სომხეთი: კორონავირუსი სიტყვის თავისუფლების წინააღმდეგ

კორონავირუსის სწრაფად გავრცელების გამო, სომხეთის ხელისუფლებამ 16 მარტს ქვეყანაში საგანგებო მდგომარეობა გამოაცხადა. დადგენილების თანახმად, სხვა საკითხებთან ერთად, შეზღუდვები და აკრძალვები შეეხო ჟურნალისტების მუშაობასა და სოციალური მედიის მომხმარებლების შეტყობინებებსაც.

აიკრძალა კორონავირუსის შესახებ ნებისმიერი ინფორმაციის გავრცელება, ოფიციალურის გარდა. ამ გადაწყვეტილებამ არა მხოლოდ გაკვირვება, არამედ აღშფოთებაც გამოიწვია – როგორც სომხეთის ჟურნალისტური საზოგადოების, ისე მოსახლეობის.

რა იყო აკრძალული

– კორონავირუსის შესახებ ნებისმიერი ინფორმაცია, კონკრეტულად: ინფორმაცია ინფიცირებულებისა და იზოლირებულების რაოდენობის, ახალი შემთხვევების, ინფიცირების წყაროების, პაციენტების ჯანმრთელობის მდგომარეობის სომხეთში და მის ფარგლებს გარეთ – უნდა დაყრდნობოდა იმ ინფორმაციას, რომელსაც წარმოადგენდა კომენდატურა – სტრუქტურა, რომელიც ხელისუფლებამ საგანგებო მდგომარეობის პერიოდში, სიტუაციის გასაკონტროლებლად შექმნა.

– დადგენილებაში იყო ასევე ფორმულირება „ინფორმაცია, რომელმაც შესაძლოა მოსახლეობაში პანიკა გამოიწვიოს“. თანაც, ზუსტი განსაზღვრების გარეშე, თუ რომელი ინფორმაცია ხვდება ამ კატეგორიაში, რამაც ძალიან შეაშფოთა ჟურნალისტები.

• ადამიანები, ვისთვისაც ომი არ მთავრდება. შესაძლებელია თუ არა პოსტტრავმული სინდრომის დამარცხება?
• სომხეთი, კორონავირუსი: როგორ და რით ცხოვრობენ ადამიანები – პრემიერ-მინისტრმა ტელეფონით გამოკითხა მოქალაქეები
• ონლაინ ოპერები, კონცერტები და ექიმების ცეკვები. როგორ ერთობიან სომხეთის მცხოვრებლები კარანტინში

საგანგებო მდგომარეობის შემოღებისთანავე, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა განაცხადა, რომ შეზღუდვები შეეხება მხოლოდ კორონავირუსის შესახებ ინფორმაციას:

„მედიისთვის დაწესებული შეზღუდვები არ შეეხება მათ კითხვებს. ჟურნალისტების საქმიანობაში არანაირი სხვა შეზღუდვა არ იქნება. მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკის გამო კრიტიკა და ბრალდებებიც არ მოხვდება შეზღუდვის ქვეშ“.

მკაცრმა კრიტიკამ, რომელიც ამას მოჰყვა, მინისტრთა კაბინეტი აიძულა, გარკვეული შესწორებები შეეტანა. კერძოდ, თავდაპირველად გადაწყდა, რომ შეზღუდვები არ გავრცელდება ინფორმაციაზე, რომელსაც აქვეყნებენ ან წარმოადგენენ

– ოფიციალური პირები,

– სხვა სახელმწიფოების მეთაურები,

– საერთაშორისო სტრუქტურები და მათი წარმომადგენლობები,

– სომხეთში აკრედიტებული დიპლომატები და საერთაშორისო ორგანიზაციები.

იმ შემთხვევაში, თუკი რედაქციამ არ წაშალა სადავო ინფორმაცია გამოქვეყნებიდან ერთი დღის განმავლობაში, გათვალისწინებული იყო ჯარიმა 100 ათასიდან 400 ათას დრამამდე (დაახლოებით, 200-800 დოლარი).

შეზღუდვების მაგალითები და ჟურნალისტების რეაქცია

საგანგებო მდგომარეობის დაწესებისთანავე, კომენდატურამ დაიწყო რედაქციებისთვის მიმართვა მოთხოვნით, წაეშალათ პუბლიკაციები, რომლებიც არ იყო დამყარებული ოფიციალურ ინფორმაციაზე. მაგალითად, გაზეთ „გრაპარაკს“ რამდენიმე ასეთი მოთხოვნა წაუყენეს. მათ შორის, პატიმრების უკმაყოფილებასთან დაკავშირებულ სტატიაზე, რომლებიც კორონავირუსის გამო ვერ იღებდნენ სახლიდან ამანათებს, თუნდაც, სიგარეტებს.

ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება აეკრძალა ამანათების მიწოდება ქვეყნის დახურულ დაწესებულებებში, რათა არ დაეშვა კორონავირუსის გავრცელება. ეს ინფორმაცია საჯარო იყო. ერთმა გაზეთმა წაშალა პუბლიკაცია, შეასრულა რა მოთხოვნა.

კომენდატურიდან წერილი გაზეთმა „არავოტმაც“ მიიღო. გამოცემის მთავარ რედაქტორს, ანა ისრაელიანს რუსი პოლიტოლოგის, ვალერი სოლოვეის კომენტარებიანი სტატიის რედაქტირება მოუწია, სადაც ექსპერტი კორონავირუსზე საუბრობდა:

„ინტერვიუში, რამდენიმე პრობლემური მომენტი იყო, მაგრამ ჩვენ მხოლოდ ის დავბეჭდეთ, სადაც ექსპერტი ამბობდა, რომ რუსეთის ხელისუფლება ინფიცირების რეალურ მასშტაბებს მალავდა. იმავე მასალაში პრემიერ ფაშინიანის ციტირება მოვახდინეთ იმის შესახებ, რომ ზოგიერთი ქვეყანა ზუსტს რიცხვს არ აქვეყნებს. პუბლიკაციის გამოქვეყნების შემდეგ, პოლიციიდან დამირეკეს. ეს დღეებია სახლიდან ვმუშაობთ. პოლიციის წარმომადგენელმა ტელეფონით საუბრისას, სტატიის წაშლა მომთხოვა. წინააღმდეგ შემთხვევაში 500 ათასი დრამის ოდენობის ჯარიმის გადახდა მომიწევდა“.

კომენდატურამ ბევრ მედიასაშუალებას აიძულა მასალის წაშლა, მაგრამ ყველამ არ იჩქარა ამ მოთხოვნის შესრულება. ყოველი მსგავსი ახალი ისტორიის შემდეგ, მედიასაზოგადოების უკმაყოფილება იზრდებოდა. ჟურნალისტები და ექსპერტები ღიად აცხადებდნენ, რომ ხელისუფლება სიტყვის თავისუფლების გაუმართლებელ შეზღუდვაზე წავიდა.

ათმა ჟურნალისტურმა ორგანიზაციამ ერთობლივი განცხადება გაავრცელა ხელისუფლებისა და კომენდატურისადმი მოწოდებით, „დაუყოვნებლივ ძალადაკარგულად ეღიარებინათ“  მედიისთვის დაწესებული შეზღუდვები.

ერევნის პრესკლუბის ხელმძღვანელი, ბორის ნავასარდიანი დარწმუნებულია, რომ ხელისუფლება მკაცრსა და გაუმართლებელ ნაბიჯებზე წავიდა, რომლის აუცილებლობაც არ იყო:

„სომხეთში არსებული სიტუაცია რაიმეს გამკაცრებას არ მოასწავებდა. შესაძლებელი იყო ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშეც მომხდარიყო ყველაფერი. იმ შემთხვევაშიც, თუკი ის დაწესდებოდა, შეზღუდვები უნდა ყოფილიყო მსუბუქი და არ შეხებოდა ამა თუ იმ ინფორმაციის გავრცელებას“.

რა მოჰყვა ამას

კომენდატურის აკრძალვებმა არა მხოლოდ მასობრივი უკმაყოფილება გამოიწვია, არამედ მრავალრიცხოვანი კაზუსიც. მაგალითად, სომხურ მედიასაშუალებებს არ შეეძლოთ გადაებეჭდათ საერთაშორისო გამოცემების ინფორმაცია ინფიცირებული ცნობილი ადამიანების შესახებ.

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია ინფიცირებულებისა და გარდაცვლილების შესახებ ინფორმაციას გაცილებით გვიან აქვეყნებდა, ვიდრე სხვა სანდო წყაროები. შედეგად, სომხური მედია იძულებული იყო, ან მოძველებული ცნობები გაევრცელებინა, ან საერთოდ უარი ეთქვა პუბლიკაციებში სტატისტიკის ჩართვაზე.

იქამდეც კი მივიდა საქმე, რომ კანონის დარღვევა ჩინოვნიკებმა დაიწყეს. კერძოდ, სომხეთის ქალაქ რაზდანის მერმა სოციალურ ქსელში, მის ქალაქში კორონავირუსით ინფიცირების პირველი შემთხვევის შესახებ დაწერა, რისი უფლებაც არ ჰქონდა. ეს ინფორმაცია კომენდატურას უნდა წარმოედგინა.

საზოგადოების პრესინგმა ხელისუფლება კიდევ ერთხელ აიძულა, გადაეხედა საკუთარი გადაწყვეტილებისთვის. ამჯერად შემსუბუქება უკვე საგრძნობი იყო.

ახლა დასაშვებია ნებისმიერი პუბლიკაციის გამოქვეყნება ინფიცირებული, იზოლირებული და თვითიზოლაციაში მყოფი სომხეთის მოქალაქეების შესახებ, ინფორმაცია ეპიდემიოლოგიური სიტუაციის შესახებ. თუმცა, თუკი კომენდატურა უარყოფს ამას ან განმარტებას გააკეთებს, ეს უნდა გამოქვეყნდეს მისი მიღებიდან არაუგვიანეს ორი საათისა.

სომხურ გამოცემებს უკვე შეუძლიათ საერთაშორისო მედიაში კორონავირუსის შესახებ გამოქვეყნებული მასალების გადაბეჭდვა. სათაურში იმის მითითებით, თუ რომელ ქვეყანაზეა საუბარი.

ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, გაეუქმებინა დებულება მოსახლეობაში პანიკის გამომწვევი მასალების შესახებ.

ეს ცვლილებები ჟურნალისტურმა ორგანიზაციებმა ობიექტურად და საკმარისად მიიჩნიეს საგანგებო მდგომარეობის პირობებში. მიუხედავად იმისა, რომ ნარჩუნდება პუნქტი, რომლის თანახმადაც, ერთი დღე-ღამის განმავლობაში, აკრძალული ინფორმაციის წაშლაზე უარის თქმა ითვალისწინებს დიდ ჯარიმას, 500-1000 მინიმალური ხელფასის ოდენობით (1000-2000$).

„მადლობა ღმერთს, ეს შეზღუდვები დიდხანს არ მოქმედებდა. ცვლილებები ხელსაყრელ პირობებს ქმნის ჟურნალისტების მუშაობისთვის. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ არსებობს შეზღუდვები, ისინი წინდახედულია და არ აფერხებს კორონავირუსის თემის მიუკერძოებლად გაშუქებას“, – მიაჩნია სიტყვის თავისუფლების დაცვის კომიტეტის თავმჯდომარეს, აშოტ მელიქიანს.

ცვლილებები ხელსაყრელ პირობებს ქმნის ჟურნალისტების მუშაობისთვის. მაშინაც კი, თუ არსებობს შეზღუდვები, ისინი წინდახედულები არიან და არ აფერხებენ კორონავირუსის თემის მიუკერძოებლად გაშუქებას.

შეზღუდვების მიზეზები უცნობია

მედიაექსპერტები, ჟურნალისტები და საერთაშორისო ორგანიზაციები აგრძელებენ განხილვას, რატომ წავიდა ხელისუფლება სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვაზე.

ტელეკომპანია „ერკირ მედიას“ საინფორმაციო და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური პროგრამების დირექტორი, გეგამ მანუკიანი ვარაუდობს, რომ ხელისუფლებამ მედია ხელისშემშლელ ფაქტორად მიიჩნია კორონავირუსთან თავის ბრძოლაში იმ დროს, როდესაც ჟურნალისტები თანამშრომლობისთვის იყვნენ განწყობილნი:

„რთული იყო სულ თავიდან, როდესაც საგანგებო მდგომარეობა გამოცხადდა. იმიტომ, რომ პრესა მაშინვე კომენდატურის თუ ხელისუფლების სამიზნე გახდა, რაც ზოგიერთ ქვეყანაში მოხდა. და მეორე, იყო მმართველობითი გამოუცდელობის მომენტი, როდესაც ვერ ხვდებოდნენ, რაზე მიდიოდა საუბარი. მათი ფორმულირებები ისეთი ბუნდოვანი იყო, თვითონაც არ ესმოდათ, პრესას როგორ უნდა ემუშავა და მედიაც ვერ ხვდებოდა, როგორ მოქცეულიყო“.

მთავრობის გადაწყვეტილებას ეუთოს მხრიდან უარყოფითი რეაქცია მოჰყვა. მედიის თავისუფლების საკითხებში ეუთოს წარმომადგენელმა, ჰარლემ დეზირმა განაცხადა, რომ გაგებით ეკიდება ხელისუფლების ნაბიჯებს, რომელიც მიმართულია პანიკის თავიდან ასაცილებლად და წარმოადგენს დეზინფორმაციასთან ბრძოლის მცდელობებს ეპიდემიის დროს:

„ამავდროულად, მედიას გადამწყვეტი როლი აქვს საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი ინფორმაციის მიწოდებასა და ეპიდემიის შესახებ ყალბ ახალ ამბებთან გამკლავებაში. კანონმა ხელი არ უნდა შეუშალოს ჟურნალისტებს მუშაობაში. მხოლოდ ხელისუფლების მიერ მიწოდებული ინფორმაციის გამოქვეყნება, ზედმეტად შემზღუდავი ზომაა, ეს არის მედია თავისუფლებისა და ინფორმაციასთან წვდომის შეზღუდვა“.

ერევნის პრესკლუბის ხელმძღვანელი, ბორის ნავასარდიანი ფიქრობს, რომ ეს სიტუაცია, შესაძლოა, აისახოს საერთაშორისო ორგანიზაციების ყოველწლიურ ანგარიშებსა და სომხეთში სიტყვის თავისუფლების ინდექსზე.