Azərbaycan-Aİ münasibətləri: enerji, nəqliyyat, minatəmizləmə və siyasi inteqrasiya
Azərbaycan-Aİ münasibətləri
Azərbaycan-Avropa İttifaqı əlaqələri 2020-ci il Qarabağ müharibəsinin bitməsindən sonra yeni məzmun alıb. Enerji sahəsində 2022-ci ildə imzalanmış Memorandum strateji tərəfdaşlıq prinsiplərini ehtiva edir və Cənub Qaz Dəhlizinin gücünü 2027-ci ilə qədər illik 20 milyard kubmetrə qaldırmağı öhdəsinə götürür.
Bu sənəd nəticəsində Azərbaycan qaz ixracını sürətlə artırıb: 2021-ci ildə 8,1 mlrd m³ olan tədarük 2022-ci ildə 12,0 mlrd m³-ə çatıb. Statistikaya görə, 2022-2024-cü illərdə Azərbaycan-Aİ qaz tədarükü təxminən 12-13 mlrd m³ səviyyəsində sabitləşib (2022-ci ildə 12,26, 2023-cü ildə 12,39, 2024-cü ildə 12,66 mlrd m³).
Avropa Komissiyası sədri Ursula fon der Leyen Azərbaycanın “Rusiya yanacağından imtina səylərində əsas tərəfdaş” olduğunu bildirib. Prezident İlham Əliyev də qeyd edir ki, Azərbaycan qazı artıq 10 ölkəyə – o cümlədən 8 Aİ üzv dövlətinə ixrac olunur.
Ekspertlər isə vurğulayır ki, Aİ-nin qaz tələbi 2022-dən etibarən azalmaqdadır və 2027-ci ilə 20 mlrd m³ hədəfinə çatmaq qeyri-müəyyən görünür. Məsələn, Almaniyanın Heinrich-Böll fondundan Yana Zabanova yazır ki, “Azərbaycan Avropanın enerji tədarükündə mühüm, lakin heç də yeganə olmayan tərəfdaşdır”.
Buna baxmayaraq, Aİ Azərbaycandan ixrac olunan təbii qazı eləcə də hasilat prosesində metan tullantılarının azaldılması kimi ətraf mühit məsələlərində əməkdaşlıqla təmin etməyə çalışır.
Nəqliyyat və logistika
Azərbaycanın yeni nəqliyyat dəhlizləri Avropa üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Orta Dəhliz (Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) Çindən Türkiyə və Aİ bazarlarına yük daşınmasında ən perspektivli marşrutlar sırasındadır. Bu yol Şimal marşrutuna görə orta hesabla 2500 km qısadır və yük qatarlarının Çindən Avropaya çatdırılmasını 20 gündən 12-15 günə qədər azalda bilər.
Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda “Şərq-Qərb” ticarətində Rusiyadan keçid məhdudlaşdığına görə Orta Dəhlizə olan maraq daha da artıb. BMT-nin Avropa iqtisadi komissiyasının rəhbəri Olqa Aleqerova bildirir ki, “Avropa İttifaqının bütün üzv dövlətləri Orta Dəhlizin tez bir zamanda formalaşmasını dəstəkləyir və sərmayə yatırılmasını nəzərdən keçirir”.
Bu marşrutla yüklər Çin-Qazaxıstan-Türkmənistan-Azərbaycan-Gürcüstan–Türkiyə-Avropaya çatır. Məsələn, 2025-in ortası üçün bildirilir ki, Mərkəzi Asiyadan Azərbaycana gələn yüklərin həcmi xeyli artıb və bu istiqamətdə yükdaşımalar sürətlənib.
Azərbaycanın təklif etdiyi “Zəngəzur dəhlizi” (Azərbaycan-Naxçıvan-Türkiyə/İran bağlantısı) “Bir Kəmər, Bir Yol” və ya “Şimal-Cənub” layihəsinin tərkibinə daxil ola bilər. Prezident Əliyev bunu “Trans-Xəzər marşrutuna böyük töhfə” kimi qiymətləndirir və deyir ki, “Zəngəzur dəhlizi”nin “qlobal səviyyədə əhəmiyyəti var”.
Bu dəhliz istifadəyə veriləndə Azərbaycan ərazisindən ildə təxminən 35 milyon ton yük daşımaq mümkün ola bilər; hələlik ötən il Azərbaycandan keçən yük həcmi 30%-dən çox artıb. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinə yatırımlar artırılıb (bu il üçün 100 mln. $ büdcə ayrılıb) və “Zəngəzur dəhlizi” üçün yeni yol-nəqliyyat şəbəkələri inşa olunur. Bütün bunların Orta Dəhliz üzrə tranzit axınlarını daha da gücləndirəcəyi deyilir.
Minatəmizləmə və humanitar dəstək
Avropa İttifaqı Azərbaycanın qaytarılan ərazilərindəki minatəmizləmə prosesinin ən böyük beynəlxalq tərəfdaşlarından biridir. 2023-cü ilin fevralında Aİ və BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMTİP) ANAMA-ya (Azərbaycan Minatəmizləmə Agentliyi) yeni layihə çərçivəsində 4,25 milyon avro ayırıb. Layihə 20 kəndi əhatə edir və 33 604 ailənin təhlükəsiz qayıdışına imkan verəcək.
BMTİP-in Azərbaycan üzrə rəhbəri bildirib ki, son 20 ildə bu layihələr ANAMA-ya 850 mindən çox minaların təmizlənməsində dəstək verib və 160 500-dən çox məcburi köçkün öz torpaqlarına qayıda bilib. Avropa Komissarının Bakıda olduğu görüşdə isə bildirilib ki, Aİ Azərbaycanı humanitar minatəmizləmə səyləri ilə bağlı dəstəkləməkdə davam edəcək.
Rəsmi statistika göstərir ki, 2020-ci ilin noyabrından 2025-ci ilin sentyabrınadək Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda 227 713,3 hektar ərazi minalardan təmizlənib və 209 168 ədəd mina və döyüş sursatı zərərsizləşdirilib. Buna baxmayaraq, təmizlənməli çox geniş ərazilər qalır və eksperlərin fikrincə, beynəlxalq yardım həcminin artırılması həlledici amildir.
Siyasi inteqrasiya və dialoq
Azərbaycan Aİ-yə üzvlüyü hədəf qoymayıb, münasibətlər iki tərəfin strateji maraqlarına əsaslanır. Rəsmi çərçivə 1999-cu il əməkdaşlıq sazişi (PCA) ilə müəyyən olunub və son illərdə Aİ ilə yeni əməkdaşlıq formatları müzakirə edilir. Danışıqlar 2017-ci ildə genişlənmiş tərəfdaşlıq sazişi üçün başlanmışdı, lakin bu saziş hələ imzalanmayıb. Bunun əvəzinə, siyasi dialoqun gücləndirilməsi məqsədilə görüşlər keçirilir. Məsələn, 2025-in fevralında Azərbaycan XİN başçısı Ceyhun Bayramovla Aİ-nin xarici siyasət rəhbəri Kaja Kallas arasında telefon danışığında ikitərəfli münasibətlərin genişləndirilməsi, diplomat səfərlərinin tezləşdirilməsi və təhlükəsizlik məsələlərində sıx əməkdaşlıq vurğulanıb.
Analitiklər bildirir ki, Azərbaycan-Aİ münasibətləri daha çox enerji və nəqliyyat sahələrindəki qarşılıqlı ehtiraca əsaslanır. Onların fikrincə, Azərbaycan-Aİ münasibətləri formal siyasi inteqrasiyadan çox, enerji və nəqliyyat əlaqələrində dərinləşən iqtisadi asılılıqla səciyyələnir.
Eyni zamanda Aİ Azərbaycandan islahatlar və insan haqları sahəsində irəliləyiş gözləyir. Bu sahədə fikir ayrılıqları mövcuddur. Yekunda, həm Azərbaycan, həm də Aİ əməkdaşlığa üstünlük verir. Müşahidəçilər hesab edir ki, qarşılıqlı faydalı layihələr (enerji, nəqliyyat, minatəmizləmə) daha da dərinləşdiriləcək, lakin siyasi meyillərdə fundamental dəyişiklik gözlənilmir.
Yerli ekspertlərin baxışları
Siyasi şərhçi Elxan Şahinoğlu hesab edir ki, Azərbaycanla Aİ arasında əməkdaşlıq son illərdə artmaqdadır və Marta Kosun səfəri də bu xəttin davamı kimi görünür.
Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi ölkənin regional rolunu gücləndirib, nəqliyyat xətləri əsasən Azərbaycan üzərindən keçir.
“Zəngəzur dəhlizi fəaliyyətə başlasa, Avropa üçün strateji əhəmiyyət daşıyacaq, çünki Çindən və Mərkəzi Asiyadan çıxan yüklərin son ünvanı məhz Avropadır”.
O, həm də Qarabağda minatəmizləmənin Qərb üçün prioritet olmadığını qeyd edir.
“Azərbaycan milyardlarla dollar sərf edir, amma Avropa bankları bu sahəyə hələlik ciddi maliyyə ayırmır. Halbuki minatəmizləmə yalnız regional deyil, ümumbəşəri problemdir”.
Müxalif Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının sədr müavini Seymur Həzi isə münasibətlərin inkişaf dinamikasına fərqli yanaşır.
O, hesab edir ki, Bakı əməkdaşlığı əsasən iqtisadi müstəvidə saxlayır, halbuki daha dərin siyasi inteqrasiyaya ehtiyac var:
“Azərbaycan-Aİ münasibətlərinin 2006-cı ildə qəbul olunmuş Fəaliyyət Proqramı çərçivəsində inkişaf etməsini arzulayırıq.
Bu proqram demokratiya, insan haqları, hüququn aliliyi və siyasi sistemin inteqrasiyasını nəzərdə tutur. Halbuki rəsmi Bakı Avropanı daha çox Dubay modelində – biznes və iqtisadi tərəfdaşlıq prizmasında görür”.
Azərbaycan-Aİ münasibətləri
