Պատմություն այն մասին, թե ինչպես է պատերազմը մարդկանց մարդասպան դարձնում
1989թ., հունիսի 17, Բաքու: Իմ ավագ քրոջ հարսանիքի օրը
Հայրս ու եղբայրներս արթնացան վաղ առավոտյան, որ դրսում վրան գցեն: Կանայք հյուրասիրությունն էին պատրաստում: Առավոտյան չնչին քամի անգամ չկար, ոչ մի տերև չէր շարժվում: Իսկ կեսօրին այնպիսի քամի բարձրացավ, որ վրանն ընկավ:
Հիմա որտե՞ղ է լինելու հարսանիքը: Մինչև հյուրերի գալը հաշված ժամեր են մնում: Այս մռայլ խոհերի ընթացքում եկավ մեր հարևան տիկին Սենեմբերը: «Մենք քամուց պաշտպանված մեծ բակ ունենք, մեզ մոտ անցկացրեք հարսանիքը»,- ասաց նա: Այդպես էլ արեցինք. սեղանները տեղափոխեցինք բակ, սեղան գցեցինք, հետո ժամանեցին հյուրերը, երգ, պար…հրաշալի հարսանիք էր:
Բայց ինձ`11 տարեկան երեխայիս համար ամենահետաքրքիրն այն էր, որ հարսանիքին մասնակցում էին այդ նույն բակի երկու տանտիկինները` հինն ու նորը, հայն ու ադրբեջանցին:
Սենեմբեր Մամիշովան և նրա բազմամարդ ընտանիքն ապրում էին Հայաստանի Սարալ գյուղում, երբ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև բռնկվեց ղարաբաղյան հակամարտությունը: Տեղական իշխանությունների ճնշման ներքո նրանք որոշեցին հեռանալ ու արդեն իրերն էին հավաքում, երբ 1988թ. Սպիտակի երկրաշարժը քանդեց նրանց տները: Սկզբում գյուղում մոտ 250 ադրբեջանական ընտանիք կար, այդ ժամանակ մնացել էին արդեն 70-ը: Եվս 10 օր նրանք գյուղի փլատակներում ապրեցին, իսկ հետո ճանապարհ ընկան իրենց տրամադրված ավտոբուսներով:
ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ Մուբարիզ Ալիևը` Սենեմբեր Մամիշովայի եղբայրը, պատմում է Սպիտակի երկրաշարժի մասին
Փախստականների և տեղահանված անձանց հարցերով պետական կոմիտեի տվյալներով, 1988-89թթ. Հայաստանից ավելի քան 350 հազար ադրբեջանցի է արտաքսվել:
Պատմում է տիկին Սենեմբերի ավագ եղբայր Մուբարիզ Ալիևը.
«Ճանապարհին մենք շատ դժբախտություններ տեսանք: Նախ մեր բոլոր 56 տների իրերը տարան ոչ թե Ղազախ, այլ Սպիտակ. գողացան. Եթե միայն դրանով վերջանար: Վերջին շարասյան հետևից գնաց Սպարտակ Պետրոսյանը` Սպիտակի շրջանի ոստիկանության պետը: Մինչ այդ նա հաճախ էր գյուղ գալիս ու մարդկանց սպառնում: Նա կանգնեցրեց ավտոբուսը ճանապարհին ու սկսեց կրակել: Հենց այնտեղ, տեղում, զոհվեցին քեռուս աղջիկը, նրա ամուսինն ու նրանց բարեկամներից ևս մեկը: Իմ աղջիկն էլ էր այդ ավտոբուսում, մենք նրան առաջ էինք ուղարկել, կարծելով, որ այնտեղ ավելի անվտանգ է: Փառք Աստծո, նա ողջ մնաց:
Մեզ նույնիսկ դիակները չտվեցին. Վարդանի գերեզմանոցում փորեցին հողը բուլդոզերով ու երեքին էլ այնտեղ գցեցին, առանց կարգի ու արարողության»,- պատմում է Մուբարիզ Ալիևը:
Իսկ ինչպե՞ս ստացվեց, որ Բաքու տեղափոխվելուց հետո այդ ընտանիքը հայ տանտերերի հետ էր ապրում:
Տիկին Փառանձեմն ու պարոն Ավանեսը կրտսեր աղջկա` Նինայի հետ դեռ 1989թ. տեղափոխվել էին Ռոստով, երկու որդիների մոտ: Մյուս աղջիկը`Զոյան, պատրաստվում էր Ղարաբաղ տեղափոխվել իր հանգուցյալ ամուսնու ընտանիքի հետ, այդ պատճառով էլ դեռ Բաքվում էր մնում:
Հենց նրանց տունն էլ գնեցին Սենեմբեր Մամիշովան ու նրա կրտսեր եղբայր Նարիմանը:
«Մենք ասացինք`թող մնա, ի՞նչ վնաս կա նրանից: Մենք 13 հոգի էինք, մի բերան ավել, մեկը պակաս` ի՞նչ տարբերություն: Նա մոտ 2 տարեկան երեխա էլ ուներ, ինքն էլ հաշմանդամ էր, ոտքը վնասված էր: Կես տարի ապրեց մեզ հետ:
Սուս-փուս կին էր, ամբողջ օրը երեխայով էր զբաղվում: Սուտ կլինի, եթե ասեմ, որ ընդհանրապես չէինք խուսափում նրանից: Երբեմն մտածում էի` իսկ եթե ուտելիքի մեջ թո՞ւյն լցնի: Բայց հետո մտածում էի` ոնց կարող է նման բան լինել, ու ինքս ինձ վրա ծիծաղում: Օրը երեք անգամ միասին սեղան էինք նստում: Այդ ամբողջ ընթացքում ոչ մի անգամ չվիճեցինք: Նարիմանն էլ շատ ուշադիր էր նրա հանդեպ, խղճում էր, որ հաշմանդամ է ու այրի է դարձել` փոքրիկ երեխան գրկին: Այդ կինն ինձանից փոքր էր, Նարիմանի կնոջ տարիքին էր: Երկուսն էլ փոքր երեխաներ ունեին, այնպես որ հեշտ լեզու գտան»:
Կես տարի մի հարկի տակ ապրելուց հետո Զոյային խաղաղ ճանապարհեցին:
Եկավ 1990 թվականը: Ադրբեջանում, հատկապես Բաքվում, դեռ հայեր էին ապրում: Հակամարտությունն օրեցօր ավելի էր ուժգնանում, երկու հասարակություններում էլ աճում էր ազգայնական հռետորաբանությունը, մեծանում անհանդուրժողականությունը մյուս կողմի հանդեպ: Հունվարի 13-ից Բաքվում սկսվեցին հարձակումները հայերի վրա:
Անկարգությունների զոհերի ու ձերբակալվածների թվի վերաբերյալ Ադրբեջանը պաշտոնական տվյալներ չի հրապարակել: «Սև այգի» գրքում Թոմաս դե Վաալը գրում է, որ հունվարի 13-ից ի վեր Բաքվում մոտ 90 հայ է սպանվել: «Դժվար է որոշել զոհերի ստույգ թիվը, քանի որ դրանից հետո Բաքվում էլ ավելի մեծ քաոս տիրեց…»,- գրում է նա:
1990թ. հունվարի 17-ին հատուկ նշանակության ջոկատի զինվորները թակեցին այն տան դուռը, որտեղ մի քանի ամիս առաջ հայ և ադրբեջանցի տանտիկինները հարևան հարսանիքն էին հյուրընկալել: Դուռը բացեց տիկին Սենեմբերը: Դիմակավոր տղամարդը հրեց նրան, և ջոկատավորները տուն ներխուժեցին: Տանը երեք տղամարդ կար` տիկին Սենեմբերի ամուսին Էլմանն ու կնոջ եղբայրները` Նարիմանն ու Շիրվանը: 10 րոպե անց երեքին էլ փողոց քարշ տվեցին, արնաշաղախ, ձեռքերը գլխավերևում պահած: Հետո տանը երկարատև խուզարկություն էր, կանանց կանչերն ու երեխաների լացը: Ոչ ոք չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում:
Մի քանի օր անց Էլմանին ու Շիրվանին բաց թողեցին: Իսկ Նարիմանը, տասնյակ այլ մարդկանց հետ միասին, մեղադրվեց հայերի վրա հարձակում գործելու համար:
«Ցնցված էինք` լսելով մեղադրանքը: Նարիմանն իր կյանքում մրջյուն էլ չէր տրորի, միշտ այնքան հանգիստ ու կուլտուրական է եղել: Չէ՞ որ մենք այդքան ամիս ապրել ենք հայի հետ նույն հարկի տակ, նա մի կոպիտ խոսք չի ասել նրան: Անձամբ էր ճանապարհում, որ հանկարծ բան չպատահի: Իհարկե, մեր հղի բարեկամուհու և այլ բարեկամների սպանությունը շատ վատ է ազդել Նարիմանի, ինչպես նաև բոլորիս վրա: Բայց միևնույն է, չէինք հավատում, որ այդ ամենը նման վիրավորանքի է վերածվել նրա մեջ: Ուղեղումս չէր տեղավորվում, որ Նարիմանը կարող էր գնալ ջարդարարների հետ ու մարդ սպանել: Պատերազմը մի ակնթարթում մարդուն և’ զոհ է դարձնում, և’ մարդասպան»,- ասում է տիկին Սենեմբերը:
Նարիման Ալիևն ու այլոք խոստովանեցին իրենց մեղքը:
Դատարանը Նարիման Ալիևին 12 տարվա ազատազրկման դատապարտեց: Հետո սկսվեց հակամարտության ռազմական փուլը, և արդեն մեկուկես տարի բանտում անցկացրած Նարիմանն ազատ արձակվեց: Բանտից դուրս գալուց հետո նա տուն չվերադարձավ, այլ տեղափոխվեց իր եղբոր` Մուբարիզի մոտ, մի երկու ամիս այնտեղ ապրեց, իսկ հետո ընտանիքի հետ տեղափոխվեց Ռուսաստան: Հարցաքննության ժամանակ ծեծի ենթարկվելու հետևանքով երկրորդ խմբի հաշմանդամ էր դարձել:
«Մեկ-երկու տարին մեկ ընտանիքի հետ Բաքու է գալիս, բայց իր նախկին տունը ոտք չի դնում: Ասում է, թե չի ուզում նորից այդ ամենը վերապրել: Մեզ մոտ գալիս է, իսկ Սենեմբերը նրան տեսնելու համար մեզ մոտ է գալիս»,- ասում է Մուբարիզը:
Ռազմական հոգեբան Ազադ Իսազադեն մեկնաբանում է այն կերպարանափոխությունները, որ կարող են տեղի ունենալ մարդկանց հետ հակամարտությունների ընթացքում.
«Կա անձի հոգեբանություն, և կա ամբոխի հոգեբանություն: Ամբոխի ազդեցության տակ մարդու հոգեկան աշխարհը կարող է մեծապես փոխվել: Օրինակ, նա կարող է համարձակվել անել այնպիսի բան, որին ընդունակ չէր որպես անհատ: Հետո նա զղջում է, ինքն էլ չի հասկանում, թե ինչու է այդպես վարվել: Այն, որ Նարիմանը չի ցանկանում այդ դեպքերի մասին խոսել, կարող է վկայել այն մասին, որ նա զղջում է ու ինքն էլ չգիտի իր գործողությունների պատճառը: Իհարկե, առանց նրա հետ զրուցելու ու մանրամասներն իմանալու հաստատ ոչինչ չի կարելի ասել, սա ընդամենը ենթադրություն է»:
Ղարաբաղյան պատերազմի վետերան, երկրորդ խմբի հաշմանդամ 46-ամյա Ահմեդ Ռահմանովը կարծում է, որ խմբային հոգեբանության ազդեցության տակ միայն սահմանափակ մտահորիզոն ունեցող մարդիկ են հայտնվում:
«80-ական թթ. վերջում զանգվածային հանրահավաքների ժամանակ ես շատ երիտասարդ էի: Երբ հանրահավաքների ժամանակ բղավում էին` «Ով չկանգնի`հայ է, ով չնստի`հայ է», ես էլ էի նստում ու կանգնում: Կարծես թե` անհեթեթ էր, բայց, մյուս կողմից, ես ինձ ժողովրդի մասն էի զգում:
Ամբոխի մեջ մարդուն թվում է, թե ինքն անխոցելի է»:
Առողջական վիճակի պատճառով Ահմեդը պիտանի չէ զինվորական ծառայության համար, այդուհանդերձ, 20 տարեկանում կամավոր մեկնել է ռազմաճակատ:
«Չեմ կարող ասել, թե հայերին իմ թշնամին եմ համարում. որևէ ժողովուրդ չի կարող իմ թշնամին լինել: Բայց և այնպես, տեսնելով, որ իմ հայրենակիցներն են զոհվում, չէի կարող մի կողմ քաշվել:
Բացի այդ, ես պատերազմի վերաբերյալ ռոմանտիկ պատկերացումներով եմ մեծացել: Բայց երբ տեսա, թե ինչպես են մարտի ժամանակ ընկերներս կտոր-կտոր լինում, ռոմանտիկան չքացավ»:
Ահմեդն ասում է, որ պատերազմն իրեն սովորեցրել է սառնասիրտ լինել, կոնֆլիկտի դեպքում սկզբում գործել գլխով, այլ ոչ ձեռքերով, ներողություն խնդրել, նույնիսկ եթե իրավացի ես, և ամենակարևորը` ամենից վեր դասել մարդկային կյանքը:
«Հիմա լուրերով չեմ կարողանում պատերազմի արյունալի կադրեր դիտել, օրինակ, Սիրիայում: Նախկինում նման տեսարաններում ես կրակողի դերում էի ինձ պատկերացնում, իսկ հիմա` սպանվածի»:
Տարածված կարծիք կա, թե քաղաքացիական բնակչության սպանությունը (ինչպես այն ջարդերը, որոնց մասնակցել էր Նարիմանը) հանցագործություն է, իսկ զինվորական համազգեստով զինված մարդուն`«թշնամուն», սպանելը լրիվ այլ բան է:
Շատ եմ խոսել նախկին զինվորների հետ: Off the record զրուցելիս նրանց խոսքում հաճախ ափսոսանք կա:
Թեև նրանցից ոչ ոք չի զղջում, որ իր հայրենիքի համար է կռվել, շատերին տանջում է այն միտքը, որ այդ ընթացքում ստիպված էին մարդ սպանել:
Օրինակ, հատուկ նշանակության ջոկատում ծառայող իմ ընկերներից մեկը պատմում էր, որ շրջափակման մեջ է ընկել 7 հոգուց բաղկացած իր ջոկատով: Ողջ է մնացել միայն ինքը` բազմաթիվ վնասվածքներ ստանալով: Մինչ օգնությունը վրա է հասել, բոլոր ընկերները մահացել են իր ձեռքերում:
«Այնքան ծանր էր, որ այլևս ոչինչ չէի հասկանում: Մերոնք եկան, հանեցին ինձ շրջափակումից: Քանի դեռ վերքերս էին մշակում, ուղղակի լռում էի: Հիշում եմ` միայն մեկ բառ ասացի. «ոչ», չէի ուզում հոսպիտալ գնալ: Առավոտյան մենք գրոհի անցանք, ու ես էլ մարտի գնացի»:
Հարձակումը հաջող անցավ, ադրբեջանցի զինվորները մի քանի դիրք գրավեցին ու շատերին գերի վերցրեցին:
«Այնտեղ մի աղջիկ ու տղա կային, կարծես, հարսնացու և փեսացու, միասին էին կռվում: Գուցե աղջիկը խոհանոցով էր զբաղվում, չգիտեմ: Բայց նա զինվորական համազգեստ էր կրում ու զինված էր: Նա աղաչում էր, որ չսպանեմ իր փեսացուին, վերջինս էլ իր լեզվով հորդորում էր աղջկան, որ չխնդրի խնայել իրեն: Երկուսին էլ սպանեցի»:
Հիմա նա ամեն գիշեր երազում այդ զույգին է տեսնում ու արթնանում` սառը քրտինքը ճակատին:
«Այս տեսարանն ինձ համար հավիտենական տանջանք է դարձել: Այդ պահին ես կարծես ոչինչ չէի գիտակցում, միայն տեսնում էի ընկերներիս` մեռած, արնաշաղախ: Արդեն 26 տարի է, ինչ այդ տղան ու աղջիկն աչքերիս առաջ են»:
