Azərbaycan-Çin münasibətləri və ŞƏT sammiti: Yeni tərəfdaşlıq və mübahisəli məsələlər
Azərbaycan-Çin əlaqələrində yeni mərhələ
Azərbaycanın Çinlə yaxınlaşmasının praktik təzahürlərindən biri də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına (ŞƏT) inteqrasiya cəhdləridir.
Azərbaycan ilə Çin arasındakı münasibətlər son dövrlərdə keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəlib. Bu ilin aprelində Prezident İlham Əliyevin Çinə dövlət səfəri zamanı iki ölkə hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq quruldu.
Pekində keçirilən görüşdə Azərbaycan və Çin arasında “Əhatəli Strateji Tərəfdaşlıq haqqında Birgə Bəyanat” imzalandı və ticarət, investisiya, nəqliyyat, yaşıl enerji, rəqəmsal iqtisadiyyat və aerokosmik sahələr də daxil olmaqla 20-yə yaxın əməkdaşlıq sənədi təsdiqləndi.
Bu razılaşmalar nəticəsində Çin Azərbaycanın milli suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini açıq şəkildə bəyan edib, Bakı isə “Vahid Çin” prinsipinə sadiqliyini vurğulayaraq Tayvanın Çinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu və Pekinin “yenidən birləşmə” səylərini tam dəstəklədiyini bildirib.
ŞƏT sammiti və Azərbaycanın üzvlük məsələsi
ŞƏT Avrasiya məkanında siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı təşviq edən bir təşkilatdır. Hazırda Çin, Rusiya, Hindistan, Pakistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan və İran kimi böyük ölkələri əhatə edir.
Azərbaycan 2016-cı ildən ŞƏT-də “dialoq tərəfdaşı” statusuna malikdir və son illərdə bu statusu yüksəldərək tamhüquqlu üzv olmağa can atır. 2023-cü ildə Azərbaycan ilk dəfə ŞƏT-də müşahidəçi statusu almaq üçün rəsmi müraciət edib və daha sonra tam üzvlüyə gedən yolda səylərini davam etdirib.
Bu il avqustun sonunda Çin sədrliyi ilə ŞƏT sammiti Çin Xalq Respublikasının Tiencin (Tianjin) şəhərində keçirildi. Prezident İlham Əliyev sammitdə şəxsən iştirak üçün Si Cinpinin xüsusi dəvəti ilə Tiencinə səfər edib. Bu səfər çərçivəsində Əliyev həm sammit tədbirlərində çıxış etdi, həm də Çin lideri və bir sıra digər ölkə rəhbərləri ilə ikitərəfli görüşlər keçirib.
Əliyevin sammitdəki nitqində Azərbaycan-Çin dostluq əlaqələrinin “hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə çatdığı vurğulanıb, Çinlə vizasız gediş-gəliş rejiminin başlanmasının turizm və təmasları artırdığı qeyd olunub. Prezident, həmçinin, Azərbaycanın ŞƏT məkanında təhlükəsizlik, terrorizmlə mübarizə, nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı kimi sahələrdə fəal rol oynamağa hazır olduğunu bəyan edib.
ŞƏT sammiti ərəfəsində, avqustun 30-da Tiencində Çin tərəfi Azərbaycanı rəsmi tədbirə dəvət etməklə yanaşı, bu tarixi mərasimlə üst-üstə düşən Çində faşizm üzərində qələbənin 80 illiyinə həsr olunmuş hərbi parad və anım törənlərinə də ev sahibliyi edib. Bakı bu jesti iki ölkə arasındakı “dostluq və qardaşlıq” münasibətlərinin simvolu kimi qiymətləndirib.
Azərbaycanın üzvlüyünə veto qoyulması
Bununla belə, ŞƏT-ə üzvlüklə bağlı danışıqlar gərgin diplomatik çəkişmələrlə müşayiət olunub. Sammit zamanı Çin rəsmi şəkildə Azərbaycanın təşkilata tam üzvlüyünü dəstəklədiyini bəyan edib və Azərbaycanın müraciətinin “Şanxay ruhuna” – yəni təşkilatın qarşılıqlı etimad və çoxtərəfli əməkdaşlıq prinsiplərinə uyğun olduğunu bildirib.
Lakin təşkilata yeni üzvlərin qəbulu konsensus əsasında həyata keçirilir və Hindistan bu konsensusu pozub. Diplomatik mənbələrin mediaya sızdırdığı məlumatlara görə, Hindistan artıq ikinci dəfədir ki, Azərbaycanın ŞƏT-ə tamhüquqlu üzv olmasına qarşı çıxır. “Hindistan yenidən Azərbaycana ŞƏT-də tamhüquqlu üzvlük verilməsinə qarşı çıxdı”, – deyə “AnewZ” telekanalı xəbər yayıb.
Hindistanın bu addımının səbəbi rəsmi açıqlamalarda detallı izah olunmasa da, məsələ ilə tanış olan rəsmilər bunun Dehlinin İslamabada qarşı mövqeyi ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər.
Bildirildiyinə görə, Hindistan prinsip etibarilə ŞƏT çərçivəsində ikitərəfli münaqişələrin təsirini yolverilməz saysa da, Azərbaycanın Pakistanla qardaşcasına əlaqələri onun etirazının əsas motividir. Bu yanaşma ŞƏT-in çoxtərəfli diplomatiya prinsiplərinə zidd addım kimi qiymətləndirilir.
Pakistan Azərbaycanın strateji müttəfiqi hesab olunur – İkinci Qarabağ müharibəsində İslamabad Bakını açıq dəstəkləmiş, eyni zamanda Pakistan Ermənistanı tanımayan yeganə ölkədir.
Əvəzində Hindistan son illərdə Ermənistanla münasibətləri intensivləşdirib: Yeni Dehli İrəvanla hərbi-texniki əməkdaşlıq sazişləri imzalayıb və Cənubi Qafqazda balans yaratmağa çalışır.
2023-cü ildə Hindistan və Ermənistan arasında tarixi ilk birgə hərbi təlimlər keçirildi, Baş nazir Nikol Paşinyanın G20 sammitinə dəvət olunması və baş nazir Modi ilə ikitərəfli təmasları Yeni Dehlinin Yerevana verdiyi önəmin göstəricisidir. Bu geosiyasi ziddiyyətlərin fonunda Hindistanın Azərbaycanla bağlı qərarlarında Pakistan amilinin təsirini analitiklər xüsusi qeyd edirlər.
Nəticədə, 2025 Tiancin sammitində Azərbaycan ŞƏT-ə üzv ölkə statusu ala bilmədi.
“Hindistan anti-Qərb koalisiyalarına qoşulmağımızı əngəllədi”
Bu, bir çoxları üçün gözlənilməz olmadı, çünki bənzər vəziyyət BRİCS təşkilatında da yaşanmışdı.
Həmin vaxt BRİCS sammitində (2023, Yohannesburq) yeni üzvlərin qəbulu müzakirə edilərkən, Hindistanın Azərbaycanın namizədliyinə qarşı çıxdığı, nəticədə Azərbaycanın siyahıya salınmadığı xəbərləri dolaşdı.
BRİCS-ə 2024-cü ildən etibarən İran, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir, Argentina, Efiopiya kimi ölkələr qəbul edilsə də, Azərbaycan kənarda qaldı. Bakı rəsmiləri bu mövzuda rəsmi izahat verməsə də, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının (AXCP) sədri Əli Kərimli iddia edir ki, əgər Hindistan veto hüququndan istifadə etməsəydi, “Azərbaycan ötən il BRİCS-ə, bu il də ŞƏT-ə qoşulacaqdı”.
Onun fikrincə, Yeni Dehlinin mövqeyi istər-istəməz Azərbaycanın bu “anti-Qərb, anti-demokratiya koalisiyalarına” girməsinin qarşısını aldı.
Fərqli Mövqelər: Rəsmi Bakı, müxalifət və analitiklər
ŞƏT sammiti və Azərbaycan-Çin yaxınlaşması ölkə daxilində və xaricində müxtəlif reaksiyalara səbəb olub. Rəsmi Bakının mövqeyi dəyişməz olaraq pozitivdir. Hakimiyyət təmsilçiləri hesab edirlər ki, ŞƏT kimi platformalarda təmsilçilik Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunu artırır, çoxtərəfli diplomatiyasını gücləndirir.
Rəsmi mövqeyə əsasən, Azərbaycan üçün ŞƏT çərçivəsində əməkdaşlıq ölkənin Asiya-Avropa arasında nəqliyyat, enerji və ticarət mərkəzinə çevrilməsi strateji hədəfinə uyğundur.
Prezident İlham Əliyevin müntəzəm olaraq ŞƏT sammitlərinə dəvət alması Azərbaycanın qlobal miqyasda artan rolunun göstəricisi kimi təqdim olunur.
Ölkə rəsmiləri vurğulayırlar ki, Azərbaycan “qərbyönlü və şərqyönlü siyasəti balanslı apararaq” yeni dünya nizamında öz maraqlarını təmin etməyə çalışır. Məsələn, ŞƏT sammitindən cəmi bir neçə həftə əvvəl – avqustun 8-də Vaşinqtonda Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ liderlərinin imzaladığı üçtərəfli “Vaşinqton Bəyannaməsi”; Rəsmi Bakı iddia edir ki, bu paralel diplomatik uğurlar Azərbaycanın eyni vaxtda həm Qərblə, həm də Şərqlə konstruktiv münasibətlər qurmaq bacarığına dəlalət edir.
Müxalifət və tənqidçi dairələr isə Azərbaycanın avtoritar rejimlərin rəhbərlik etdiyi ittifaqlara meyllənməsindən narahatlıqlarını ifadə edirlər.
AXCP sədri Əli Kərimli ŞƏT və BRİCS-i “Rusiya və Çinin liderlik etdiyi, avtoritar və totalitar rejimlərin Qərbə və demokratikləşməyə qarşı müqavimət mərkəzi funksiyasını yerinə yetirən təşkilatlar” adlandırır.
Onun fikrincə, “beynəlxalq avtoritarlar klubu” olaraq xarakterizə olunan bu birliklərdə Azərbaycanın möhkəmlənməsi milli maraqlara ziddir. Kərimli bildirib ki,
“İlham Əliyevin Azərbaycanı məsələn, Avropa İttifaqı istiqamətində deyil, məhz BRİCS və ŞƏT-ə üzvlüyə aparmağa çalışması onun hakimiyyət maraqları ilə ölkənin milli maraqlarının tam zidd olduğunun növbəti sübutudur”.
Müxalif lider hesab edir ki, Hindistanın veto qərarı əslində Azərbaycanı “anti-Qərb, anti-demokratiya blokunda” dərinləşməkdən xilas edib. Lakin o, həm də xəbərdarlıq edir ki, “ölkəmizin taleyini belə xoş təsadüflərə bağlamaq olmaz” – yəni Azərbaycan cəmiyyəti öz gələcəyinə sahib çıxmalıdır ki, hakimiyyətin iradəsi ilə xalqın iradəsi zidd düşməsin.
“Azərbaycanın Pekinin mövqeyini dəstəkləməsi türk qardaşlığına xəyanətdir”
Beynəlxalq müşahidəçilər və analitiklər də Azərbaycanın Şərqə doğru bu addımlarını müxtəlif cür şərh edirlər. Bəzi beynəlxalq hüquq-müdafiə qrupları Azərbaycanın insan haqları sahəsində geriləməsini nəzərə alaraq, rəsmi Bakının demokratiya tələbləri olmayan Çin və Rusiya kimi güclərlə yaxınlaşmasını praqmatik seçim kimi görürlər.
Məsələn, Vaşinqtonda fəaliyyət göstərən “East Turkistan Government in Exile” təşkilatı (Çindəki uyğur türk diaspor hökuməti) İlham Əliyevin Tiencində ŞƏT sammitində Çin hökumətinin Sincan (Şərqi Türküstan) siyasətini açıq dəstəkləməsini kəskin pisləyib.
Təşkilatın xarici işlər naziri Salih Hudayar bildirib ki, “Uyğurların və digər türk xalqlarının dəhşətli zorakılıqlarla üzləşdiyi bir vaxtda Azərbaycanın Pekinin mövqeyini dəstəkləməsi türk qardaşlığına xəyanətdir”.
Onlar ŞƏT-i “Çinin Şərqi Türküstan milli məsələsini boğmaq üçün yaratdığı repressiv platforma” adlandıraraq, Azərbaycanı Pekinin Uyğur siyasətinə şərik olmamağa çağırıblar. Bu cür fikirlər Qərbdə Azərbaycan haqqında “öz xalqının azadlıqlarını boğan rejimlərin yanında yer alır” narrativini gücləndirə bilər.
“Azərbaycan-Çin əlaqələrinin inkişafı Bakı-Qərb böhranına görədir”
Digər tərəfdən, bəzi xarici ekspertlər isə Azərbaycanın bu addımını sırf geosiyasi realist prizmadan dəyərləndirir. Cənubi Qafqaz üzrə analitiklər qeyd edirlər ki, Azərbaycanın Qərblə münasibətlərində son illər soyuqluq müşahidə olunur – xüsusilə də ölkədaxili demokratik islahatların məhdudluğu və insan haqları tənqidlərinə rəsmi Bakının sərt reaksiyası fonunda.
Bakı Araşdırmalar İnstitutu tərəfindən yayımlanan bir təhlildə vurğulanır ki, Qərblə yaranmış inamsızlıq Azərbaycan hakimiyyətini alternativ beynəlxalq müttəfiqlər axtarmağa sövq edib. Rəyi soruşulan ekspertlərin qənaətincə, “Azərbaycan-Çin əlaqələrinin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəldilməsinin arxasında Bakı-Qərb münasibətlərindəki böhran dayanır”.
Digər müstəqil müşahidəçilər isə bildirir ki, “Azərbaycan Qərbi ‘tərk etməyib’, sadəcə öz strateji maraqlarına uyğun olaraq təhlükəsizlik və inkişaf gündəmini yenidən tərtib edir”.
Yəni, bir baxışa görə, rəsmi Bakı öz nöqteyi-nəzərindən nə ŞƏT-ə qoşulmaqla NATO tərəfdaşlığından, nə də Çinlə yaxınlaşmaqla Avropaya qaz tədarükündən imtina etmir – sadəcə paralel vektorlar üzrə maksimum yarar götürməyə çalışır.
Çin-Azərbaycan əlaqələrinin faydaları
Hərtərəfli tərəfdaşlıq Azərbaycana və Çinə qarşılıqlı iqtisadi faydalar vəd edir. Artıq 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 3,74 milyard ABŞ dollarına çatıb ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 20%-dən çox artım deməkdir.
Çin hazırda Azərbaycanın dördüncü ən böyük ticarət tərəfdaşıdır. Yeni strateji əməkdaşlıq çərçivəsində Çin Azərbaycanın qeyri-neft sektoruna investisiyalarını artırır: alternativ enerji (məsələn, Gobustan günəş elektrik stansiyasına yatırım), yüksək texnologiyalar, metallurgiya, nəqliyyat və digər sahələrdə yeni layihələr planlaşdırılır.
Bakı tərəfi ümid edir ki, Çin ilə tərəfdaşlıq ölkənin iqtisadiyyatını şaxələndirməyə və qlobal tədarük zəncirlərində rolunu gücləndirməyə yardım edəcək. Digər tərəfdən, Çin də Orta Dəhliz adlanan və Rusiyanı kənarda saxlamaqla Çini Avropa ilə birləşdirən tranzit marşrutunda Azərbaycanın vacib halqa olmasını strateji üstünlük kimi görür.
Bu marşrut Mərkəzi Asiya – Xəzər – Cənubi Qafqaz üzərindən keçərək Pekinə Rusiya ərazisindən yan keçməklə qərbə çıxış imkanı yaradır və Ukraynada müharibə fonunda əhəmiyyəti artıb.
Azərbaycan son illərdə Orta Dəhliz boyu infrastrukturunu modernləşdirib, Bakı Ələt dəniz limanının gücünü artırıb və tranzit prosedurlarını sadələşdirib ki, yüklərin Şərq-Qərb istiqamətində maneəsiz və sürətli daşınmasını təmin etsin.
Prezident İlham Əliyevin sözlərinə görə, 2022-ci ildən bəri Orta Dəhliz marşrutu ilə Azərbaycan üzərindən daşınan yüklərin həcmi 90%-ə yaxın artıb. Bakı hesab edir ki, Çin şirkətlərinin bu marşrutun inkişafına daha çox sərmayə qoyması Dəhlizin rəqabət qabiliyyətini artıracaq və Pekinin uzunmüddətli öhdəliyini göstərəcək.
İki ölkə siyasi müstəvidə də yaxınlaşıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bildirir ki, Azərbaycan regionda Çinin etibarlı tərəfdaşıdır. Onun sözlərinə görə, rəsmi Bakı beynəlxalq və regional sülhün, təhlükəsizliyin qorunmasına töhfə verir, eyni zamanda, Çinlə birgə genişmiqyaslı iqtisadi, nəqliyyat və enerji layihələri həyata keçirir.
Azərbaycan hakimiyyəti vurğulayır ki, ölkə Çin rəhbərliyinin irəli sürdüyü “Bir kəmər, bir yol” (Yeni İpək Yolu) təşəbbüsünü ilk dəstəkləyən dövlətlərdən olub və bu istiqamətdə bir sıra praktiki layihələr reallaşdırır.
Rəsmi Bakı, həmçinin, Prezident Si Cinpinin irəli sürdüyü Qlobal İnkişaf, Qlobal Təhlükəsizlik və Qlobal Sivilizasiya təşəbbüslərini dəstəklədiyini və beynəlxalq münasibətlərdə ədalətin təmin olunması üçün Çinlə birlikdə çalışacağını bəyan edib.
Bu cür siyasi həmrəylik Azərbaycanın Çin üçün beynəlxalq arenada etibarlı tərəfdaş imicini gücləndirir, eyni zamanda Bakı Çinin dəstəyi ilə uzun illərdən bəri yubanan Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzvlük prosesini sürətləndirməyə ümid edir. Belə ki, Çin 2024-cü ildə Azərbaycana ÜTT-yə tamhüquqlu üzvlük yolunda yardım göstərməyə hazır olduğunu bildirib.
“Azərbaycan Avropa İttifaqına üzvlüyü hədəfləmir”
Azərbaycan-Çin yaxınlaşması qlobal və regional kontekstdə baş verir. Avropa İttifaqına inteqrasiya perspektivinin zəif olduğu bir şəraitdə rəsmi Bakı dünya nəhəngləri ilə balanslı və çoxtərəfli əlaqələr qurmağa çalışır. Ölkə artıq uzun illərdir Qoşulmama Hərəkatına sədrlik edir, eyni zamanda, NATO və Avropa ilə enerji təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlıq edir. Lakin Azərbaycan nə Avropa İttifaqına namizəd ölkədir, nə də böyük Qərb bloklarının üzvüdür.
“Carnegie” fondunun təhlilinə əsasən, Azərbaycan rəhbərliyi son illərdə açıq şəkildə BRİCS kimi yeni yaranan çoxtərəfəli platformalara qoşulmaq marağını ifadə edib – bu da onun beynəlxalq mövqeyinə yeni ölçü əlavə edir.
“Azərbaycan, qonşularının əksinə, Avropa İttifaqına üzvlüyü hədəfləmir və hər hansı böyük qərb bloku ilə bağlı deyil”, – deyə siyasi ekspert Zaur Şiriyev qeyd edir.
Rəsmi Bakı beynəlxalq əməkdaşlığını “multivektor” (çoxistiqamətli) adlandırır və həm Qərblə, həm də Şərqlə tərəfdaşlıqları paralel inkişaf etdirməyə çalışdığını bildirir.
Nəticə
Beləliklə, Azərbaycan-Çin münasibətlərinin güclənməsi və ŞƏT platformasında əməkdaşlıq cəhdləri ölkənin xarici siyasətində yeni bir xəttin formalaşdığını göstərir. Rəsmi Bakı həm iqtisadi inkişafa töhfə verəcək investisiyalar cəlb etmək, həm də avtoritar tənqidlərindən sığortalanmış beynəlxalq mühitdə hərəkət etmək üçün Şərq tərəfdaşlığına önəm verir. Çin də öz növbəsində Azərbaycana strateji əhəmiyyətli tərəfdaş kimi baxır – xüsusən nəqliyyat-tranzit imkanlarına və enerji layihələrinə görə.
Bununla yanaşı, Azərbaycanın bu seçimi daxildə və xaricdə mübahisələr doğurur. İqtidar dairələri bunu milli maraqlara uyğun, balanslı siyasət adlandırsalar da, müxalifət və vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri ölkənin “avtoritar klublarda” yer almasının təhlükələrinə diqqət çəkirlər. Hindistanın ŞƏT-də vetosu göstərir ki, bölgə geosiyasətində rəqabət və ziddiyyətlər Azərbaycanın xarici siyasət planlarına təsir edə bilir.
Bu dəfə Yeni Dehlinin addımı, gözlənilməz şəkildə, Azərbaycan müxalifəti tərəfindən “xeyirxah bir jest” kimi dəyərləndirildi, çünki ölkəni Qərbdən uzaqlaşdıran bir ittifaqdan uzaq tutdu. Bunun paradoks olduğu qədər də müvəqqəti bir “nəfəs” olduğunu vurğulayan müşahidəçilər hesab edir ki, Azərbaycanın gələcək istiqaməti xalqın iradəsi və dövlətin prioritetləri arasında tarazlıq tələb edir.
İrəliyə baxaraq, Azərbaycan üçün əsas sual budur: ölkə bu yeni çoxtərəfli dünyada öz yolunu necə müəyyən edəcək?
Qərblə enerji və təhlükəsizlik əməkdaşlığını davam etdirən Bakı, eyni zamanda, Şərqdəki nəhənglərlə strateji tərəfdaşlığa can atır. Bu ikili oyun nə dərəcədə uğurlu olacaq – bunu zaman göstərəcək. Hazırda isə Azərbaycan diplomatiyası özünü həm Avropa ilə Asiya arasında körpü, həm də avtoritar və demokratik bloklar arasında balans qurucu kimi təqdim etməyə çalışır.
Bu incə balansda atılacaq növbəti addımlar, məsələn, ŞƏT-ə üzvlük məsələsinin yenidən gündəmə gəlməsi, ya da Qərblə münasibətlərdə yeni səhifənin açılması Azərbaycanın gələcək geosiyasi yönümünü müəyyənləşdirəcək.
Azərbaycan-Çin əlaqələrində yeni mərhələ
