როგორ ცხოვრობენ სომხურ სოფელში, რომელიც ადრე აზერბაიჯანული იყო
ნრნაძორში მიმავალი მძღოლები ქალაქ მეღრიში მდებარე მაღაზიებში თანასოფლელებისთვის სამეურნეო დანიშნულების ნივთებსა და საკვებ პროდუქტებს ყიდულობენ. ამ დასახლებიდან დედაქალაქამდე 400 კილომეტრია. ესაა ერევნიდან ყველაზე მეტად დაშორებული სოფელი, რომელიც უშუალოდ სომხეთ-ირანის საზღვარზე მდებარეობს, მაგრამ ნრნაძორის მოსახლეობას უახლოეს ქალაქ მეღრიში ხშირად ჩასვლის საშუალებაც კი არ აქვთ.
«ჩვენი სოფელი სომხეთის უკიდურეს წერტილს წარმოადგენს. მეღრიში ტრანსპორტი კვირაში ორჯერ დადის და ეს რეისებიც მხოლოდ გასულ წელს დაამტკიცა ადმინისტრაციამ. არადა სოფელში მაღაზია არ გვაქვს. ამიტომ ვცდილობთ, რითაც შეგვიძლია, მხარში დავუდგეთ ერთმანეთს», — ამბობს 23 წლის თათულ მნეიანი.
მეგრიდან ნრნაძორამდე 30 კილომეტრია. ამ გზის ცამეტკილომეტრიანი მონაკვეთი, რომელიც უბრალოდ გრუნტის ზედაპირს წარმოადგენს, მდინარე არაქსის ხეობაზე გადის.
ეს მდინარე სომხეთსა და ირანს ერთმანეთისგან მიჯნავს. აქედან არაქსის მეორე ნაპირზე შეფენილი ირანული სოფლების, მინარეთებისა და ველ-მინდვრებში მომუშავე ირანელების დანახვაც კი შეიძლება.
ორ მთას შორის მყუდროდ განთავსებული ნრნაძორით მთავრდება – ან იწყება – სომხეთი. წელიწადის ამ დროს ბროწეული ყვავის და სოფელს განსაკუთრებულ ხიბლსა და სილამაზეს სძენს [სოფლის სახელი ითარგმნება როგორც «ბროწეულის ხეობა» — JAMnews].
მაღლობზე იმ ადამიანების სახლებია შეფენილი, რომლებიც აქ აღარ ცხოვრობენ, ბარში კი ახალმოსახლეების საცხოვრებლებია განლაგებული. საბჭოთა ეპოქაში აქ მხოლოდ აზერბაიჯანელები ცხოვრობდნენ. იმ პერიოდში ამ სოფელს ნიუვადი ერქვა.
1980-იანი წლების ბოლოს მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის სომხურმა მოსახლეობამ აზერბაიჯანისგან გამოყოფისა და თვითგამორკვევისთვის ბრძოლის გადაწყვეტილება მიიღო. 1991 წელს მასშტაბური სამხედრო მოქმედებები დაიწყო.
«დიდი სოფელი იყო. სკოლაში დაახლოებით ათასი მოზარდი სწავლობდა. გაკვეთილები ორ ცვლად ტარდებოდა. აზერბაიჯანელებმა იმ პერიოდში დატოვეს სოფელი, როდესაც სომხურ-აზერბაიჯანული ურთიერთობები კიდევ უფრო გამწვავდა. ყველა ერთად და ერთდროულად – 1991 წლის 8 აგვისტოს – წავიდა.
საკუთრივ სოფელში შეტაკებები არ დაწყებულა. ადგილობრივმა ადმინისტრაციის წყალობით აზერბაიჯანელებმა მშვიდობიანად დატოვეს აქაურობა. ერთი მოსახლის – ჰეიდარის – გარდა ყველა აზერბაიჯანელი წავიდა. ჰეიდარმა სომხეთი ორი წლის შემდეგ დატოვა», — ამბობს ნრნაძორის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელი, ალექსან ბოიაჯიანი.
მოგვიანებით აქ სომხეთის სხვადასხვა ოლქებიდან – გიუმრიდან, კაპანიდან, გორისიდან, არმავირიდან – ჩამოსული ადამიანები დასახლდნენ. ახალმოსახლეების დიდი ნაწილი წარმოშობით სოფელ გეთაშენიდანაა [აზერბაიჯანულად ამ დასახლებას „ჩაიქენდი“ ჰქვია] 1991 წელს საბჭოთა არმიამ მთიანი ყარაბაღის მოსაზღვრე რეგიონებში ჩაატარა სამხედრო ოპერაცია სახელწოდებით „ალყა“, რომლის გამოც სომხურმა მოსახლეობამ სოფელი დატოვა. ბევრი გეთაშენელი ნრნაძორში დასახლდა.
ა ლექსანდრ ჩიჩიანი 71 წლისაა. იგი ნაღვლიანად იხსენებს იმ სოფელს, სადაც დაიბადა და გაიზარდა. ამბობს, რომ იქ თავისი წარსული დატოვა, აქ კი, ყველა სირთულის მიუხედავად, ცხოვრების თავიდან დაწყებას შეეცადა.
«ორი წლის მანძილზე ვმონაწილეობდი გეთაშენის დაცვის კამპანიაში. სომხეთში ჩამოსვლის შემდეგ ამ სოფელში დასახლება შემომთავაზეს. ამ სოფლის ადგილმდებარეობაც კი არ ვიცოდით. გეთაშენი ისე დავტოვეთ, რომ არაფერი წამოგვიღია. პირადი ნივთებიც კი იქ დავტოვეთ. მე, ჩემი ცოლი და ჩვენი უმცროსი ვაჟი წამოვედით. ჩემი ოთხი უფროსი შვილი მანამდე გავგზავნე სომხეთში მცხოვრებ ნათესავებთან», — აღნიშნავს ალექსანდრ ჩიჩიანი.
სირანი – მისი ცოლი – ამბობს, რომახალ ადგილთან შეჩვევა გაუჭირდათ, იმიტომ რომ ყველაფრის ნულიდან დაწყება მოუწიათ:
«ბევრმა გეთაშენელმა ნრნაძორი მიატოვა და რუსეთს მიაშურა, მაგრამ ჩვენ დავრჩით. ჩვენი ორი ვაჟი და ქალიშვილიც ამ სოფელში ცხოვრობენ».
ქმარი სიტყვას აწყვეტინებს:
«მიყვარს სომხეთი და ამიტომ სომხეთში დავრჩით. პატივს ვცემ ჩემს სამშობლოს. მნიშვნელობა არ აქვს, ცუდია, თუ კარგი – ჩემია და მორჩა».
ნრნაძორში ცხოვრება სხვა ოჯახებისთვისაც რთული აღმოჩნდა. ამიტომ ბოლო 15 წლის მანძილზე აქაურობა ბევრმა ახალმოსახლემ დატოვა.
«ამჟამად სოფელში 42 კომლია, სულ 128 ადამიანი დავრჩით. 90-იანიების დასაწყისში ნრნაძორის მოსახლეობის რაოდენობა ორჯერ აღემატებოდა იმ მაჩვენებელს, რომელიც დღეს გვაქვს. ხალხს ეგონა, რომ აქ ცხოვრება ადვილი იქნებოდა, მაგრამ სოფლური ყოფის სიმძიმეს ვერ გაუძლეს. ამჟამად მოსახლეობის რიცხოვნობის მაჩვენებელი დასტაბილურდა. ნრნაძორელები იმ სახლებში ცხოვრობენ, რომლებიც ადრე აზერბაიჯანელებს ეკუთვნოდათ. რა თქმა უნდა, ბევრმა საცხოვრებელი გადააკეთა და გაარემონტა. ამას გარდა, ახალმოსახლეებს მიწის ნაკვეთებიც დაურიგეს», — ამბობს სოფლის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელი ალექსან ბოიაჯიანი.
ბროწეული, ლეღვი და კარალიოკი ნრნაძორის ბრენდად მიიჩნევა. თუმცა, მეღრის გზის სავავალო მდგომარეობა დიდ პრობლემას წარმოადგენს სოფლისათვის, სადაც სხვა პროდუქტებთან ერთად 200 ტონაზე მეტი ბროწეულიც იწარმოება.
სირან ჩიჩიანი ამბობს, რომ ერთი ჰექტარის ფართობის ნაკვეთიდან 2-2,5 ტონა ბროწეულს იღებენ, მაგრამ მთელი ამონაგები მეურნეობის შესანარჩუნებლად იხარჯება:
«ასფალტს არ აგებენ და ამიტომ ბროწეული ბაზარზე ვერ გაგვაქვს. გადამყიდველები, რომლებიც ჩემთან მოდიან, ერთ კილოგრამს 250 დრამად (ნახევარ დოლარად) იბარებენ და ოთხჯერ უფრო ძვირად ყიდიან. ვის შევჩივლო, თუკი თავად ვერ ვახერხებ მოსავლის გასაყიდად გატანას?»
6 9 წლის ლიუბა მურადიანი, რომელიც სოფლის სკოლაში მათემატიკას ასწავლის, უკვე 19 წელია, ნრნაძორში ცხოვრობს..აქ მეუღლესთან და ორ ვაჟთან ერთად გადმოვიდა. ამ სოფელში დაიბადა მისი ხუთი შვილიშვილი.
«ნრნაძორი მაგნიტივით მიზიდავდა. მეღრიში პედაგოგად ვმუშაობდი. სამსახური დავტოვე და აქაურ სკოლაში დავიწყე მუშაობა. ეს ოროთახიანი, გრძელაივნიანი სახლი აზერბაიჯანელ მოსახლეს ეკუთვნოდა. რეკონსტრუქცია ჩავუტარეთ. ამჟამინდელ და ყოფილ ნრნაძორელებს არასდროს უნახავთ ერთმანეთი. როდესაც პირველად ჩამოვედით ნრნაძორში, აქ მხოლოდ გეთაშენელები დაგვხვდნენ», — ამბობს ლიუბა.
წუხს იმის გამო, რომ სკოლის მოსწავლეთა რაოდენობა მცირდება:
«წელს ძალიან გავიხარეთ – პირველ კლასში ორი ბავშვი მივიღეთ. მომავალ წელსაც მივიღებთ. მეორე კლასში ერთი მოსწავლე გვყავს, მესამეში – სამი, მეოთხეში – არც ერთი. მეხუთე და მეექვსე კლასებში ორ-ორი მოზარდია, მეშვიდე და მერვე კლასებში კი – თითო-თითო. მეცხრე კლასში საკმაოდ ბევრი – ხუთი – მოწაფე გვყავს. სკოლაში რვა მეათეკლასელი ერთი მეთერთმეტეკლასელი და ერთი მეთორმეტე კლასელი სწავლობს».
ა ნა ბაბაიანი, რომელიც განათლებით ფსიქოლოგია, უმაღლესი სასწავლებლის დასრულებისთანავე მშობლიურ სოფელში დაბრუნდა. იგი სკოლაში მუშაობს – რუსულ და ინგლისურ ენებს ასწავლის:
«ვცდილობთ, სპეციალისტების უკმარისობით გამოწვეული სიცარიელე საკუთარი ძალებით შევავსოთ. ისტორიის, გეოგრაფიის, ქიმიის ბიოლოგიის, ისტორიის, რუსული ენისა და ინგლისური ენის მასწავლებლები არ გვყავს».
ანნა თავის მომავალს სოფელს არ უკავშირებს:
«აქ ძალიან ბევრი რამ გვაკლია. ეს ჩვენი სოფელია – ჩვენი მიწა. მიყვარს აქაურობა, მაგრამ პროგრესი მინდა. შესანიშნავი ბავშვები გვყავს, მაგრამ რას ხედავს ჩვენი სოფლის მომავალი თაობა?! ბავშვებს მეღრიში ჩასვლისა და რომელიმე შემოქმედებით წრეზე სიარულის საშუალებაც კი არ აქვთ. ტრანსპორტი ქალაქში მხოლოდ სამშაბათობით და პარაკსევობით დადის».
ალექსან ბოიაჯიანი დარწმუნებულია, რომ სოფელში არსებული სირთულეები გზის მშენებლობის საკითხის გადაწყვეტისთანავე დაიძლევა:
«გზა სკოლის პრობლემებსაც გადაჭრის, და ბავშვების საკითხსაც მოაგვარებს. სოფლის მოსახლეობას საცხოვრებელი პირობები შეუმსუბუქდება. ამ გზის გამო მოვაჭრეები ჩვენთან არ ჩამოდიან და ბროწეულს ჩვენს მეზობლად მდებარე სოფელ შვანიძორში ყიდულობენ».
თუმცა, ყველა ამ პრობლემის მიუხედავად, ნრნაძორში ახალი ბაღები ჩნდება.
«ჩვენი სამშობლო ისე შემცირდა და დაპატარავდა, რომ მიწის თითოეულ გოჯს – და მათ შორის ამ სოფელსაც – განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვის», — ამბობს ალექსან ბოიაჯიანი.
