არჩევნები სომხეთში - კრიზისიდან შესაძლო გამოსავალი
გადაწყვეტს თუ არა მომავალი საპარლამენტო არჩევნები ხელისუფლების ყველა პრობლემას, დასრულდება თუ არა პოლიტიკური კრიზისი სომხეთში, როგორ განვითარდება სიტუაცია არჩევნების შემდეგ, რამდენად შედგა სომხეთში პარტიული სისტემა?
JAMnews-ის შეკითხვებს პოლიტოლოგებმა უპასუხეს:
• კავკასიის ინსტიტუტის დირექტორი ალექსანდრ ისკანდრიანი;
• პოლიტიკური და საერთაშორისო კვლევების ცენტრის ექსპერტი რუბენ მეგრაბიანი:
თუ მოკლედ ვიტყვით, ორივე მათგანი იმ აზრს იზიარებს, რომ სომხეთში პოლიტიკური სისტემა ჯერ ვერ შედგა, თუმცა, ისინი ქვეყანაში მოქმედ ხელისუფლებასა და პოლიტიკური კრიზისის გადაწყვეტის პერსპექტივებს სხვადასხვაგვარად აფასებენ.
ჯერ მოკლედ წარმოგიდგენთ მთლიანობაში შექმნილ სიტუაციას.
პოლიტიკური კრიზისი სომხეთში
დეკემბრის დასაწყისში სომხეთში რიგგარეშე საპარლამენტო არჩევნები ჩატარდება. ეს ეროვნული საკრებულოს პირველი არჩევნები იქნება მას შემდეგ, რაც სომხეთი სრულად გადავიდა მართვის საპარლამენტო სისტემაზე.
ის, რომ ეს არჩევნები რაც შეიძლება სწრაფად უნდა ჩატარდეს, მოითხოვა სომხეთის „ხავერდოვანი რევოლუციის“ ლიდერმა ნიკოლ ფაშინიანმა, რომელიც გასულ გაზაფხულზე მთავრობის მეთაური გახდა და ახლახან გულწრფელად განაცხადა, რომ მოქმედი პარლამენტი რევოლუციური მთავრობის ჩამოყალიბების პირველი დღეებიდანვე მისი ინიციატივებსა და გადაწყვეტილებების „საბოტაჟს“ ახდენდა.
ყოფილი მმართველი პარტიის დეპუტატები და მათი მომხრეები ეროვნულ საკრებულოში უმრავლესობას წარმოადგენდნენ. და მათთან ბლოკ „ელკის“ დეპუტატების იმ მცირერიცხოვანი ჯგუფით დაპირისპირება, რომელსაც რევოლუციამდე თავად ფაშინიანი მეთაურობდა, ეფექტიანი არ იყო.
ამასთან დაკავშირებით მან პარლამენტის დათხოვნა შეძლო, მიუხედავად იქ წარმოდგენილი პარტიების წინააღმდეგობისა.
• სომხეთში რევოლუციის შემდეგ ქრთამის აღების პირველი შემთხვევა დაფიქსირდა
ამავდროულად, ერთ თვეზე ცოტა მეტი ხნის წინ ერევანში უხუცესთა საბჭოს, ანუ დედაქალაქის პარლამენტის არჩევნები გაიმართა. და აქ თავბრუდამხვევი გამარჯვება მოიპოვა ბლოკმა „ჩემი ნაბიჯი“, რომელსაც მთავრობის თავმჯდომარე უჭერდა მხარს – ეს იმას ნიშნავდა, რომ ახალი ხელისუფლების რეიტინგი ძალიან მაღალია, და ფაშინიანის პარტიას საპარლამენტო არჩევნებში გამარჯვება პრაქტიკულად უზრუნველყოფილი აქვს. საჭიროა მხოლოდ არჩევნების უახლოეს ხანში ჩატარება.
არჩევნების სასწრაფოდ ჩატარების აუცილებლობა ფაშინიანმა იმით განმარტა, რომ პოლიტიკური სიტუაციის ბუნდოვანება ინვესტიციებსა და ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას უშლის ხელს.
ახალ პარლამენტში ფაშინიანის პარტია ხმათა უმრავლესობის მიღებას აპირებს. გამოუვათ თუ არა ეს, როგორია დღეს სომხეთში პოლიტიკურ ძალთა გადანაწილება, და რას უნდა ველოდოთ არჩევნების შემდეგ – ამაზე პოლიტოლოგები გვპასუხობენ.
ალექსანდრ ისკანდრიანი
მიიჩნევს, რომ სომხეთში პარტიული სისტემა კოლაფსშია:
„ეს უჩვენა ერევნის უხუცესთა საბჭოს არჩევნებმა. განვითარებულ დემოკრატიებში ამგვარი კენჭისყრები არ არსებობს. 80 პროცენტზე მეტის მიღება მხოლოდ პროტოდემოკრატიებში შეიძლება, როდესაც ამომრჩეველი ემოციით ხელმძღვანელობს: სიყვარული და ზიზღი. ზიზღი – ეს საპროტესტო ხმის მიცემაა, სიყვარულით კი იმ ეიფორიის შედეგად აძლევენ ხმას, რომელიც გარდაქმნების შემდეგ დგება“. მოცემულ მომენტში სომხეთში ეს ეიფორია გრძელდება.
უხუცესთა საბჭოს არჩევნები, როგორც ასეთი, არჩევნებს არ წარმოადგენდა. ეს იყო ნდობის ვოტუმი.
აღმასრულებელ ხელისუფლებას ფართო ლეგიტიმაცია აქვს, და ეს ვოტუმი კენჭისყრით დადასტურდა.
მომდევნო ვადამდელი საპარლამენტო არჩევნების შედეგებში, ასეთი მაღალი ლეგიტიმურობის პირობებში, ეჭვის შეტანაც კი არ ღირს.
მაგრამ ამ ყველაფერში არის სერიოზული საფრთხე – მოკლე დროში პოლიტიკური სისტემის შექმნა ძნელია. არაფრისგან პოლიტიკური პარტიები არ იქმნება. ეს ინსტიტუციონალიზაციის, მექანიზმებისა და პოლიტიკური ინსტრუმენტების შექმნის ხანგრძლივი პროცესია, არჩევნებში პარტიების მონაწილეობის კულტურა.
მაგრამ სომხეთში პარტიული სისტემა დანგრეულია, ის აპრილის რევოლუციამდეც სუსტი იყო, რაც გახდა კიდეც ხელისუფლების ტრანზიტის მიზეზი.
ხელისუფლების შეცვლის წარმატება რომელიმე ორგანიზებულ პარტიულ ძალას არ ეკუთვნის. პროტესტების ლიდერებმა – საპარლამენტო ფრაქცია „ელკის“ წარმომადგენლებმა – ერთი წლის წინ ხმათა სულ შვიდი პროცენტი მიიღეს, და იმ რეალობაში ეს მათი მაქსიმუმი იყო.
პროტესტის წარმატება ადამიანების ჯგუფს ეკუთვნის – ამ პროტესტის მენეჯერებს, ეს კი პარტიული ორგანიზაცია არ არის.
რისკები და საფრთხეები, რომლებსაც ამ სიტუაციაში ალექსანდრ ისკანდრიანი ხედავს:
„საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში, განვითარებული პარტიების გარეშე არსებობა ძალიან სარისკოა. მაგრამ ამ პრობლემის გადასალახად ჯერ მისი აღიარებაა საჭირო, რათა შემდეგ პარტიული სისტემა შეიქმნას, ოპოზიციური ძალები ჩამოყალიბდეს.
1992 წლიდან დაწყებული 2018 წლის აპრილამდე სომხეთში ხელისუფლება დაბალი ლეგიტიმურობის პირობებში არსებობდა, და ისინი ამას მოერგნენ, მონახეს ინსტრუმენტები და მექანიზმები, რათა აპათიის მენეჯმენტი წარემართათ. ისინი კომფორტულად არ იყვნენ, მაგრამ არსებობა შეეძლოთ. მათი შეცდომა კი ის იყო, რომ ეგონათ, ეს სამუდამოდ გაგრძელდებოდა.
ახლა საპირისპირო სიტუაციაა. ახალი ხელისუფლება ზედმიწევნით მაღალი ლეგიტიმურობის პირობებში არსებობს და მუდმივად ამის დადასტურებას ცდილობს.
პოლიტიკოსებისთვის მაღალი ლეგიტიმურობა ძალიან კარგი რამაა. მისი გამოყენება შესაძლებელია, მაგალითად, არაპოპულარული რეფორმების გასატარებლად, სერიოზული პროგრამების დასანერგად, რასაც საზოგადოების უკმაყოფილება მოსდევს ხოლმე.
მაგრამ, როდესაც მაღალ ლეგიტიმურობას მაღალი ლეგიტიმურობის დასამტკიცებლად იყენებენ – ეს რისკია. იმიტომ, რომ ლეგიტიმურობა აუცილებლად იკლებს, სხვაგვარად არ არსებობს. და შემდეგ მაღალ ლეგიტიმურობას მიჩვეულები დაბალს ვეღარ უმკლავდებიან. აი, ამისთვის მზად უნდა ვიყოთ.
ოპოზიცია კი, როგორც ასეთი, არ არსებობს. მისი ჩამოყალიბება ჯერ კიდევ წინაა.
საპარლამენტო არჩევნებამდე ოპოზიციის ჩამოყალიბება არარეალურია, რადგან პარლამენტში ზუსტად იმ სურათს მივიღებთ, რაც ერევნის უხუცესთა საბჭოს არჩევნებზე მივიღეთ.
აღმასრულებელი ხელისუფლებისთვის ვადამდელი არჩევნები ხელსაყრელია, და რაც მალე, მით უკეთესი. 2022 წლამდე ახლანდელი პარლამენტით მუშაობა გაძნელდებოდა, კოჰაბიტაცია რთული საქმეა [კოჰაბიტაცია ნიშნავს „თანაარსებობას“. ეს არის სიტუაცია, როდესაც რესპუბლიკის პრეზიდენტი სხვა პოლიტიკურ ძალას მიეკუთვნება, და არა საპარლამენტო უმრავლესობას – JAMnews].
ხოლო ვიდრე ხალხის ხელისუფლებისადმი ნდობა მაღალია, პარლამენტზე ზეწოლით მისი დათხოვნის მიღწევა შესაძლებელი იყო.
როგრც ეს 1-8 მაისს მოხდა, როდესაც ეროვნულმა საკრებულომ ფაშინიანი პრემიერად აირჩია. როგორც 2 ოქტომბერს მოხდა, როდესაც რევოლუციურმა მთავრობამ ისევ ხალხის მხარდაჭერით ისარგებლა – ამჯერად იმ საპარლამენტო ძალებზე ზეგავლენის მოსახდენად, რომელიც იმისთვის გაერთიანდნენ, რომ ვადამდელი არჩევნების ჩატარება არ დაეშვათ.
მაგრამ, როდესაც აღმასრულებელ ხელისუფლებას ლეგიტიმურობა შეუმცირდება, პარლამენტზე ზეწოლას ვეღარაფრით მოახდენ.
სამართლიანი არჩევნების პირობებში, ახალ პარლამენტში უმრავლესობა ნიკოლ ფაშინიანის მომხრე იქნება. თუ 80 პროცენტი არა, 60 მაინც, ამიტომაც მათ არჩევნების სწრაფად ჩატარება ხელს აძლევს.
დანარჩენები ელექტორატის მყოლ ოპოზიციად ჩამოყალიბებას ვერ მოასწრებენ. ყოფილი მმართველი რესპუბლიკური პარტიაც კი ვერ მოასწრებს – იმიჯის გაწმენდა და რებრენდინგიც რომ მოახდინოს, ვინმესთან ერთად კოალიციაც კი რომ შექმნას, მათ შორის – მეორე პრეზიდენტ რობერტ კოჩარიანთან ერთად.
ამგვარად, ჩვენ გვექნება საპარლამენტო სისტემის მქონე ქვეყანა პოლიტიკური პარტიების არარსებობის პირობებში. მათ ნაცვლად, იქნება ადამიანების რაიმე ჯგუფი – ან, შესაძლოა, ადამიანიც კი.
გადაწყვეტილებების მიღება ქაოსურად მოხდება. პოლიტიკურ პრობლემებზე წარმოდგენა შაბლონური იქნება. ეს კი ეკონომიკაში, სოციალურ სფეროსა და პოლიტიკაში პრობლემებამდე მიგვიყვანს.
ასე ხდება ყველა რევოლუციის დროს. ძველი ხელისუფლება ძალიან დიდხანს ზის, საზოგადოებასთან კავშირს კარგავს, და ამიტომაც ხშირად ეცემა. ახალი ხელისუფლება კი– ჰეტეროგენურია [სხვადასხვაგვარი — JAMnews] და არც ისე კომპეტენტური. ის ადამიანები, ვინც ხელისუფლებაში მოდიან, აპრიორი გამოუცდელები არიან. ეს ჩვეულებრივი ამბავია – იმედიც, რისკიც, რადგან მათ თან უნდა ისწავლონ და თან ქვეყანა მართონ.
მაგრამ სომხეთისთვის, თავისი რთული გეოპოლიტიკური სიტუაციის გამო, რისკის ფასი ზედმიწევნით მაღალია.
არსებობს final state-ად („შეუმდგარ ქვეყნად“) გადაქცევის საფრთხე. პოსტსაბჭოთა სივრცეში ასეთი ქვეყანა ხუთია, და ეს გზა ყველა მათგანმა გაიარა – საპარლამენტო სისტემაზე გადასვლის გზა, გაიარეს ფერადი რევოლუციები, ელიტების ცვლა. ეს არის საქართველო, უკრაინა, მოლდოვა, ყირგიზეთი და ახლა სომხეთი. მაგრამ არც ერთ ამ ქვეყანაში სამოთხემ არ დაისადგურა.
დღეს სომხეთის სამოქალაქო საზოგადოება ხელისუფლება გახდა. მედია „პრო“ და“კონტრ“ განწყობილებისგან შედგება. ერთნი მხსნელის სახეს ქმნიან, სხვები კი – ეშმაკის.
ანალიზი მძიმე მდგომარეობაშია. ყველა ეს ინსტიტუცია უნდა შეიქმნას. თუკი ამის გაგება იქნება, კრიზისის დაძლევა და წინსვლა შესაძლებელია. ამაში საზოგადოებამაც უნდა მიიღოს მონაწილეობა.
ხელისუფლება, რომელსაც არ აკრიტიკებენ, შეცდომების გამოსწორებას არ ცდილობს. ჯერჯერობით კი ხელისუფლება მაღალი პოპულარობის პირობებში ცხოვრობს“.
რუბენ მეგრაბიანი
დარწმუნებული ვარ, რომ სახელისუფლებო პარტიას უარყოფითი აზრის მოსმენა შეუძლია:
„ახალ პარლამენტში ერევნის უხუცესთა საბჭოსგან პრინციპულად განსხვავებული სურათი არ იქნება. შესაძლოა, რეგიონებში ზოგიერთი შესწორებით, მაგრამ არაუმეტეს ამისა.
ერევანი – ოპოზიციური განწყობების ცენტრია. და თუ ერევანმა უხუცესთა საბჭოს არჩევნებზე ამგვარი სურათი უჩვენა, რეგიონებში ის უფრო მონოლითური იქნება, და რეგიონში მხარს ხელისუფლებას დაუჭერენ. და ეს არ არის ეიფორიული ხმის მიცემა. ერევნის არჩევნებზე ეიფორიაში მყოფი ხალხი არ მინახავს.
ის აზრი, რომ არჩევნები ეიფორიულად ჩატარდა – ეს პროპაგანდისტული კლიშეა, რომელიც გარკვეული მიზნით გამოიყენება, და არა იმისთვის, რომ რეალობა აღწეროს.
თანაც ეს სიტუაცია ერთპარტიულ სისტემამდე ვერ მიგვიყვანს, რადგან ყველაფერი პოლიტიკური პრაქტიკიდან გამომდინარეა.
სახელისუფლებო პარტიას არა – 80, არამედ, არაპოლიტიკური ზეწოლის საშუალებების გამოყენებით, 51 პროცენტი რომ დაეგროვებინა, მას რომ სხვისი აზრისთვის ყურადღება არ დაეთმო, სრულიად სხვა სურათი იქნებოდა. მაგრამ ხმათა 80 პროცენტის პირობებში, უკვე რაიმე საშიშროებაზე საუბარი არ გვიწევს.
ახლანდელ უმრავლესობას, რომელიც ახალ პარლამენტში სავარაუდოდ იქნება, განსხვავებული აზრის მოსმენა შეუძლია. ის თავიდანვე დაინტერესებულია, რომ შეცდომები არ დაუშვას და საკუთარი პოპულარობა არ დაკარგოს, ამავდროულად – მან გამაერთიანებელი ფუნქციაც უნდა შეასრულოს.
მოწინააღმდეგეთა ხმა ოპოზიციიდან წამოვა, პარლამენტში კი, წმინდა მექანიკური თვალსაზრისით, სავარძლების 30 პროცენტი ნებისმიერ შემთხვევაში, ოპოზიციის იქნება. [კონსტიტუციის თანახმად, პარლამენტში ხმათა უმრავლესობის მიმღებ პარტიას მანდატების 2/3-ზე მეტის მიღება არ შეუძლია, მანდატების მესამედი ოპოზიციამ უნდა მიიღოს – JAMnews.]
მოცემულ მომენტში ვხედავ ორ ძალას, რომელიც პარლამენტში ოპოზიციის სახით შესვლას შეძლებს. ეს არის ბლოკი „ლუისი“ – ფაშინიანის ყოფილი ფრაქციის „ელკის“ ყოფილი მოკავშირეები, ასევე ოლიგარქ ცარუკიანის პარტია „აყვავებული სომხეთი.“
მიზანმიმართული ოპოზიცია პარლამენტში, რასაკვირველია, არ იქნება – როდესაც ნებისმიერ საკითხში ხელისუფლების წინააღმდეგ წასვლაა საჭირო. ასეთი ოპოზიცია საჭიროც არაა. მაგრამ, არც საკუთარი საწინააღმდეგო მოსაზრების გამოთქმის პრობლემა იქნება“.
რუბენ მეგრაბიანი ასევე მიიჩნევს, რომ სომხეთის პოლიტიკური სისტემის სუსტი რგოლი – ეს პოლიტიკური პარტიების ხარისხია:
“სომხეთში არამხოლოდ მართვის საპარლამენტო სისტემაა, არამედ პარლამენტის ჩამოყალიბების პარტიული სისტემაც. სომხეთში პოლიტიკა შეიძლება მხოლოდ პარტიული იყოს.
მაგრამ ჩვენი პოლიტიკური პარტიების ხარისხი პოლიტიკური სისტემის ყველაზე სუსტ რგოლს წარმოადგენს. სომხეთში პარტიული მშენებლობის ეტაპი, სხვადსხვა პარტიების წარმოშობა, რომლებიც სხვადასხვა ლეგალურ იდეოლოგიებს ეფუძნება – ეს სამომავლო ეტაპია.
სომხეთში ჯერჯერობით არ არსებობს გამყარებული პარტიული ტრადიციები; ინსტიტუციურად შემდგარი პარტიები.
არსებობს მეტ-ნაკლებად ახალი პარტიები, ძველები კი, ეს არის – მყარი სექტები, დახურული სისტემები.
ამიტომ, უნდა შევეცადოთ, რომ ახალი დემოკრატიული სისტემის დამყარების საკითხი პარტიების ჩამოყალიბების ეტაპს შევუთავსოთ.
აქ არის საჭირო დრო, კონკრეტული პოლიტიკა, რაც პარტიების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს, ასევე საკანონმდებლო ინიციატივები. „პარტიების შესახებ“ ახლა არსებული კანონი ამ პარტიების შექმნას კი არ უწყობს ხელს, არამედ დანაწევრებას, ხელს უწყობს ისეთი ლიდერი პარტიების შექმნას, რომლებიც ერთ „სამარშრუტოში“ ეტევიან, და იქაც ზოგი სავარძელი თავისუფალი რჩება.
ეს დიდი გამოტოვებული ადგილია, დიდი შეცდომა, რომელიც გარკვეულ საფრთხეებს შეიცავს. ამგვარი სიტუაცია საზოგადოების დეზორიენტაციას, პოლიტიკური დემაგოგიის გავრცელებას უქმნის ნიადაგს.
პარტიული ინსტიტუტების არარსებობის გამო, საზოგადოება გარკვეულწილად დაუცველად ჩანს”.
