Նամակներ հայաստանյան բանտից․ «Բանտային թավշյա բարեփոխման և հին ռեժիմի մնացուկների մասին»
JAMnews-ի «Նամակներ բանտից» նախագիծը սկսվեց մի նամակից, որը խմբագրությունը ստացել էր ցմահ դատապարտյալ Յուրի Սարգսյանից: Նա ավելի քան 26 տարի բանտում է: Յուրին մեզ գրել էր, որովհետև ցանկանում էր արտահայտվել և կարծում էր, որ հասարակության համար կարևոր է լսել «այն կողմում» ապրողներին: Մենք համաձայնեցինք նրա հետ, այդպես ծնվեց այս նախագիծը: Յուրի Սարգսյանը նաև «Առավելագույն պատիժ» վավերագրական վեպի հեղինակն է, որը հրապարակվել է 2016թ-ին:
Սա Յուրի Սարգսյանի 30-րդ նամակն է։ Նախորդ բոլոր նամակների հղումներն՝ էջի վերջում։
Օգոստոսի յոթին «Նուբարաշեն» բանտում մեկնարկել է բանտարկյալներին խոհարարական արվեստի ուսուցման ծրագիրը․ 25 դասից բաղկացած վարպետաց դասընթաց է, յուրաքանչյուրը՝ 1-1,5 ժամ տևողությամբ։ Մեկ ամիս անց մասնակիցները հավաստագիր կստանան այն ավարտելու մասին։
Դասավանդումն իրականացնում են «Արտ լանչ» ընկերության լավագույն տեխնոլոգները։ Անցյալ տարվանից հենց այս ընկերությունն է ապահովում Հայաստանի քրեակատարողական հաստատությունների «բնակիչների» սնունդը։
● Չեչնիայի ղեկավարն ԱՄՆ պատժամիջոցներին պատասխանել է երկու գնդացիրներով
Իրականում այդ միջոցառումը պատմական պահ է բոլորիս համար, բանտի գոյության բոլոր տարիների ընթացքում սա նմանատիպ առաջին իրադարձությունն է։ 27 տարում ես բազմիցս անօգուտ դիմել եմ բանտի ղեկավարությանը բարձրագույն կամ մասնագիտական կրթություն ստանալու հարցում օգնելու խնդրանքով։ Եվ ահա սկիզբը դրվել է․ ես առաջին մասնակիցներից մեկն եմ։ Խոհարարը լավ մասնագիտություն է տղամարդու համար և ապագայի լավ հենարան ազատության մեջ։
Բոլորովին վերջերս ինձ հարցնում էին մեր կյանքում տեղ գտած բարեփոխումների և որակական փոփոխությունների մասին թավշյա հեղափոխությանը հետևած երկամյա փուլում։ Դրանք իրոք տեղի են ունենում՝ և բարեփոխումները, և որակական փոփոխությունները։ Հեղափոխությունն այստեղ կատալիզատորի դեր է կատարել։ Այդ մասին էլ հենց ուզում եմ խոսել։ Միայն թե թացն ու չորը տարբերենք, այդպես ավելի ազնիվ կլինի։
Բանտարկյալի իմ կյանքում փոփոխությունները սկսվել են 2018 թ–ի թավշյա իրադարձություններից շատ առաջ։ Սակայն ամեն ինչ համեմատության մեջ է ճանաչվում։
90–ականներին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո գործող օրենսդրությունը գլխատվեց բարձրագույն դատական մարմնի՝ ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի լուծարմամբ, որը վերահսկում էր ԽՍՀՄ բոլոր համապատասխան մարմինների և միութենական հանրապետությունների դատական ամբողջ գործունեությունը։ Դրանից տուժում էր նաև արդարադատությունն ու դատապարտյալների պահպանման պայմանները։
Գնդակահարության դատապարտվածները զրկված էին արդար դատաքննության իրավունքից վերջին ատյանում վճռի բողոքարկման հնարավորության բացակայության պատճառով։ Իսկ այլընտրանքային տարբերակներ ֆորս մաժորի դեպքում խորհրդային օրենսդրությունը չէր նախատեսել։
Մենք ապրում էինք երկար պահպանման համար չնախատեսված պայմաններում։ Մռայլ բանտախցերում, որտեղ սեղանից, նստարանից, երկու մահճակալից և մանր մետաղական ցանցով պատված փոքր պատուհանից բացի այլ բան չկար։ Տարիներով մենք լույսի երես չենք տեսել այս ժանգոտ խիտ վարագույրի պատճառով։ Որևէ նորմ, որը կարգավորում է մահվան դատապատվածների կյանքն, ըստ դատավճռի, չկար։ Անձնակազմի վերաբերմունքն էլ մեր նկատմամբ այնպիսին էր, կարծես մենք արդեն ողջ չենք։
Ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ հարթվեց։ Սկզբից՝ միջազգային իրավունքի և Եվրամիության վերահսկողության շնորհիվ։ Այնուհետև՝ 2003 թ–ին նոր Քրեական օրենսգիրք հայտնվեց, որի հիման վրա մեզ ներում շնորհեցին՝ մահապատիժը փոխարինելով ցմահ ազատազրկմամբ։
Իրավապաշտպանները պնդում էին, որ նախագահը, ներում շնորհելով ցմահներին, օրենք է խախտել․ իբր պետք է գնդակահարությունը որոշակի ժամկետով փոխարիներ։ Մեզանից շատերը մինչև հիմա ներումը համարում են իշխանության ամենանենգ գործողություն։ Սակայն արդյո՞ք դա այդպես է։ Իհարկե, ոչ։
Արդյո՞ք կարող էր հանրապետության նախագահը մահապարտների պատիժը որոշակի ժամկետով փոխարինել։
Մենք 42 հոգի էինք։ Յուրաքանչյուրիս խղճին մեկ, երկու, անգամ ութ հոգու սպանություն։ Բոլոր մահացածներն ունեն ընտանիքներ, ընկերներ, շրջապատ։ Դա հարյուրավոր, մի քանի հարյուր՝ այս կամ այն չափ տուժածներ են։ Ուրեմն ո՞ւմ շահերն է պարտավոր հաշվի առնել երկրի ղեկավարը ճակատագրական որոշում կայացնելիս։
Մի քանի մարդասպանի՞, թե՞ մի քանի հարյուր օրինապաշտ քաղաքացու։ Այս մասին պետք է խոսել, բացատրել։ Ոչ միայն հստակ ներման, այլև ղեկավարության և դատավորների ցանկացած ճակատագրական որոշման մասին։
Մեզ նվիրել են կյանք, ապաշխարհելու, ուղղվելու, հարազատներրի հետ հեռախոսով կապվելու հնարավորություն, երկարատև տեսակցություններ, հեռուստացույց, համակարգիչ և այլն։ Անցյալ տարվանից ավելացել է սկայպով տեսակապը։ Այս ամենի համար պետք է շնորհակալ լինել, այլ ոչ թե անդադար բողոքել։
Իհարկե, կառավարության նկատմամբ մեր արդարացված կամ չարդարացված դժգոհությունը չէր նպաստում ուղղմանն, այլ ընդամենը չարություն էր առաջացնում։ Արդյունքում՝ պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակման գործընթացներն ավարտվեցին մերժումներով, իսկ մեր ակնկալիքները՝ հիասթափությամբ։ Մինչև Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալը։ Նա շատ բան է դեպի լավը փոխել։
Հեղափոխությունից հետո ազատ է արձակվել արդեն հինգ ցմահ դտապարտյալ, ևս մեկը՝ ազատության շեմին է, մի քանի տասնյակ դատապարտյալների պահպանման ռեժիմը մեղմացվել է։ Պետական կրթական ծրագրի շրջանակում գործարկվել է առաջին ուսուցողական ծրագիրը։ Թունելի վերջում սկսել է երկար սպասված լույս նշմարվել։ Եթե այսպես շարունակեն աշխատել մեր գիակցության, այլ ոչ թե միջավայրի հետ, ապա պատիժը կստանա իր նախնական՝ անառակ որդու վերադարձի իմաստը։
Այժմ թացի մասին։ Հեղափոխությունը քրեակաարողական համակարգն ընդարմացրել է։ Վերջին երկու տարում բանտի տեխնիկական վիճակը վատթարացել է։ Նախորդ իշխանության պլանավորած բոլոր աշխատանքները սառեցված են, կասեցված է բանտախցերի արդեն մեկնարկած վերանորոգումը։
Մտադիր էին նոր ջրատար անցկացնել, մեծացնել պատուհանները, հանել պատուհանների ավելորդ ճաղավանդակները, բարելավել լուսավորությունը և այլն։ Սակայն ստացված սուբսիդիաներն ավարտվեցին, իսկ նորերը վտանգավոր է վերցնել։ Հեղափոխությունը սառեցրել է բոլոր նրանց ոգևորությունն, ովքեր դրա վրա փող էին աշխատում։
Նախկինում բանտային պայմանների բարելավման համար պետբյուջեից տարեկան որոշակի գումար էր տրամադրվում, որը գոնե մասամբ ծախսվում էր ըստ նշանակության․ այժմ ոչինչ չի արվում։ Անաչառ ծառայել հին կադրերը չգիտեն։ Այլ մասնագետներ նոր իշխանությունն, ավաղ, չունի։ Բանտի աշխատակիցների փակ գիտակցությունն այդպես էլ ներս չթողեց հեղափոխությունը։
Մեծ հաշվով, այժմ կարելի է խոսել միայն հեղափոխական բարեփոխումների մեկնարկի մասին։ Եվ բանտարկյալների կյանքում որակական փոփոխությունների մասին հարցը ոչ թե մեզ է պետք տալ, այլ այն հարյուրավոր տուժածներին, որոնց մասին պետությունը հիշում է միայն դատական նիստից առաջ։
Միայն նրանք կարող են ասել, թե որքան արմատական է փոխվել մեր վարքն ու պահվածքն և արդյոք այն կարողացել է ատելության բեռից ազատել իրենց՝ մարդկանց, ում վշտի համար մենք ենք մեղավոր։ Մեզ էլ՝ չներվածության ծանր բեռից։
Նախորդ նամակները.
Նամակ առաջին. «Ազատությունն, անազատությունն ու բոլոր մեղսակիցները»
Նամակ երկրորդ. «Վայր, որտեղ երազը նախընտրելի է իրականությունից»
Նամակ երրորդ. «Ապագան հիասքանչ է, եթե այն կա»
Նամակ չորրորդ. «Վերջին նախազգուշացում»
Նամակ հինգերորդ. «Մարդը միշտ ուղեբաժանի առջև է»
Նամակ վեցերորդ. «Քաղցր երազանքի դառնությունը»
Նամակ յոթերորդ. «Ազատություն և ճմռթված կյանք»
Նամակ ութերորդ. «Վտանգավոր հարևանություն»
Նամակ իններորդ. «Դժոխքի տռուբեն»
Նամակ տասներորդ. «Ո՞րն էր իմ սխալը»
Նամակ տասնմեկերորդ․ «Զոհեր և դահիճներ»
Նամակ տասներկուերորդ․ «Հիշողությունը մինչև հիմա արնահոսում է»
Նամակ տասներեքերորդ․ «Դրական տպավորությունների պակաս»
Նամակ տասնչորերորդ․ «Համակարգի դեմ մեն-մենակ․ երեխան՝ արդարադատության մուրճի տակ»
Նամակ տասնհինգերորդ․ «Երբ հույս չկա»
Նամակ տասնվեցերորդ․ «Իններորդ շրջան»
Նամակ տասնյոթերորդ․ «Երաշխավորված ազատություն»
Նամակ տասնութերորդ․ «Պատգամավորներն ընդդեմ ժողովրդի՞»
Նամակ տասնիններորդ․ «Գողական ամենաթողություն»
Նամակ քսաներորդ․ «Ապստամբություն բանտում։ Ինչպե՞ս եղավ և ինչո՞ւ»
Նամակ քսանմեկերորդ․ «Կպչուն գաղափար»
Նամակ քսաներկուերորդ․ «Հեղափոխություն բանտում»
Նամակ քսաներեքերորդ․ «Կաթիլ առ կաթիլ․ անցած տարվա արդյունքները»
Նամակ քսանչորսերորդ․ «Ողջ մնացածներից առաջինը»
Նամակ քսանհինգերորդ․ «Նվաստացում բոլորի առջև»
Նամակ քսանվեցերորդ․ «Կորոնավիրուսը չէ, որ սպանում է»
Նամակ քսանյոթերորդ․ «Երբ երեխաները սպանում են»
Նամակ քսանութերորդ․ «Երեք «աստիճան» և ութ քայլ»
Նամակ քսանիններորդ․ «Հետմահու դատապարտվածը»
Հրապարակման հեղինակի օգտագործած եզրերը, տեղանունները, կարծիքներն ու գաղափարները պատկանում են միայն նրան, և պարտադիր չէ, որ համընկնեն JAMnews-ի կամ նրա առանձին աշխատակիցների կարծիքների և գաղափարների հետ: JAMnews-ն իրեն իրավունք է վերապահում հեռացնել հրապարակման այն մեկնաբանությունները, որոնք կգնահատվեն որպես վիրավորական, սպառնալից, կհնչեն որպես բռնության կոչեր կամ էթիկապես անընդունելի կլինեն այլ պատճառներով:
