სანქციების მძევლები: რატომ აღარ მიემგზავრებიან სომეხი მუშები რუსეთში?
ერევნის ეზოებისთვის ასე დამახასიათებელ სიმშვიდის მომგვრელ სიჩუმეს თანდათან მშენებლობის ხმაური ავსებს. ვიბროხერხი ორმოცგრადუსიან სიცხეში შეუსვენებლად მუშაობს და ასფალტს მეთოდურად ტკეპნის. ჩვენი გმირი სწრაფადვე ამოვიცანით, თუმცა ინტერვიუს დაწყება იწელება – არცრუნი კარაპეტიანმა, ან ბიძია არცრუნმა, როგორც მასთან მომუშავე ახალგაზრდები მას ეძახიან, თავისი წილი სამუშაო უნდა დაასრულოს – თორემ მთელი ბრიგადა გაჩერდება.
სულ ათნი არიან, და როგორც შემდეგ გაირკვა, რუსეთში სეზონურ სამუშაოებზე თავის დროზე პრაქტიკულად თითოეული მათგანი ნამყოფია. წუთიანი შესვენების დროს გიუმრის დიალექტით მოლაპარაკე მამაკაცი, რომელიც წარმოშობით იქაურია, ასწრებს გვითხრას, რომ უკვე სამი წელია, რაც სამშობლოში რჩება. კითხვაზე, ადვილია თუ არა ადგილობრივად სამუშაოს შოვნა, უკვე ტექნიკისკენ მიმავალი გვპასუხობს, რომ კარგი სპეციალისტი ყველგან სჭირდებათ.
ამ სიტყვებში ჭეშმარიტების მარცვალი მართლაც არის, მაგრამ დიდი ანგარიშით მას მაინც გაუმართლა. სომხეთში სამუშაოს შოვნა – ძველებურად არცთუ მარტივი საქმეა. უკვე მერამდენე წელია, რაც რესპუბლიკაში მშენებლობების მოცულობა იკლებს. ამ ფონზე ქვეყანაში უმუშევრობის დონე 2017 წლის პირველ კვარტალში, მხოლოდ ოფიციალური მონაცემების თანახმად, 19 პროცენტს აღწევს. და ბევრისთვის ერთდერთ გადაწყვეტილებად ქვეყნის გარეთ ფულის გამომუშავების საშუალება რჩება.
სამუშაოს დასრულების შემდეგ არცრუნი ორიოდე წუთს მაინც გვითმობს. ვიდრე ოპერატორი კამერას ამზადებს, ის ხუმრობს და იუმორით პასუხობს ყველა მითითებას: თუ საით გაიწიოს, როგორ მობრუნდეს, საით გაიხედოს. ჩანს, რომ მძიმე ფიზიკურმა შრომამ და უცხო მხარეში წლობით ცხოვრებამ მის ოპტიმიზმს ვერაფერი დააკლო.
არცრუნიმ ჩრდილოეთის მიმართულება ჯერ კიდევ კომუნისტების დროს აითვისა, ჯერ კიდევ 1985 წელს. ამბობს, რომ მაშინ ფული საკმარისად ჰქონდა, მაგრამ მეტი უნდოდა. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ რუსეთში სეზონური გამგზავრება მისთვის ნორმად და აუცილებლობად იქცა.
1990-იანების დასაწყისში სომხეთი სერიოზულ ენერგეტიკულ კრიზისს განიცდიდა, მრეწველობა პრაქტიკულად მთლიანად განადგურებული იყო. ამ ფონზე სამხრეთკავკასიური სახელმწიფოდან მოსახლეობის ნამდვილი გადინება დაიწყო. ადამიანები მასობრივად ან სამუდამოდ ტოვებდნენ ქვეყანას, ანდა ფულის გამოსამუშავებლად მიემგზავრებოდნენ.
დემოგრაფი რუბენ ეგანიანი აღნიშნავს, რომ 1990-იანებში სომეხი მიგრანტი მუშები თავიდან რუსეთში იმ იმედით მიემგზავრებოდნენ, რომ უკან დაბრუნდებოდნენ, თუმცა საბოლოოდ ბევრი იქვე რჩებოდა: „ რესპუბლიკის სოციალურ-ეკონომიკური ცხოვრების კოლაფსის შემდეგ გაჩნდა დროებითი მიგრანტების ნაკადი, რომლებიც ამ გამგზავრებით რესპუბლიკაში ჩამოყალიბებული არანორმალური სიტუაციის გადალახვას ცდილობდნენ“.
გამონაკლისი არც არცრუნი იყო: „რასაკვირველია, იქ მეტს იხდიდნენ. მაშინ აქ სამუშაო ცოტა იყო, როგორც ახლა. ვერავინ იტყვის, რომ აქაურ მშენებლობაზე მუშაობით ოჯახის რჩენას ახერხებს“.
თუმცა, მიუხედავად ყველაფრისა, ჩვენი გმირი რამდენიმე წელიწადია, სამშობლოში რჩება. თავისი ბოლო გამგზავრებისას მან ოლიმპიურ მშენებლობაზეც მოასწრო მუშაობა. 2014წლის შემდეგ, რუბლის კურსის მკვეთრი ვარდნისა და სამუშაო ადგილების შემცირების გამო, მეტად აღარ გამგზავრებულა. უბრალო არითმეტიკამ უჩვენა, რომ იმდენივე ფულს ის აქაც იშოვნიდა: „2014 წლამდე კარგი გამომუშავება გვქონდა – თვეში დაახლოებით ათას დოლარზე არანაკლები. ზოგჯერ მეტიც, მაგრამ ნაკლები -არა. ახლა კი რუბლის კურსი ორჯერ დაეცა. ამის გამო, გამგზავრება აღარ ღირს, რადგან იქ ფული მოწევაზეც იხარჯება, ტელეფონზეც, სხვა ხარჯებიც არის. ამ ხარჯებს თუ გამოაკლებ, აღარაფერი რჩება. ჯობს, აქ დარჩე, შენს ოჯახთან“.
არცრუნი კრიზისამდელ წლებში შინ დაახლოებით რვაასი დოლარის გამოგზავნას ახერხებდა, როგორც თავად აღნიშნავს, ისინი, ვინც რუსეთში გამგზავრებას ისევ აგრძელებს, თვეში დაახლოებით 40-50 ათას რუბლს იღებენ და რუბლის დაბალი კურსის ფონზე, შინ კაპიკებს აგზავნიან – „ ჩემი ასაკის ადამიანები და ცოტა უფროსები უკვე აღარ მიემგზავრებიან. ასაკიც თავისას შვრება. ახალგზრდებისთვის კი სადღაც ხელსაყრელიც არის გამგზავრება. როგორღაც თავს მაინც გაიტანენ. ოჯახის პატრონები კი ცდილობენ, რომ აღარ გაემგზავრონ“, – ამბობს არცრუნი.
სომხეთიდან რუსეთში ნაკლებად რომ მიემგზავრებიან, ამაზე ზოგიერთი სტატისტიკური მონაცემიც მეტყველებს, თუმცა პოსტსაბჭოთა სივრცეში შრომითი მიგრაციული ნაკადებისთვის თვალ-ყურის დევნების მკაფიო მექნიზმები დღემდე არ არის შემუშავებული. მაგალითად, ევრაზიის ეკონომიკური კომისიის მონაცემებით, 2014 წელს, როდესაც რუსეთის წინააღმდეგ დასავლური სანქციები ის-ის იყო შემოიღეს, სომხეთიდნ ჩრდილოეთის მიმართულებით 286 ათასი ადამიანი გაემგზავრა.
ერთი წლის შემდეგ რუსეთის ეკონომიკაში სტაგნაცია დაიწყო, ხოლო რუბლის კურსმა მკვეთრი ვარდნა განიცადა, სომხეთის პასპორტის მქონე მოქალაქეების რაოდენობა, რომლებმაც შრომითი მოწყობის მიზნით რუსეთის საზღვარი გადაკვეთეს, 124 ათასამდე შემცირდა. იგივე დინამიკა შენარჩუნდა 2016 წელსაც. რუსეთის სახალხო მეურნეობის აკადემიის მონაცემებით, 2016 წელს სომხეთიდან შრომითი მიგრანტების ნაკადი ისევ მცირდებოდა, თუმცა თავად რუსეთმა წელს მიგრაციული „უფსკრულიდან“ ამოსვლა დაიწყო და 2012-2013 წლების კრიზისამდელ მონაცემებს დაუბრუნდა.
არსებობს სომხური ეკონომიკისთვის დიდწილად ტრაგიკული და ქვეყნის მოქალაქეების კეთილდღეობის უშუალოდ დამაზარალებელი სხვა საინტერესო სტატისტიკაც. 2014-2016 წლებში რუსეთიდან სომხეთში ტრანსფერტების მოცულობა 38 პროცენტით შემცირდა.
მართალია, ეს მონაცემები ოფიციალური არ არის, მაგრამ ის მაინც იძლევა იმ დასკვნის გაკეთების საშუალებას, რომ სომეხი მიგრანტები რუსეთში სეზონურ სამუშაოებზე ნაკლებად მიემგზავრებიან.
გრაჩ ხაჩატრიანისთვის, მრავალი წელია, ოჯახის რჩენის ერთადერთ ვარიანტად რუსეთში „შაბაშნიკობა“ რჩება. ალტერნატივა – საკუთარ სოფელში დარჩენა და მიწის დამუშავებაა. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში ის ვალების აღების რისკის წინაშე დგება, არადა თავისი ვაჟის უმაღლესში სწავლის ფულიც გადასახდელი აქვს.
კრიზისის მიუხედავად, ის წელს მაინც გაემგზავრა ჩიტაში. თუმცა მოლოდინი არც ფულის და არც სამუშაოს მოცულობის მხრივ არ გაუმართლდა. საბოლოოდ ის უკვე აგვისტოს ბოლოს დაბრუნდა: “ერთოთახიან ბინებს ვარემონტებდით, განსაკუთრებულ ხარისხს არავინ გვთხოვდა. სწრაფად დავასრულეთ, თუმცა, საშუალოდ თვეში 25 ათას რუბლს ვიღებდით. ამას კიდევ საცხოვრებლისა და საკვების ხარჯიც მიუმატეთ, ასევე ორივე მიმართულებით ბილეთი, და მიხვდებით, წელს რამდენი გამოვიმუშავე“.
გრაჩ ხაჩატრიანის ისტორია სტანდარტულია – ფასზე შეთანხმდნენ, ბრიგადა გაემგზავრა, ადგილზე სრულიად სხვა სურათი დახვდათ. განსაკუთრებული არჩევანი არც იყო – უნდა დარჩენილიყვნენ, და მგზავრობის ხარჯი მაინც გამოემუშავებინათ. ამგვარ მოწყვლად სიტუაციაში ათასობით ადამიანი ხვდება. ისტორიებს იმის შესახებ, რომ რუსეთში ხშირად იტყუებიან, მათ შორის თანამემამულეებიც, რუსეთში მშენებლობაზე სამუშაოდ ნამყოფი ბევრი ადამიანი ჰყვება.
ბოლო წლებში სომხეთიდან შრომითი მიგრანტების რაოდენობის კლებაზე ლაპარაკისას, დემოგრაფი რუბენ ეგინიანი ორ ფაქტორს გამოყოფს: “რუსეთის მიმართ დაწესებული სანქციების გამო ქვეყნის მთელ მოსახლეობას მნიშვნელოვნად შეუმცირდა ხელფასები, მათ შორის შრომით მიგრანტებსაც, რამაც ჩამოსული მუშახელის რაოდენობის შემცირება გამოიწვია. მომდევნო ფაქტორი – საჭიროა რუსეთის მიგრაციულ პოლიტიკაში მომხდარი ცვლილებების მუდმივად გათვლისწინება. სწორედ 2014 წელს გატარდა ეს „დრაკონული ზომა“, რომლის თანახმადაც რაღაც ნორმების დარღვევის გამო, მუშების დეპორტირებას ახდენდნენ და მათ რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე შესვლას რამდენიმე წლით უკრძალავდნენ“.
ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესებამ უშუალო გავლენა იქონია სომეხი შრომითი მიგრანტების შემოსავლის დონეზე, მიაჩნია რუბენ ეგინიანს: „ როგორც ჩვენი კვლევითი მონაცემებიდან ირკვევა, ბოლო სამ წელიდაზე მეტი ხნის განმავლობაში შრომითი მიგრანტების შემოსავლები ორჯერ და უფრო მეტადაც შემცირდა. ჩვენი შრომითი მიგრანტები ძალიან ცოტას გამოიმუშავებენ და რესპუბლიკაში ფულის ძალიან მცირე ნაკადი მიედინება“.
უნდა აღინიშნოს, რომ ეს რუსეთში გამგზავრებული სომეხი შრომითი მიგრანტების რაოდენობის შემცირების პირველი შემთხვევა არ არის. 2000-იან წლებში, როდესაც მიწისძვრის ზონის აღდგენის პროგრამა იწყებოდა, სომხეთის მეორე ქალაქში, გიუმრიში, დიდი მშენებლობა დაიწყო, რამაც შრომითი მიგრანტების ნაკადის მნიშვნელოვანი შემცირება გამოიწვია. თუმცა, შემდეგ, წინა მონაცემები აღდგა. ახლაც შესაძლოა, რომ სიტუაცია განმეორდეს.
წელს სომხეთის ოფიციალური მონაცემების თანახმად, 2016 წელთან შედარებით, რუსეთიდან სომხეთში ტრანსფერტების მოცულობის 15%-იანი ზრდა შეინიშნება. სპეციალისტები უკვე კონსტატაციას ახდენენ, რომ ამგვარი დინამიკა სულ მალე რუსეთში შრომითი მიგრაციის ძველი მონაცემების აღდგენას გამოიწვევს.
თუმცა, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სიტუაციაზე შესაძლოა, გავლენა მოახდინოს რუსეთის წინააღმდეგ დაწესებულმა ახალმა დასავლურმა სანქციებმაც, რომლების გამოც, რუსეთის ეკონომიკა შეიძლება ისევ წინააღმდეგობებს წააწყდეს. ამავდროულად, როგორც ცნობილია, რუსეთში არსებული უმცირესი ნეგატიური ტენდენციებიც კი სომხეთის ეკონომიკურ მაჩვენებლებზე მაშინვე აისახება; ხოლო შრომითი მიგრანტები სულაც სიტუაციის მძევლებად იქცევიან.
რაც უნდა იყოს, ერთი რამ ერთმნიშვნელოვანია – რუსეთში სეზონურ სამუშაოებზე წამსვლელთა რაოდენობის შემცირება, შესაძლოა, მხოლოდ საკუთარ ქვეყანაში ახალი სამუშაო ადგილების შექმნამ და სომხური ეკონომიკის გაუმჯობესებამ გამოიწვიოს. თუმცა, სომხეთის ეკონომიკური ზრდის ახლანდელ ტემპებს თუ გავითვალისწინებთ, ამის იმედი ნაკლებად შეიძლება გვქონდეს.
