკვეთრად გააკრიტიკეს აზერბაიჯანის რეგიონული პოლიტიკა. ველაეთიმ, კერძოდ, ბაქოს თანამშრომლობა ისრაელთან “ისლამური სამყაროს ღალატად“ შეაფასა.

ამ ფონზე ირანის პრეზიდენტის ვიზიტმა ხანკენდში და მისი თბილი ურთიერთობა ბაქოსთან კონსერვატიული წრეებში უკმაყოფილებას იწვევს. თუმცა აზერბაიჯანი ხაზს უსვამს, რომ მისთვის პარტნიორია ოფიციალური თეირანი და არა რელიგიური ცენტრი ქუმში:

“ბაქოსთვის პარტნიორია თეირანი, და არა ქუმი.“

მიმდინარე კრიზისი და სამომავლო პერსპექტივები

საერთაშორისო სამართლებრივი პროცედურების დაწყება AZAL-ის თვითმფრინავის ჩამოგდების საქმეზე, მედიისა და დიპლომატიური არხების მეშვეობით გაჟღერებული ბრალდებები და ბაქოს რიტორიკის ცვლილება მიუთითებს იმაზე, რომ აზერბაიჯანი თანდათან ემიჯნება 2020 წლის შემდეგ ჩამოყალიბებულ პრაგმატულ თანამშრომლობას რუსეთთან.

თუმცა ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულება რჩება მნიშვნელოვანი.

2025 წლის მონაცემებით:

• რუსეთში მცხოვრები 300 000-ზე მეტი აზერბაიჯანელის ფულადი გზავნილები შეადგენს აზერბაიჯანის მთლიანი ტრანსფერების 46%-ს;
• რუსეთი რჩება აზერბაიჯანული სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ერთ-ერთ მთავარ ბაზრად.

ეს ფაქტორები ორივე მხარეს აფრთხობს სრულმასშტაბიანი კონფლიქტისგან. თუმცა, უსაფრთხოების სამსახურების ქმედებები, საინფორმაციო ველი და დიპლომატიური სიგნალები მიანიშნებს, რომ დაძაბულობა სავარაუდოდ გაგრძელდება.

დასკვნა

დღევანდელი პროცესები აჩვენებს, რომ აზერბაიჯან–რუსეთის ურთიერთობები გასცდა სტრატეგიული პარტნიორობის ჩარჩოებს და გადავიდა სერიოზული ნდობის კრიზისის ფაზაში.

AZAL-ის თვითმფრინავის ჩამოგდება, დიასპორაზე ზეწოლა, Z-ბლოგერების პროპაგანდისტული კამპანია და რეგიონული დიპლომატიის გააქტიურება კიდევ უფრო ამძაფრებს ორმხრივ დაპირისპირებას.

ბაქო ცდილობს არა მხოლოდ საერთაშორისო სამართლისა და დიპლომატიური არხების გამოყენებას, არამედ ამტკიცებს საკუთარ პოზიციებს სამხედრო-პოლიტიკურ და საინფორმაციო ფრონტებზეც.

ეს მიანიშნებს, რომ მომავალში აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის ურთიერთობები გახდება უფრო კომპლექსური და მრავალმხრივი — იმ ფონზე, როცა სტრატეგიული გაურკვევლობა სულ უფრო აშკარა ხდება.