თომას დე ვაალი: სომხეთი და თურქეთი - ახალი შესაძლებლობები თუ მტრობის გაგრძელება?
Carnegie Europe-ის უფროსმა მეცნიერ-თანამშრომელმა თომას დე ვაალმა JAMnews-ისთვის კომენტარი გააკეთა იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება განვითარდეს სომხურ-თურქული ურთიერთობები ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ.
JAMnews: შეთანხმება კავკასიის განბლოკვისა და სომხეთისა და აზერბაიჯანის გავლით მიმოსვლის გახსნის შესახებ, მათ შორის, თურქეთისა და რუსეთის მიმართულებებით – რამდენად დადებითი მოვლენაა და თუ შეიცავს საფრთხეებს, რაში მდგომარეობს ის?
თომას დე ვაალი: საერთოდ, ნებისმიერი ახალი ეკონომიკური კავშირი – პოზიტიურია. ყველაფერი, რაც ნახიჩევანს აზერბაიჯანის დანარჩენ ტერიტორიასთან აკავშირებს, რომელიც უკვე 30 წელია გაყოფილია გეოგრაფიულად და ეკონომიკურად, უდავოდ პოზიტიურია (ნახიჩევანი აზერბაიჯანის ძირითად ნაწილს გამოყოფილია სომხეთის ტერიტორიით – JAMnews). ეს ახალ ეკონომიკურ შესაძლებლობებს ხსნის და შეუძლია დაეხმაროს საერთო კეთილდღეობის გაზრდას რეგიონში. რეგიონის გავლით ტრანზიტი, ასევე ძალიან სასარგებლოა მცირე ბიზნესის განვითარებისთვის.
მაგრამ, რა თქმა უნდა, კითხვები რჩება. ეკონომიკური კავშირები ვერ განვითარდება შესაბამისი პოლიტიკური შეთანხმებების გარეშე. თუკი არ არის პოლიტიკური ნდობა სომხეთს, აზერბაიჯანსა და თურქეთს შორის – მაშინ შეიძლება ისე მოხდეს, რომ ადამიანები ქვებს დაუშენენ მანქანებსა და მატარებლებს, რომლებიც ამ ახალ სატრანსპორტო მარშრუტებზე იმოძრავებენ. ცოტა ხნის წინ მე მივიღე ინფორმაცია ინციდენტების შესახებ, როდესაც ქვები დაუშინეს ყარაბაღში ავტომობილებს. ასეთი ისტორიები ბევრს ახსენებს, როგორ დაიწყო ყველაფერი 1988 წელს, როდესაც სომხები და აზერბაიჯანელები ქვებს ესროდნენ „სხვა“ ნომრებით გამვლელ მანქანებს.
პოლიტიკური ნდობის გარეშე ეკონომიკური კავშირები არ იმუშავებს. გარდა ამისა, თუკი ეკონომიკურ პერსპექტივებში არ იქნება გათვალისწინებული მთიანი ყარაბაღის ინტერესები, იქ მცხოვრები სომხების ინტერესები; თუკი ახალი გზა მეგრის გავლით არ მოუტანს სარგებელს (არა მხოლოდ აზერბაიჯანელებს), სომხებსაც – ისევ, მთელი ეს ძალისხმევა უსარგებლო აღმოჩნდება.
ეკონომიკური კავშირები კარგია. მაგრამ მათი ეფექტიანი მუშაობისთვის საჭიროა კეთილი ნება და ყველას წვლილი.
- საინფორმაციო იარაღი ყარაბაღის მეორე ომში – შეფასება სომხეთიდან
- საინფორმაციო იარაღი ყარაბაღის მეორე ომში – მოსაზრება აზერბაიჯანიდან
JAMnews: ახალი სატრანზიტო შესაძლებლობები, როგორ გავლენას მოახდენს ბაქო-თბილისი-ყარსის არსებულ რკინიგზაზე?
თომას დე ვაალი: რა თქმა უნდა, ბაქო-თბილისი-ყარსის რკინიგზას კონკურენტი გაუჩნდება. საბოლოოდ, ველოდები სარკინიგზო კავშირის დაწყებას, მაგალითად, ასეთი მარშრუტით – ბაქო -ხორადიზი (აზერბაიჯანი) – მეგრი (სომხეთი) – ნახიჩევანი (აზერბაიჯანი) – ერევანი – ყარსი (თურქეთი).
და ეს, ასევე, ბუნებრივი კავშირია სამხრეთის მიმართულებასთან, ირანთან. გზა მდინარის გასწვრივ გავა და იქ მთები არ არის, რომლის გადალახვაც იქნებოდა საჭირო. ეს ბუნებრივი გზაა, რომლითაც აქტიურად სარგებლობდნენ 30 წლის წინ.
საქართველოს გავლით მარშრუტთან კონკურენცია გარდაუვალია. საქართველოს რამდენიმე წელი აქვს, რათა დაფიქრდეს იმის შესახებ თუ რა მოხდება ალტერნატიული მარშრუტების ამოქმედების შემდეგ. მრავალი წლის განმავლობაში, საქართველო მიიჩნევდა, რომ მისი ტერიტორია – ეს ერთადერთი ბუნებრივი სატრანზიტო მარშრუტია კავკასიაში. ახლა ქვეყანა მომავალზე უნდა დაფიქრდეს, ეს ეხება ახალი ანაკლიის პორტის პროექტსაც. ეს ერთგვარი განგაშის სიგნალია საქართველოსთვის, საკუთარი ინფრასტრუქტურის, საბაჟო სისტემისა და ა.შ. გაუმჯობესების აუცილებლობის შესახებ.
- ახალი რეალობა ყარაბაღში. რა შეიცვალა საქართველოსთვის?
- საქართველოს მთავრობა ანაკლიის პორტს დაუბრუნდა. ცხადდება ახალი ტენდერი
JAMnews: ძლიერდება თუ არა თურქეთის ყოფნა კავკასიაში? არის თუ არა მიზეზები სომხეთისთვის, რომ საფრთხე იგრძნოს?
თომას დე ვაალი: მესმის სომხეთის შეშფოთება, თუ გავითვალისწინებთ თურქეთის აქტიურ როლს ცოტა ხნის წინანდელ ომში. თურქული უპილოტო თვითმფრინავების გამოყენებამ, რა თქმა უნდა, გადამწყვეტი როლი შეასრულა აზერბაიჯანის გამარჯვებასა და სომხეთის მარცხში. ასევე, ერევანში კრიტიკული გამოხმაურება მოჰყვა პრეზიდენტ ერდოღანის მონაწილეობას გამარჯვების აღლუმში, რომელიც ბაქოში, 2020 წლის 10 დეკემბერს გაიმართა. გამოსვლის დროს, მან ენვერ-ფაშა ახსენა, ერთ-ერთი იმ სამი ლიდერიდან, რომლებმაც ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები მილიონობით სომეხი გაანადგურეს 1915 წელს.
ყველა ამ ფაქტორმა, აშკარად გაზარდა თურქეთის მხრიდან სომხეთში არსებული საფრთხის განცდა და შემიძლია ეს გავიგო. მაგრამ არ მგონია, რომ სომხეთის რესპუბლიკისთვის რეალური საფრთხე არსებობდეს თურქეთის მხრიდან. რიტორიკის დონეზე, ჩვენ ვხედავთ თურქეთის მომატებულ ინტერესს კავკასიაში. მაგრამ არ შემიძლია ვთქვა, რომ კავკასია თურქეთისთვის ან პრეზიდენტ ერდოღანისთვის პრიორიტეტული ინტერესის სფეროა.
კონფლიქტის დროს, თურქეთის პრეზიდენტი ბევრ განცხადებას აკეთებდა: რომ ეუთოს მინსკის ჯგუფის დაშლა სურდა (ყარაბაღის კონფლიქტის მოლაპარაკებების პროცესში საერთაშორისო შუამავლების ჯგუფი); რომ თურქეთი ერთ-ერთი შუამავალი უნდა გახდეს. საუბარი ასევე იყო ერთობლივი სამშვიდობო ძალების შექმნაზეც (რუსეთთან ერთად).
აქედან რეალობაში არაფერი მომხდარა. ყველაფერი, რაც ჩვენ ახლა გვაქვს – რუსი სამშვიდობო ძალების ყოფნა რეგიონში და სიმბოლური, 50 თურქი დამკვირვებელი იმ ადგილებიდან საკმაოდ დაშორებით, სადაც ყარაბაღელი სომხები ცხოვრობენ.
არ ვფიქრობ, რომ თურქეთს სერიოზული ახალი რეგიონალური სტრატეგია აქვს სომხეთთან ან მთლიანად კავკასიასთან დაკავშირებით. ახლო აღმოსავლეთი, კვიპროსი და სხვა რეგიონები გაცილებით მნიშვნელოვანია პრეზიდენტ ერდოღანისთვის. ყველა განცხადება – ეს უფრო სიმბოლური ჟესტია თავისი მნიშვნელოვანი მოკავშირის, აზერბაიჯანის მიმართულებით. გარდა ამისა, ისმის გარკვეული ალტერნატიული წინადადებებიც თურქი ოფიციალური პირების მხრიდან – სომხეთთან საზღვრის გახსნის შესახებ.
JAMnews: თურქული ეკონომიკური ექსპანსია სომხეთში – რამდენად რეალურია ეს პერსპექტივა?
თომას დე ვაალი: თურქული ბიზნესი საკმაოდ ძლიერია და თურქული პროდუქტი 2020 წლამდე, ძალიან პოპულარული იყო სომხეთში, სადაც საქართველოს გავლით ხვდებოდა. ყველაფერი დამოკიდებულია სომეხი მომხმარებლის სურვილზე, შეიძინოს თურქული საქონელი. ეს დამოკიდებულია სომეხი ქონების გამქირავებლების მზაობაზეც, მისცენ საკუთარი უძრავი ქონება არენდით თურქულ კომპანიებს.
მოსახლეობის თანხმობისა და ნების გარეშე, სომხეთში ვერ იქნება დიდი თურქული ეკონომიკური ჩართულობა. და მე არ ვფიქრობ, რომ დღეისათვის ეს მოხდება.
თუმცა, საერთო ჯამში, საზღვრების გახსნა ეკონომიკურად სასარგებლო იქნებოდა სომხეთისთვის. რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში შემოვა დიდი ოდენობით თურქული საქონელი და შემოვა აქტიური თურქული ბიზნესი. მაგრამ ეს ასევე ახალი სახმელეთო გზაა სომხეთისთვის დასავლეთის მიმართულებით. თუკი ეს გზა გაიხსნება – ადამიანებს თავიდან არ მოუწევთ ჩრდილოეთით, შავი ზღვისკენ, ქართულ ბათუმში წასვლა. სომხური საქონელი პირდაპირ თურქეთის გავლით წავიდოდა ევროპაში.
გარდა ამისა, ერევანი გაცილებით უფრო მსხვილი რეგიონული ცენტრია, ვიდრე აღმოსავლეთ თურქეთის ნებისმიერ ქალაქი. რამდენიმე წლის წინ, ერევანში ერთ-ერთმა ელჩმა მითხრა, რომ ზოგიერთი მსხვილი კომპანია დაინტერესდა, შეძლებდნენ თუ არა ისინი ერევანში დაბინავებას. შემდეგ, მათ უარი თქვეს, რადგან სომხური ბაზარი ძალიან პატარა იყო.
მაგრამ ამ მსხვილი კომპანიების ხელმძღვანელებს მიაჩნდათ, რომ თუკი სომხეთში დაიდებდნენ ბაზას, ისინი ასევე მუშაობას შეძლებდნენ აღმოსავლეთ თურქეთში – ბაზარი გაცილებით გაიზრდებოდა.
ერევანი გაცილებით მიმზიდველი საინვესტიციო ცენტრი გახდებოდა მსხვილი საერთაშორისო კომპანიებისთვის, თუკი ისინი სომხეთიდან აღმოსავლეთ თურქეთზე იმუშავებდნენ.
ვფიქრობ, ეკონომიკური თვალსაზრისით, საზღვრების გახსნისა და თანამშრომლობის შესახებ, ბევრი რამე შეიძლება ითქვას. მაგრამ მე, რა თქმა უნდა, გულუბრყვილო არ ვარ და ვიცი, რომ თურქეთსა და სომხეთს ბევრი ფსიქოლოგიური, ისტორიული და პოლიტიკური პრობლემა აქვთ. ამიტომ, არ ვისაუბრებ უახლოეს მომავალზე, უფრო – 5-10 წლის პერიოდზე. ვფიქრობ, აქ ძალიან პოზიტიური პერსპექტივებია, თუკი პოლიტიკური კლიმატი გაუმჯობესდება.
JAMnews: რა კომენტარს გააკეთებთ ოსმალურ თურქეთში, 1915 წელს, სომხების მასობრივ განადგურებაზე, მოვლენაზე, რომელსაც ბევრი ქვეყანა „სომხების გენოციდს“ უწოდებს?
თომად დე ვაალი: ეს ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხია, რომელზეც დიდხანს შეგვიძლია ვისაუბროთ. მე მთელი წიგნი დავწერე სახელწოდებით „დიდი კატასტროფა“, რომელშიც ძალიან ბევრი ლაპარაკი იყო ამ ისტორიაზე.
პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ მე თვითონ სომხების გენოციდს ვუწოდებ იმ მოვლენებს. 1915 წელს, ოსმალურ თურქეთში, ორი მილიონი სომეხი ცხოვრობდა, რამდენიმე წლის შემდეგ კი იქ ისინი ფაქტობრივად აღარ დარჩნენ. ადამიანებს ანადგურებდნენ, კლავდნენ ან იძულებით ასახლებდნენ. ისინი ახლო აღმოსავლეთში გაემგზავრნენ და შედეგად, სომხური დიასპორები ჩამოაყალიბეს სხვადასხვა ქვეყანაში, მათ შორის, აშშ-ში.
პირველი მსოფლიო ომის დროს მომხდარ ამ მასობრივ ხოცვა-ჟლეტას, შეიძლება, მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი მისი ყველაზე საშინელი სისასტიკე ეწოდოს. ვფიქრობ, ეს არის პირველი, რაც უნდა ითქვას ამ თემაზე. ეს მოხდა და ათობით წიგნის წაკითხვაა შესაძლებელი ამ საკითხზე, მემუარებისაც და ჟურნალისტური სტატიებისაც.
იმ დროს, ეს საიდუმლო არ იყო. დღევანდელი უარყოფა მხოლოდ იმიტომ ხდება, რომ ამის შესახებ დიდხანს დუმდნენ, როგორც თვითონ სომხებს შორის, ისე თურქეთში. თითქოს ეს დაივიწყეს. შემდეგ კი გაიხსენეს, 1950-60-იან წლებში და თურქეთმა იმ მოვლენების უარყოფა დაიწყო. მაგრამ როდესაც ყველაფერი მოხდა – არავის არანაირი ეჭვი არ გასჩენია.
სავარაუდოდ, განსახილველია ორი ურთიერთდაკავშირებული, მაგრამ მაინც პარალელური საკითხი.
პირველი – ეს არის ის, რაც შეემთხვათ ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრებ სომხებს, მკვლელობა და დეპორტაცია. ეს ისტორიული სამართლიანობის აღდგენის საკითხია.
და მეორე დისკუსია – სიტყვა „გენოციდის“ შესახებ, რომლის გამოყენებაც იმ მასობრივი მკვლელობიდან 30 წლის შემდეგ დაიწყეს. ტერმინი გამოჩნდა, როგორც ჰოლოკოსტის გამოძახილი. მესმის, რატომ არის სომხებისთვის მნიშვნელოვანი სიტყვა „გენოციდი“. მაგრამ, სამწუხაროდ, დისკუსიებისას ეს გახდა ერთადერთი საკითხი. არადა, მაგალითად, როდესაც განიხილავენ ჰოლოკოსტს, არ არის აქცენტი იურიდიულ, ტექნიკურ სიტყვა „გენოციდზე“.
სომეხი ხალხის შემთხვევაში, სამწუხაროდ, მთელი კამათი ამ ერთი იურიდიული, ტექნიკური ტერმინი „გენოციდის“ გარეშე კონცენტრირდა. პირადად მე ვიყენებ ამ სიტყვას, მაგრამ აუცილებლად მიმაჩნია უფრო ფართო დებატები სამართლიანობაზე, ისტორიაზე, მახსოვრობაზე, შერიგებასა და სხვა თანმდევ საკითხებზე. გენოციდის შესახებ დებატებმა ეს მნიშვნელოვანი დისკუსია შეავიწროვა.
სრულიად შესაძლებელია, რომ 2021 წლის 24 აპრილს, იმ მოვლენების მორიგ წლისთავზე, აშშ-ის ხელისუფლება პირველად გამოიყენებს სიტყვა „გენოციდს“. და მე ვფიქრობ, სავარაუდოდ, საჭიროა ამის გაკეთება. მაგრამ ეს არ უნდა გახდეს ისტორიის დასასრული, არამედ უნდა გახდეს ისტორიის შესახებ უფრო ფართო დისკუსიის დასაწყისი, იმის შესახებ, თუ რა მოხდა პირველი მსოფლიო ომის დროს. მათ შორის, დისკუსია იმაზე, რა მოუვიდათ სხვა ხალხებს იმ პერიოდში, მაშინ ასევე ძლიერ დაზარალდა ბევრი თურქი, ქურთი და აზერბაიჯანელი.
მას, ვინც პირველად იყენებს ოფიციალურად სიტყვა „გენოციდს“, მნიშვნელოვანია ესმოდეს, რომ თურქეთში ამას შეიძლება ნეგატიური რეაქცია მოჰყვეს. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ კოალიციური პარტნიორი თურქეთის ამჟამინდელ ხელისუფლებაში, უკიდურესად ნაციონალისტური პარტიაა. ეს რეაქცია შესაძლოა აისახოს სტამბოლში მცხოვრებ მცირერიცხოვან სომხურ თემზე, შეიძლება ნეგატიური შედეგები მოჰყვეს თურქეთში მდგარი სომხური ძეგლებისათვის.
იმედი მაქვს, რომ ეს არ მოხდება. იმედი მაქვს, რომ აშშ-ის ხელისუფლების ასეთი გადაწყვეტილება, შეიძლება გამხდარიყო სტიმული ფართო დისკუსიისთვის – სამართლიანობასა და სომხების ხსოვნისთვის და მათი თურქებთან შერიგებისთვის – არა უბრალოდ ერთგვარი პატარა პოლიტიკური ჟესტი უზარმაზარი ქვეყნის მხრიდან.
გავრცელებული ინფორმაციით, აზერბაიჯანი და თურქეთი აპირებენ, თავიანთი დროშები პროექტორით მიანათონ არარატის მთაზე და ეს ერევნიდან გამოჩნდება, ეს შესაძლოა ერთგვარი შურისძიება იყოს აშშ-ის გადაწყვეტილებაზე, გამოიყენოს ტერმინი სომხების გენოციდი.
დიდი ჩრდილი ადგას კვლავინდებურად სომხებს, თურქებსა და მთელ რეგიონს თავზე. თვითონ ის ფაქტი, რომ ეს ისტორია, 1915 წელს, თურქეთში მცხოვრები თითქმის ყველა სომხის განადგურების შესახებ, არასოდეს განხილულა სათანადოდ თავის დროზე, არ იყო სამართლიანი.
ვფიქრობ, რომ ამაზე საჭიროა მუშაობა. შეიძლება, აშშ-ის ხელისუფლების ხმაურიანმა განცხადებამ გარკვეული მოკლევადიანი პრობლემები გამოიწვიოს, მაგრამ ის შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს გრძელვადიან პერსპექტივაში.
JAMnews: სომხეთი და თურქეთი ერთმანეთს ადანაშაულებენ არქივების გახსნაზე უარის თქმაში. რამდენად სერიოზულია ეს პრობლემა?
თომას დე ვაალი: პირველ რიგში, ვფიქრობ, რომ ჩვენ უკვე ძალიან ბევრი ვიცით, ალბათ, 95 პროცენტი იმისა, რაც მაშინ მოხდა. გაიხსნა სომხური საეკლესიო არქივები, არის ბევრი თურქული საჯარო დოკუმენტი, მთელი რიგი ამერიკული და ბრიტანული დიპლომატიური დოკუმენტები, ჰუმანიტარული მუშაკებისა და დიპლომატების მონათხრობები, ასევე, ათობითათასი მონათხრობი და ზეპირი ისტორიები.
ამ კონტექსტში ერთი კონკრეტული პრობლემა აქვს სომხურ მხარეს, კონკრეტულად უოტერტაუნის არქივი (ბოსტონის გარეუბანი, სადაც გადარჩენილი სომხების ბევრი შთამომავალი ცხოვრობს). მე ვიყავი იმ შენობაში, სადაც სომხეთის პირველი რესპუბლიკის, 1918-1920 წლების მმართველი პარტიის, „დაშნაკცუტუნის“ არქივები ინახება.
ეს არქივები სარდაფში ინახება და ძალიან ცოტა ადამიანს აქვს მასზე წვდომა. ამ არქივებში, ეჭვგარეშეა, რომ უამრავი ინფორმაციაა. მაგრამ, სავარაუდოდ, არა იმდენად თურქებზე, არამედ აზერბაიჯანული საზოგადოების, სომხეთის პირველ რესპუბლიკაში მცხოვრები შიიტი თემის მიმართ სასტიკ მოპყრობაზე 1919-1920 წლებში. ბევრი მათგანი გააძევეს სომხეთში მდებარე სოფლებიდან, ზოგიერთი მათგანი მოკლეს, რაც სომხურ საზოგადოებაში, „ოსმალეთში მცხოვრები სომხების გამო შურისძიებად“ მიიჩნეოდა.
ვფიქრობ, ბნელი საიდუმლოებები არის – მაგრამ არა იმდენად 1915 წელზე, არამედ 1919-1920 წლებზე. და შეიძლება, არის კიდევ ბევრი საინტერესო ინფორმაცია, რომლის შესახებაც ჩვენ არაფერი ვიცით.
რაც შეეხება თურქულ მხარეს. როდესაც ისტორიკოსებს ვესაუბრებოდი, შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ ოსმალურ არქივებში წმენდა ჩატარდა და ბევრი მნიშვნელოვანი დოკუმენტი განადგურდა ჯერ კიდევ 1970-1980-იან წლებში. კარგი იქნებოდა, ეს არქივები რომ გახსნილიყო. მაგრამ მკვლევარი იმ დროის ენას უნდა ფლობდეს, რაც საკმაოდ რთულია. შეიძლება, იქ არის გარკვეული საიდუმლოებები, მაგრამ არ ვფიქრობ, რომ ღირს ზედმეტი იმედი გვქონდეს იმ აღმოჩენების, რომელიც ამ არქივების გახსნის შემთხვევაში შეიძლება გამოჩნდეს.
JAMnews: როგორ შეიცვალა რუსულ-თურქული ურთიერთობები ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ? აღმოსავლეთ უკრაინაში ვითარების ესკალაცია, როგორ შეიძლება აისახოს სამხრეთ კავკასიაზე?
თომას დე ვაალი: ნათელია, ძალიან ცუდი იქნებოდა, თუკი დიდი სამხედრო ესკალაცია მოხდებოდა დონბასში (რუსეთის მონაწილეობა აღმოსავლეთ უკრაინაში ომში). მაგრამ არ ვფიქრობ, რომ ეს დიდ გავლენას მოახდენს კავკასიაზე.
პრეზიდენტ ერდოღანს საკმაოდ კარგი ურთიერთგაგება აქვს პრეზიდენტ პუტინთან. ეს ორი ადამიანი ურთიერთობს, ბევრ საკითხზე განსხვავებული მოსაზრებები აქვს – მაგრამ მათ ერთმანეთის ესმით და დაახლოებით, ერთნაირად ფიქრობენ. ისინი ორივე საკმაოდ ცინიკური პოლიტიკოსები არიან და არ ვფიქრობ, რომ პრეზიდენტ ერდოღანისთვის მართლაც მნიშვნელოვანი იყოს უკრაინის ინტერესები.
ყირიმთან დაკავშირებულმა ისტორიამ (რუსეთის მიერ ამ უკრაინული ნახევარკუნძულის ანექსია 2014 წელს) არ გამოიწვია განსაკუთრებული რეაქცია მისი მხრიდან. მაშინ ბევრი ელოდა, რომ მას გაცილებით მკაცრი რეაქცია ექნებოდა. არ ვფიქრობ, რომ ახლა, რაიმე განსხვავებული მოხდება.
