İqlim dəyişikliyi və idarəetmədə çatışmazlıqlar: Xəzərin səviyyəsi enir, çirkab sular problemə çevrilir
Xəzərin çirkab su problemi
Bakıda keçirilən 2-ci Beynəlxalq Su Təsərrüfatı Konfransında (“Baku Water Week”) SOCAR-ın şöbə rəisi Mədinə Hacıyeva bildirib ki, iqlim dəyişikliyi fonunda Xəzər dənizinin səviyyəsinin enməsi çirkab suların dənizdə lazımi dərəcədə qarışmasına mane olur.
Nəticədə hətta təmizlənmiş hesab olunan suların keyfiyyət göstəriciləri və axıdılma standartları təmin edilmir. Son illərin intensiv yağışları da vəziyyəti ağırlaşdırır – xüsusilə Abşeron yarımadasında yağış suları kanalizasiya şəbəkəsinə qarışaraq çirkab sutəmizləyici qurğulara həddindən artıq yük verir.
Yağış sularının ayrıca toplanması sistemi zəif olduğu üçün böyük həcmdə qarışıq sular tam təmizlənə bilmir və bəzi hallarda ümumiyyətlə təmizlənmədən birbaşa Xəzərə axıdılır. Bu cür hallar həm dəniz ekosisteminə ziyan vurur, həm də tullantı sularının təmizlənməsi zamanı istixana qazlarının (məsələn, metan) emissiyasını artırır. Beləliklə, iqlim təsirləri və mövcud infrastrukturun çatışmazlıqları Xəzər hövzəsində ekoloji gərginliyi artırır.
Xəzər səviyyəsinin enməsi: səbəblər və fəsadlar
Son illərdə Xəzər dənizinin səviyyəsində sürətli azalma müşahidə olunur. 1990-cı illərin ortalarından başlanan bu proses nəticəsində, təkcə 2021-ci ildə dənizin səviyyəsi 35 sm, 2022-ci ildə isə əlavə 20-25 sm aşağı düşüb. Sahildən xeyli aralıda qalmış qayalıqlar və genişlənmiş qum sahələri Xəzərin geri çəkilməsini açıq şəkildə göstərir.
Mütəxəssislərin fikrincə, Xəzərin dayazlaşmasının birinci səbəbi qlobal iqlim dəyişikliyidir. Son onilliklərdə regionun iqlimində baş verən dəyişikliklər – istiləşmə, yağıntıların cənubda azalması və əsas qidalandırıcı çayların (xüsusən Volqa) suyunun çəkilməsi dənizin su balansını mənfi istiqamətdə dəyişib. Nəticədə Xəzərə tökülən su azalır, buxarlanma isə artır, bu da dənizin səviyyəsinin davamlı enməsinə gətirib çıxarır.
Azərbaycan və Rusiya prezidentləri belə, Xəzərdəki “fəlakətli dayazlaşma”dan narahat olduqlarını, mümkün ekoloji fəlakətin qarşısını almaq üçün birgə təhlil və tədbirlərə ehtiyac duyulduğunu bildiriblər.
Dəniz səviyyəsinin enməsinin tullantı sularına birbaşa təsiri var. Azərbaycanda iri çirkab su təmizləyici qurğuların hamısı Xəzər sahilində yerləşir və təmizlənmiş suları birbaşa dənizə axıdır. Normalda bu axar xətlərin ucu dənizin müəyyən dərinliklərinə çataraq çirkab suların seyrelməsini təmin etməli idi. Lakin dəniz səviyyəsi aşağı düşdükcə çıxış nöqtələri dayaz sularda qalır və tullantıların kifayət qədər qarışmasına nail olunmur.
Bu isə Xəzərin ekosisteminə əlavə təzyiq deməkdir – suyun keyfiyyəti pisləşir, flora və faunaya zərər vurulur, sahilboyu ərazilərdə isə üfunətli qoxu və sanitariya problemləri yarana bilir.
Təxirəsalınmaz tədbirlər: ekspert təklifləri
Problemin həlli üçün mütəxəssislər bir sıra konkret addımlar təklif edirlər. Mədinə Hacıyeva panel müzakirəsində tullantı sularının dayanıqlı idarə olunması istiqamətində həm azaldıcı, həm də adaptasiyaedici tədbirlərə ehtiyac olduğunu qeyd edib.
Onun çıxışından və digər ekspert rəylərindən çıxarılan başlıca təklifləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:
Enerji səmərəliliyi və modernizasiya: Köhnəlmiş sutəmizləyici qurğuların təcili yenilənməsi vacibdir. Yeni texnologiyaların tətbiqi ilə qurğuların enerji sərfi azaldıla, təmizləmə prosesi optimallaşdırıla bilər.
Çöküntülərin təkrar emalı: Tullantı sularının təmizlənməsi zamanı yaranan qatı çöküntülərin (laqun palçığı və s.) səmərəli idarə olunması üçün Avropa təcrübəsindən yararlanmaq gərəkdir. Hacıyeva qeyd edir ki, bu çöküntülər kənd təsərrüfatında gübrə kimi istifadə edilə bilər və beləliklə həm tullantı azalır, həm də faydalı resursa çevrilir.
İqlimə uyğunlaşdırma və infrastruktur: İqlim dəyişikliyi nəzərə alınaraq mövcud infrastrukturun adaptasiyası şərtdir. Xüsusilə Abşeron yarımadasında dəniz səviyyəsinin enməsi səbəbindən çirkab suların axıdıcı xətləri daha dərin məsafəyə uzadılmalıdır ki, tullantılar yenidən dəniz suyuna qarışa bilsin.
Təkrar istifadə və alternativ su mənbələri: Təmizlənmiş tullantı sularının dənizə axıdılması əvəzinə, onların yenidən dövriyyəyə qaytarılması təklif olunur. Məsələn, tam təmizlənmiş sular texniki məqsədlər üçün və ya hətta müvafiq standartlara uyğun olaraq ikinci dərəcəli içməli su kimi istifadə oluna bilər. Bu addım həm su qıtlığının azalmasına, həm də dənizə çirkab yükünün azalmasına xidmət edər.
Yuxarıdakı tədbirlər mütəxəssislər tərəfindən təklif olunsa da, onların həyata keçirilməsi sürəti və səmimiyyəti cəmiyyətdə suallar doğurur.
Bu tövsiyələrin bir qismi artıq rəsmi strategiyalarda öz əksini tapsa da (məsələn, Hökumətin 2030-cu ilə qədər su resurslarının idarəsi planlarında və milli iqlim öhdəliklərində), real vəziyyətdə hələ ciddi irəliləyiş hiss olunmur.
Məsələn, Azərbaycan 2025-ci ildə COP29 iqlim konfransına ev sahibliyi etməyə hazırlaşarkən belə, Bakının yaxınlığındaca Xəzərə filtrsiz axan kanalizasiya suları müşahidə olunur. Deməli, kağız üzərində qlobal təşəbbüslərə qoşulan ölkə, daxildə hələ də köklü infrastruktur islahatlarını gerçəkləşdirməlidir.
Dövlət səviyyəsində həyəcan təbili
Artıq su və kanalizasiya sektorundakı böhran o həddə çatıb ki, dövlət səviyyəsində həyəcan təbili çalınır. Rəsmilər beynəlxalq platformalarda iqlim dəyişikliyinin Xəzər regionuna “fəlakətli” təsirindən danışır, hökumət adaptasiya planları hazırlayır.
Lakin sual yaranır: Azərbaycan bu məsələdə nə dərəcədə səmimidir? Rəsmi bəyanatlarla real vəziyyət nə dərəcədə üst-üstə düşür?
Bir tərəfdən, Azərbaycan hökuməti Xəzərin səviyyə azalmasını önləmək və su resurslarını qorumaq üçün beynəlxalq əməkdaşlığa açıq olduğunu bildirir, hətta 2024-cü ildə BMT-nin iqlim sammiti COP29-a ev sahibliyi etməklə qlobal liderlik imici göstərməyə çalışır. Digər tərəfdən, elə COP29 ərəfəsində beynəlxalq media Bakının yaxınlığında Xəzər sahilinə axıdılan çirkab suların videosunu yayımladı.
“AzadlıqRadiosu”nun reportajında göstərilirdi ki, paytaxtdan uzaq olmayan ərazidə təmizlənməmiş kanalizasiya suları və hətta neft hasilatından qalan toksik sular birbaşa dənizə axıdılır. Bu tullantıların tərkibində balıqların və Xəzər suitilərinin kütləvi tələf olmasına səbəb olan zərərli maddələrin olduğu qeyd edilir.
Kadrlar ölkənin ekologiya sahəsindəki “geniş mənzərəsini” açıq göstərdi: illərdir danışılan Xəzərin çirklənməsi probleminin həlli hələ uzaqda, hətta paytaxtın özü belə tullantı sularını tam təmizləyə bilmir.
Bunun səbəblərindən biri kimi maliyyə prioritetlərinin düzgün qoyulmaması göstərilir. Məsələn, müxalif siyasətçilərdən biri “AzadlıqRadiosu”na bildirib ki, son illərdə kanalizasiya sisteminin yaxşılaşdırılması üçün ayrılmış vəsait Qarabağın bərpasına yönəldilib.
Yəni hökumət ekoloji layihələri ikinci plana salıb, diqqəti başqa tərəfə yönəldib. Nəticədə belə təəssürat yaranır ki, iqlim dəyişikliyi və Xəzərin səviyyəsinin enməsi kimi qlobal səbəblər bəzi yerli problemlərin üstünü örtmək üçün də istifadə olunur. Yəni, illərdir mövcud olan kanalizasiya və su idarəetməsi çatışmazlıqları iqlim faktorunun kölgəsində diqqətdən kənarda qala bilər.
Xəzərin çirkab su problemi
