რატომ გრძელდება ესკალაცია სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე. პასუხები ერევნიდან
სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე ვითარების ესკალაცია გრძელდება. ექსპერტები ცდილობენ გაერკვნენ მიზეზებში და იწინასწარმეტყველონ, რა მოხდება შემდეგ.
მთიან ყარაბაღში ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებაზე ხელმოწერის შემდეგ, უკვე სომხეთისა და აზერბაიჯანის საზღვარზე მოხდა 28 ივლისს ყველაზე მასშტაბური შეტაკება კონფლიქტის მონაწილე მხარეებს შორის. მორიგი ესკალაცია რუსული სამშვიდობო ძალების ხელმძღვანელობის შუამავლობით შეჩერდა. თუმცა, 29 ივლისს სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა განაცხადა, რომ აზერბაიჯანის მხრიდან პროვოკაციები გრძელდება.
სომხეთის თავდაცვის სამინისტრომ განაცხადა, რომ აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალები ცდილობდნენ გაეუმჯობესებინათ პოზიციები და უტევდნენ სომხურ პოსტებს. მათ დროებით მოახერხეს გარკვეული ტერიტორიების აღება, მაგრამ სომეხმა სამხედროებმა შეძლეს მტრის მოგერიება და საწყის პოზიციებზე დაბრუნება. შეტაკებების შედეგად, სომხური მხრიდან სამი ადამიანი დაიღუპა. აზერბაიჯანი დანაკარგების შესახებ არ საუბრობს.
მხარეები ერთმანეთს ადანაშაულებენ პროვოკაციებში. თუმცა, სომხეთში, საზოგადოებრივი დისკუსიის დონეზეც კი არის იმის რწმენა, რომ ასე აზერბაიჯანი საკუთარი პოზიციების გაძლიერებას ცდილობს საზღვრების დემარკაცია-დელიმიტაციის საკითხზე მოლაპარაკებების წინ. ამას გარდა, ეს არის მცდელობა, აიძულოს ოფიციალური ერევანი, ხელი მოაწეროს სამშვიდობო შეთანხმებას, რომელიც წერტილს დაუსვამს სომხეთის პრეტენზიებს მთიანი ყარაბაღის საკითხზე.
- რა არის ცნობილი პუტინისა და ფაშინიანის შეხვედრის შესახებ და რას უნდა ველოდოთ
- „სხვა“ პარლამენტი სომხეთში: კონსოლიდაცია თუ დესტაბილიზაცია?
ომის შემდგომი ვითარება სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე
მართალია სოფელ ზემო შორჟასთან მომხდარი შეტაკება 44-დღიანი ომის შემდგომ ყველაზე მასშტაბური იყო, მაგრამ ეს ესკალაციის ერთადერთი შემთხვევა არ არის. ყარაბაღში ზავის შესახებ განცხადებაზე ხელმოწერისა და იქ რუსული სამშვიდობო ძალების განთავსების შემდეგ, ერევანსა და ბაქოს შორის დაპირისპირებამ ფაქტობრივად ორი ქვეყნის საზღვართან გადაინაცვლა.
12 მაისს, აზერბაიჯანის შეიარაღებულმა ძალებმა ეს საზღვარი რამდენიმე მიმართულებით გადაკვეთეს და სომხეთის ტერიტორიის სიღრმეში, რამდენიმე კილომეტრი გაიარეს. ამავდროულად, ბაქო აცხადებს, რომ საზღვარი არ დაურღვევია და ამ ტერიტორიას საკუთარ მიწებად მიიჩნევს.
თუმცა, აზერბაიჯანის ხელისუფლების ქმედება საჯაროდ და საკმაოდ მწვავე ფორმით დაგმეს საფრანგეთმა და ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა.
პირველ ეტაპზე, საქმე რეალურ ბრძოლებამდე არ მიდიოდა, თუმცა, ორი ქვეყნის სამხედროები ერთმანეთთან იმდენად ახლოს იდგნენ, რომ დროდადრო ხელჩართულ ბრძოლაზეც კი გადადიოდნენ. დროთა განმავლობაში, სიტუაცია სულ უფრო და უფრო მეტად დაიძაბა. მოდიოდა ინფორმაცია სროლების შესახებ. შემდეგ კი პირველი გარდაცვლილებიც გამოჩნდნენ.
პარალელურად აზერბაიჯანი აფართოებდა ესკალაციის ზონას. დაპირისპირების მორიგ კერად იქცა პოზიციები სომხურ სოფელ ერსახთან, ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის საზღვართან, სადაც ასევე მოკლეს სომეხი ჯარისკაცი.
ახლა, დაძაბულობის ხაზი რეალურად გაწელილია სომხეთის უკიდურესი სამხრეთი წერტილიდან, პოზიციებამდე, რომელიც ერევნიდან სულ რაღაც 60 კილომეტრში მდებარეობს.
რატომ არ დამშვიდდა სიტუაცია ომის შემდეგ?
შემოდგომაზე, ყარაბაღში ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ ხელმოწერილი სამმხრივი განცხადების კონკრეტული პუნქტები გარკვეულ იმედებს აჩენდა, რომ კონფლიქტის ცხელი ფაზა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის გადაილახა. ისეთი შთაბეჭდილება რჩებოდა, რომ საკითხები ამიერიდან მოლაპარაკებების მაგიდასთან გადაიჭრებოდა.
9 ნოემბრის შეთანხმებამ მხარეების წინაშე მკაფიო პირობები დააყენა. თუმცა, მაშინვე ნათელი გახდა, რომ მისი პუნქტები შერჩევითად შესრულდებოდა. ბაქოს ამ დრომდე არ დაუბრუნებია ყველა სომეხი სამხედრო მოსამსახურე და მის მიერ დაკავებული პიროვნება. ტყვეებთან დაკავშირებით სასამართლო პროცესები დაიწყო. გამოიტანეს განაჩენები თავისუფლების აღკვეთის კონკრეტული ვადებით.
ასევე, აზერბაიჯანი სომხეთისგან სამხრეთ ქალაქ მეღრის გავლით დერეფნის მიცემას მოითხოვს, თუმცა, განცხადებებში საუბარია მთლიანად რეგიონული კომუნიკაციების გახსნის შესახებ. და ერევანი უმაღლეს დონეზე აცხადებს, რომ არ აპირებს ამის გაკეთებას. მაგრამ ერევნისა და ბაქოს ურთიერთობებში ამ დროისთვის ყველაზე მტკივნეული საკითხია საზღვრის დემარკაცია-დელიმიტაციის პროცესი. ცნობილია, რომ კონკრეტული დოკუმენტი განიხილება. პროცესს ართულებს ანკლავები, რომელიც არსებობს როგორც სომხეთის, ისე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.
თუკი სომხეთი ამ ტერიტორიებს დათმობს, მორიგ სტრატეგიულ პოზიციებს დაკარგავს.
ომის შემდგომ სიტუაციას ასევე ართულებს ის ფაქტი, რომ ვიცე-პრემიერების დონეზე არსებულმა სამმხრივმა სამუშაო ჯგუფმა ვერ მიაღწია საგრძნობ შედეგებს რეგიონული კომუნიკაციების გახსნის საკითხში. ეს ხელს არ აძლევს ბაქოს, რომელსაც ცხელ კვალზე, ომის შემდგომ, სურს მაქსიმალური გამოადნოს ამ სიტუაციიდან. და იფეთქა მორიგმა ესკალაციამ, მოსკოვში, სომხეთის, აზერბაიჯანისა და რუსეთის თავდაცვის მინისტრების უმნიშვნელოვანესი მოლაპარაკებების წინ.
რას განიხილავენ მოსკოვში?
სომხეთისა და აზერბაიჯანის თავდაცვის უწყებების ხელმძღვანელების მოლაპარაკებების შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი. არაოფიციალური წყაროები იტყობინებიან, რომ მოლაპარაკებების საგანი საზღვრების დელიმიტაცია-დემარკაცია იქნება. სომხეთის თავდაცვის სამინისტრო საზღვარზე მორიგ აფეთქებას სწორედ მოსკოვის შეხვედრას უკავშირებს:
„მოსკოვში დაგეგმილი მოლაპარაკებების წინ, მოწინააღმდეგემ დაიწყო შეტევითი ოპერაცია სომხეთის საზღვარზე, სოფელ სოტკიდან ზემო შორჟამდე“.
მოსკოვის შეხვედრაზე ექსპერტებიც საუბრობენ. პოლიტიკურმა მიმომხილველმა თათულ აკოფიანმა გამოაქვეყნა ადრე, მოსკოვში, ილჰამ ალიევის მიერ წარმოდგენილი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის წინასწარი სამშვიდობო შეთანხმების დეტალები.
ის სამი ძირითადი პუნქტისგან შედგება:
სომხეთი და აზერბაიჯანი აღიარებენ ერთმანეთის ტერიტორიულ მთლიანობას, ხოლო სომხეთის კონტროლქვეშ დარჩენილი მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ნაწილი მიიღებს რაიმე სტატუსს (კულტურულ ავტონომიას).
- იწყება სახელმწიფო საზღვრების დემარკაციისა და დელიმიტაციის პროცესი, რომლის უმნიშვნელოვანეს შემადგენელს ანკლავების საკითხი წარმოადგენს.
- აზერბაიჯანი იღებს თავისუფალ წვდომას ნახიჩევანსა და თურქეთთან, სომხეთის ტერიტორიის გავლით.
- აზერბაიჯანი იღებს თავისუფალ წვდომას ნახიჩევანსა და თურქეთთან, სომხეთის ტერიტორიის გავლით.
როგორც ჟურნალისტი იტყობინება, ეს დოკუმენტი ხელს არ აძლევს ერევანს და ნაწილობრივ, მოსკოვსაც. მაგრამ ის ვარაუდობს, რომ დოკუმენტს ხელი შეიძლება მოეწეროს უახლოეს კვირებში ან თვეებში:
„აზერბაიჯანი ცდილობს, სომხეთს წაართვას ყველაფერი, რაც ახლა შესაძლებელია. სწორედ ამითაა განპირობებული გეღარქუნიქის რაიონში შექმნილი დაძაბულობა და ბრძოლები. სომხეთისთვის, ბუნებრივია, არსებობს წითელი ხაზები. აზერბაიჯანმა სამხედრო ძალები სომხეთის ტერიტორიიდან უნდა გაიყვანოს. შეუძლებელია ლაპარაკი დერეფანზე მაშინ, როდესაც შეთანხმება რეგიონის მთელი კომუნიკაციების განბლოკვას ითვალისწინებს. მთიანი ყარაბაღის სტატუსი არ უნდა იყოს მიბმული სომხეთისა და აზერბაიჯანის მიერ საზღვრების ორმხრივად აღიარების პროცესთან“.
ექსპერტის აზრით, სრულმასშტაბიანი ომის ალბათობა მცირეა. მისი თქმით, ბევრი რამ იქნება დამოკიდებული იმაზე, გაუძლებს თუ არა სომხეთის ხელისუფლება მასზე განხორციელებული ზეწოლას.
იმას, რომ ბაქო ყველაფრის მიღებას ცდილობს, აღნიშნავს ექპერტი სამხრეთ კავკასიის საკითხებში, ოლესია ვართანიანიც. მისი სიტყვებით, ახლა არ მოქმედებს მოლაპარაკების პროცესის ჩვეული ფორმატი – ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის მინსკის ჯგუფი, ამიტომ მხარეებზე გავლენის მოხდენა გაცილებით რთულია:
„ჯერჯერობით, აზერბაიჯანის ხელმძღვანელობის მთელი ლოგიკა მდგომარეობდა პრინციპში: „ჩვენ გავიმარჯვეთ, მაშასადამე, მართლები ვართ“. ჩვენ ვერ ვხედავთ ბაქოს მხრიდან მზაობას, წავიდეს კომპრომისულ გადაწყვეტილებებზე და დაუბრუნდეს დიალოგს“.
სომხეთის ხელისუფლების პოზიცია
სომხეთი საზღვრების დემარკაციისა და დელიმიტაციის მომხრეა, აცხადებს სომხეთის პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი, მაგრამ მიუთითებს შემდეგ პირობებზე:
„სადემარკაციო სამუშაოების დასაწყებად სომხეთი წინადადებით გამოდის, გაიყვანონ სომხური და აზერბაიჯანული სამხედრო ძალები საზღვრებიდან, განალაგონ რუსეთის ფედერაციის სასაზღვრო ძალების პუნქტები, აწარმოონ სასაზღვრო ხაზების მონიტორინგი, დაიწყონ სადემარკაციო სამუშაოები, რის შესახებაც სომხეთი არაერთხელ აცხადებდა.
ბოლო მოვლენების გათვალისწინებით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია განვიხილოთ რუსეთის სასაზღვო პუნქტების განთავსების შესაძლებლობა სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვრის მთელ სიგრძეზე, რაც სადემარკაციო სამუშაოების ინციდენტების გარეშე ჩატარებას გახდის შესაძლებელს“.
ფაშინიანმა ასევე შესთავაზა კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციას, ანუ სამხედრო ბლოკს, რომელშიც შედის სომხეთი, აზერბაიჯანის საზღვარზე სადამკვირვებლო მისია გაგზავნოს. ადრე ერევანმა უკვე მიმართა ამ ორგანიზაციას, თუმცა მკაფიო პასუხი და, მით უმეტეს, დახმარება არ მიუღია.
ამ ფონზე, ქვეყანაში აქტიურად ლაპარაკობენ გაეროს უშიშროების საბჭოსადმი მიმართვის აუცილებლობის შესახებ.
ასეთი ვარიანტი შეიძლება სერიოზული განხილვის საგანი გახდეს, თუმცა, საჭიროა, მიმართვა საფუძვლიანად მომზადდეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამ ფრონტზეც შეიძლება მარცხი განიცადონ, დარწმუნებულია პოლიტიკური მიმომხილველი აკოფ ბადალიანი:
„სომხეთმა ამ მიმართულებით უნდა იმუშაოს და ეს მიმართვა უნდა მოამზადოს. მაგრამ ის, თუ რომელ ეტაპზეა საჭირო მიმართვა, დამოკიდებულია იმ პოლიტიკურ ველზე, რომელსაც ჩვენ მოვამზადებთ. თუ ჩვენ მივმართავთ და პასუხად კი აზერბაიჯანის ქმედებების მკაცრი დაგმობა არ მოჰყვება, ეს ბაქოს პოზიციების გაძლიერების ტოლფასი იქნება“.
რისი შეთავაზება შეუძლია დასავლეთს
სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე პროცესების აქტიურ მონაწილედ თუ არა, დაინტერესებულ მხარედ მაინც გვევლინება საფრანგეთი. ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების ხელმოწერის შემდეგ, პარიზმა სომხეთის მხარე არაერთხელ დაიკავა.
სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე სიტუაციის გამწვავების შემდეგ, სომხეთში საფრანგეთის ელჩმა ჯონათან ლაკოტმა განაცხადა, რომ პარიზი განიხილავს სომხეთის მიმართვას თავდაცვის სფეროში დახმარების აღმოჩენის შესახებ. მაგრამ ხაზი გაუსვა იმ ფაქტის გათვალისწინების საჭიროებას, რომ სომხეთი და საფრანგეთი სხვადასხვა სამხედრო ბლოკებში შედიან.
„ჩვენი მიზანი შესაძლო ომისთვის მომზადება კი არა, არამედ მისი თავიდან აცილებაა, ვინაიდან რეგიონში პრობლემები ძალისმიერი მეთოდებით არ უნდა წყდებოდეს. ყარაბაღის საკითხი, სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვრების საკითხი მხოლოდ მოლაპარაკების გზით უნდა გადაწყდეს. ნებისმიერი ალტერნატივა ჩიხში შეგვიყვანს“, – თქვა ელჩმა.
ფრანგული მხარის განცხადება, სამხედრო დახმარების თხოვნის განხილვის მზადყოფნის შესახებ, დასავლეთის მხრიდან კონკრეტულ გზავნილად უნდა აღვიქვათ, დარწმუნებულია პოლიტოლოგი რუბენ გევონდიანი:
„საფრანგეთი საკმაოდ მკაფიოდ, დიპლომატიის გასაგები ენით ამბობს, რომ დასავლეთი სომხეთით დაინტერესებულია. მე არ მგონია, ეს საფრანგეთის კერძო ინიციატივა იყოს. ეს განცხადება ასახავს იმ ფაქტს, რომ დასავლეთი მზადაა სომხეთის უსაფრთხოების საკითხების გადაჭრაში მონაწილეობის მისაღებად“.
ექსპერტი ამავე დროს ხაზს უსვამს, რომ ამ სფეროში საფრანგეთსა და დასავლეთთან ურთიერთობის გაღრმავებას, მთლიანობაში, შეიძლება სომხურ-რუსული ურთიერთობების გარკვეული გართულებაც მოჰყვეს:
„აუცილებელია მოიძებნოს მექანიზმები, რომლებიც ამ პროცესებთან რუსეთთან ურთიერთობების შეთავსების შესაძლებლობას მოგვცემს. ყოველ შემთხვევაში, უპირატესია სომხეთის ინტერესები. ჩვენი ინტერესი კი ამჟამად იმაზე ლაპარაკობს, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია, ამ წინადადებებზე თუნდაც ნაწილობრივ მაინც არ მოვახდინოთ რეაგირება“.
როგორც უნდა იყოს, სომხური საზოგადოება ითხოვს შეტყობინებას, ხელისუფლება მზადაა თუ არა ნებისმიერ შეთანხმებაზე ხელმოსაწერად. თუ სომხეთი აზერბაიჯანთან ხელს მოაწერს სამშვიდობო შეთანხმებას იმ პირობებით, რომელსაც ბაქო სთავაზობს, ეს ფაქტობრივად მთანი ყარაბაღის დაცვასა და შენარჩუნებაზე უარი იქნება.
და თუ ნიკოლ ფაშინიანს სომხურმა საზოგადოებამ ომში დამარცხება აპატია, ყარაბაღზე უარი შესაძლოა მისთვის ფატალური გამოდგეს.
