სომხეთი ეკონომიკური სტაგნაციის ზღვარზე: რას ველოდოთ ქვეყანაში 2021 წელს
ეს წელი გვპირდება, რომ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე იქნება. იმის შესახებ, რომ დანაკარგების მასშტაბები უახლოეს პერიოდში ნახევრადაც კი არ აღდგება, ლაპარაკობს თავად სახელმწიფო სტრუქტურების პროგნოზები.
თუკი პირველ ეტაპზე, ქვეყნის ფინანსთა სამინისტრომ 2021 წლის ბიუჯეტის პროექტში 4.8%-იანი ეკონომიკური ზრდა ჩადო, საბოლოო ვარიანტში პროგნოზი 3.2%-მდე დაეცა. ამავდროულად, ეკონომიკურმა ვარდნამ 2020 წელს, შეიძლება, 8%-ს გადააჭარბოს. ეს სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდი ვარდნაა 2008 წლის კრიზისის შემდეგ.
- ომისა და კორონავირუსის მიუხედავად, სომხეთში ტურიზმის გადარჩენას ცდილობენ
- ევროპული ფასეულობები თუ სომხური ტრადიციები? მსგავსებისა და წინააღმდეგობების ძებნა
რატომ აღმოჩნდა სომხეთი ორმოში?
2020 წელს, მინისტრთა კაბინეტი ფაშინიანის ხელმძღვანელობით, ყველაზე მოკრძალებული გამოთვლებით, 5%-იან ზრდას ელოდა. და მართლაც, წელი ცუდად ნამდვილად არ დაწყებულა. პირველი ორი თვის ეკონომიკური მაჩვენებელი იმედისმომცემი იყო, მაგრამ შემდეგ კორონავირუსის ეპიდემიამ სომხეთამდეც მიაღწია.
მარტის შუა პერიოდიდან დაწყებულმა ორთვიანმა ლოკდაუნმა, როდესაც პრაქტიკულად ქვეყნის ყველა საწარმო დაიკეტა, რა თქმა უნდა, მოსახლეობის ჯანდაცვის პრობლემა ვერ გადაჭრა, მაგრამ უზრუნველყო სერიოზული ვარდნა ეკონომიკის ყველა სფეროში.
შემდეგ, კრიზისი გაგრძელდა ჩაკეტილი საზღვრების, ლოგისტიკური პრობლემებისა და სხვადასხვა სფეროში საქმიანობის აკრძალვის ფონზე. ნულამდე დაეცა ტურიზმიდან შემოსავლები. სამრეწველო წარმოება, მომსახურების სფერო და ვაჭრობა ამ დრომდე მინუსის დონეზეა.
აქ სომხეთს ზუსტად იგივე დაემართა, რაც მსოფლიო ეკონომიკაში ინტეგრირებულ ნებისმიერ ქვეყანას.
ქვეყნისთვის მეორე ძლიერი დარტყმა აღმოჩნდა სრულმასშტაბიანი ომი მთიან ყარაბაღში. საზოგადოების მოლოდინების საწინააღმდეგოდ, საბრძოლო მოქმედებები რამდენიმე დღეში არ დასრულდა. ექვსკვირიანმა ომმა ფაქტობრივად ბოლომდე გამოაცალა სისხლი ქვეყნის ეკონომიკას.
თუკი წლის დასაწყისში, სომხეთის სახელმწიფო ვალი მშპ-ის 50%-ს ქვემოთ იყო, ახლა მაჩვენებლები 70%-ს უახლოვდება. სავარაუდოდ, მთავრობა იძულებული იყო ვალი აეღო, რათა იარაღი შეესყიდა და არმიის საჭიროებები დაეკმაყოფილებინა. ამასთან, სახიფათო ბარიერად, როდესაც სახელმწიფოს ვალის მომსახურების პრობლემა შეიძლება შეექმნას, სწორედ 70% მიიჩნევა.
და ეს ნიშნავს, რომ მინისტრთა კაბინეტი შეამცირებს კაპიტალურ ხარჯებს – უფრო ზუსტად, სკოლების მშენებლობების, გზების რემონტის დაფინანსებას და, რაც ყველაზე მთავარია, ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას.
ახალი მინისტრი და ხმაურიანი განცხადებები
2020 წლის ნოემბერში, ყარაბაღის კაპიტულაციის ხელშეკრულების გაფორმების შემდეგ, მისი თანამდებობიდან გადადგომის მოთხოვნის საპასუხოდ, პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა მთავრობისა და მისი საქმიანობის რეფორმირების პროგრამა წარმოადგინა.
ამგვარად, მან ყველას აგრძნობინა, რომ გადადგომას არ აპირებს, ამასთან, განაცხადა მთავრობის შემადგენლობის 80%-ის შეცვლის განზრახვის შესახებ. ერთ-ერთი პირველი ცვლილება მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობაში, ეკონომიკის ახალი მინისტრის, ვაან ქერობიანის დანიშვნა გახდა.
ის წარმატებული ბიზნესმენია. მის მიერ დაარსებული საჭმლის მიტანის სერვისი მუშაობს არა მხოლოდ სომხეთში, არამედ სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებშიც. მაგრამ ვაან ქერობიანს არ აქვს პროფილური განათლება და სახელმწიფო მართვის გამოცდილება.
ახალმა მინისტრმა თავდაპირველად განაცხადა თურქეთსა და აზერბაიჯანთან ეკონომიკური კავშირების დალაგების მოლოდინების შესახებ, შემდეგ კი განაცხადა, რომ აპირებს უზრუნველყოს წელს ორნიშნა ეკონომიკური ზრდა:
„ჩემი ოპტიმიზმი ეკონომიკასთან დაკავშირებით არ შეცვლილა. თითქმის ყოველდღიურად ვხვდები ინვესტორებს, ვწყვეტთ მათ პრობლემებს. ცოტა ხნის წინ გადაწყდა კომპანიის საკითხი, რომელიც დაკავებულია ურბანული დაგეგმარებით და 100 მილიონი დრამის (დაახლოებით, 192 ათასი დოლარის) ინვესტირებას აპირებს სომხეთის დედაქალაქის ცენტრში, ტერიანის ქუჩაზე საცხოვრებელი სახლის მშენებლობაში“.
მას არ განუმარტავს, რატომ იწვევს ასეთ ოპტიმისტურ მოლოდინებს პატარა ინვესტიცია სულ რაღაც ერთი შენობის მშენებლობაში. ამასთან, ღიად რჩება კითხვა, მოახერხებს თუ არა მინისტრი იმის განხორციელებას, რაც თქვა.
მაგრამ უკვე მარტში, მან უნდა წარმოადგინოს ქვეყანაში წარმოქმნილი მრავალრიცხოვანი ეკონომიკური პრობლემების გადალახვის გეგმა.
როგორი იქნება რეალური სურათი? ექსპერტების მოსაზრება
ალბათ, არასოდეს ყოფილა ექსპერტთა მოსაზრებების ისეთი თანხვედრა, როგორც ახლა. 2021 წელს, შეიძლება მოხერხდეს დანაკარგების ნაწილობრივ აღდგენა, მაგრამ არანაირად – ორნიშნა ზრდა. მსოფლიო ბანკიც კი სომხეთისთვის მხოლოდ 3.1%-იან ეკონომიკურ ზრდას პროგნოზირებს.
ეკონომისტი გრანტ მიქაელიანი დარწმუნებულია, რომ მინისტრის წინასწარმეტყველება არ ახდება:
„ის ორნიშნა ზრდას ელოდება იქიდან გამომდინარე, რომ 2020 წელს ვარდნამ, დაახლოებით, 8.5% შეადგინა – ანუ დაბალი ბაზის ეფექტის ხარჯზე, ასევე, კომუნიკაციების გახსნის. ამაზე ქერობიანი პირველად არ საუბრობს. და სწორედ აქ იმალება ყველაზე დიდი შეცდომა. არ არსებობს არანაირი საფუძველი, რომ სომხეთი რამენაირად მოიგებს „კომუნიკაციების გახსნით“.
მიქაელიანი საუბრობს რეგიონში სატრანსპორტო კომუნიკაციების გახსნის შესახებ, რომელზეც შეთანხმდნენ სომხეთის, აზერბაიჯანისა და რუსეთის ლიდერები ყარაბაღის ომის შემდეგ. პროცესი უკვე გაშვებულია მოლაპარაკებებისა და დაგეგმვის სამუშაოების დონეზე. მაგრამ, სპეციალისტების პროგნოზით, პირველი გზები, საუკეთესო ვარიანტში, ორ წელზე უფრო ადრე ვერ გაიხსნება.
მეორე მნიშვნელოვანი მომენტი – ეს არის პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი შემცირება.
„პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები სომხეთის ეკონომიკაში 2020 წელს ნულის ტოლია. 2020 წლის იანვარ-სექტემბერში (ჯერ კიდევ ომამდე), პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა სომხეთის ეკონომიკაში სულ რაღაც 311 მილიონი დრამი ანუ 630 ათასი დოლარი შეადგინა. უკეთესად რომ გავიგოთ სიტუაცია, უბრალოდ უნდა გავიხსენოთ წინა წლების რიცხვები. 2019 წლის იმავე პერიოდში, ამ თანხამ 80 მილიონი დოლარი შეადგინა, 2018 წელს – 128 მილიონი დოლარი, 2017-ში – 118 მილიონი დოლარი, 2016-ში – 96 მილიონი დოლარი, 2015-ში – 168 მილიონი დოლარი“.
სომხეთის ეკონომიკა ძველებური აღარ იქნება
სომხეთის ეკონომიკა არა მხოლოდ დაზარალდა პანდემიითა და ომით, არამედ შეუქცევადად შეიცვალა, დარწმუნებულია ეკონომისტი ვააგან ხაჩატრიანი. ქვეყანამ დაკარგა კონკრეტული მსხვილი ეკონომიკური პროექტები, მათ შორის, სოტის ოქროს საბადო, ის ნაწილობრივ აზერბაიჯანში წავიდა. ამავე სიაშია, დაახლოებით, ორი ათეული მცირე ჰესი მთიან ყარაბაღში, რომლებიც მჭიდროდ იყო ინტეგრირებული სომხეთის ენერგეტიკულ სისტემაში. ეს ყველაფერი ხელისუფლებას ეკონომიკური პოლიტიკის გადახედვას აიძულებს.
„2021 ყველაზე რთული წელი იქნება ქვეყნისთვის. ძალიან ბევრი გაურკვევლობაა, შესაძლებლობები კი – ცოტა. უნდა მოინახოს დაფინანსების ახალი წყაროები. ამას ემატება არასტაბილური პოლიტიკური ვითარება სომხეთში. ასე რომ, თუკი დადებითი მაჩვენებელი გვექნება, თუნდაც 1%, ეს კარგი შედეგი იქნება“, – მიაჩნია ვააგან ხაჩატრიანს.
ფინანსური სტრუქტურებისა და პასუხისმგებელი პირების პროგნოზები წლიურ კონტექსტში არასტაბილურია, რადგან გაურკვეველია, როდის მოხერხდება კორონავირუსის გავლენის ნიველირება მსოფლიო ეკონომიკაზე.
ის, რომ რთული წელი იქნება, ესმის ხელისუფლებასაც, რადგან აპირებს გადასახადების გაზრდას, რათა გადაკეტოს ბიუჯეტში ფინანსური ხვრელების გაჩენის შესაძლებლობა, ამბობს ვააგან ხაჩატრიანი.
სომხეთმა შეიძლება გადალახოს შექმნილი სირთულეები მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი შეძლებს გაზარდოს დამატებითი ღირებულების წარმოების წილი ანუ შექმნას მომგებიანი სამრეწველო საწარმოები. ამ სიაშია სამთო მრეწველობის ნედლეულის დამუშავება. ახლა ის ორიენტირებულია თვითონ ნედლეულის გაყიდვაზე.
ეკონომიკური მაჩვენებლების მიმდინარე შემცირება აუცილებლად გამოიწვევს ქვეყანაში გაჭირვებული ადამიანების რიცხვის გაზრდას.
„თუკი არ გვექნება ზრდა ან გვექნება უმნიშვნელო ზრდა, როგორც მე ვვარაუდობ, ეს აუცილებლად გამოიწვევს მოსახლეობის რეალური შემოსავლის დონის შემცირებას. აქვე უნდა ვიფიქროთ იმაზე, როგორ არ დავუშვათ ეს. და თუკი ეს მაინც მოხდება, გაიზრდება სოციალური უკმაყოფილების დონე“, – ამბობს ვააგან ხაჩატრიანი.
კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს სომხეთის ეკონომიკაზე, ეროვნული ვალუტის კურსია. ომის დაწყებიდან ის საგრძნობლად გაუფასურდა ძირითად ვალუტებთან მიმართებით, ანუ სომხეთში გავრცელებულ დოლარსა და ევროსთან და პროცესი გრძელდება.
ქვეყნის ეროვნულ ბანკში დარწმუნებულები არიან, რომ ამისთვის არანაირი ობიექტური მიზეზი არ არსებობს და დრამის კურსზე ნეგატიურ გავლენას ახდენს სავალუტო ბაზარზე სპეკულაციური განწყობები. ამის მიუხედავად, ინფლაციის დონის შესამცირებლად, ცენტრალური ბანკი წავიდა რეფინანსირების საპროცენტო განაკვეთის გაზრდაზე. ეს ნიშნავს, რომ კრედიტები, რომელსაც ცენტრალური ბანკი აძლევს კომერციულ ბანკებს, ერთი პროცენტით უფრო ძვირი იქნება, შესაბამისად, გაიზრდება იმ კრედიტებზე პროცენტები, რომლებსაც თავად კომერციული ბანკები გასცემენ.
