ԵՄ-ն ու Ադրբեջանը․ մարդու իրավունքները՝ էներգետիկ քաղաքականության ստվերում
Տեղաշարժ ԵՄ-Ադրբեջան հարաբերություններում
Վերջին տարիներին Եվրամիության և Ադրբեջանի հարաբերություններում զգալի տեղաշարժ է նկատվում։ Մարդու իրավունքների և ժողովրդավարական ինստիտուտների աջակցության գիծը աստիճանաբար մղվում է երկրորդ պլան։ Ուշադրության կենտրոնում են հայտնվել էներգետիկ անվտանգությունն ու տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականությունը: Այս տեղաշարժը համընկնում է երկրում բռնաճնշումների ամենադաժան փուլի հետ։
Այս զուգահեռ զարգացումը զգալի հետևանքներ ունի ինչպես ԵՄ-ի հայտարարված նորմատիվ դերի, այնպես էլ Հարավային Կովկասում ձևավորվող նոր քաղաքական կարգի վրա։
Այս հոդվածը հիմնված է 2025 թվականի «Սկզբունքների անտեսում. մարդու իրավունքների ճգնաժամ Ադրբեջանում. Եվրամիությունն առաջնահերթություն է տալիս էներգետիկային և աշխարհաքաղաքականությանը» զեկույցի և դրա եզրակացությունների վրա։ Զեկույցը պատրաստել է Campaign to End Repression in Azerbaijan նախաձեռնությունը, որը ստեղծվել է իրավապաշտպանների և ՀԿ-ների կողմից, որոնք ավելի քան 20 տարի ուսումնասիրում են երկրում համակարգված ու կամայական ձերբակալությունները։
Ուժերի հավասարակշռության փոփոխություն. Ադրբեջանի աճող ազդեցությունն ու Եվրոպայի լռությունը
Ըստ զեկույցի՝ Ադրբեջանի միջազգային կշիռը 2022 թվականից ի վեր զգալիորեն աճել է. էներգետիկ ուղիների նկատմամբ վերահսկողությունը, երկրի դերը որպես Սև և Կասպից ծովերի միջև հիմնական տարանցիկ կապող օղակ, COP29-ի անցկացումը Բաքվում և Ուկրաինային տրամադրված մարդասիրական օգնության շնորհիվ ձևավորված դիվանագիտական կերպարն ընդլայնել են երկրի աշխարհաքաղաքական նշանակությունը։
Այնուամենայնիվ, այս աճն ուղեկցվել է կենսական կարևորություն ունեցող ներքին ինստիտուտների՝ լրատվամիջոցների, ՀԿ-ների, անկախ քաղաքականության և ակադեմիական քննարկումների նկատմամբ կոշտ ճնշումներով։
ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչների Բաքու կատարած այցելությունների ժամանակ մարդու իրավունքների թեման կամ ընդհանրապես չի բարձրացվել, կամ էլ սահմանափակվել է խորհրդանշական հայտարարություններով, որոնք Ադրբեջանն ընկալել է որպես ազդանշան՝ ավտորիտար կառավարումը դիվանագիտական լուրջ ծախսեր չի ենթադրում։
Անցում արժեքահեն գործընկերությունից դեպի շահերի վրա հիմնված գործակցություն
1999 թվականին կնքված Գործընկերության և համագործակցության մասին համաձայնագիրը, որի հիման վրա կառուցվել են կողմերի հարաբերությունները, հստակորեն ընդգծում էր մարդու իրավունքների, օրենքի գերակայության և ժողովրդավարական ինստիտուտների ամրապնդման կարևորությունը: Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս զեկույցի վերլուծությունը, 2010-ական թվականներից ի վեր այս շրջանակային համաձայնագիրը կորցրել է իր իրական ազդեցությունը։ Մասնավորապես՝
2013 թվականին, հրաժարվելով Ասոցացման համաձայնագրից, Ադրբեջանը ցույց տվեց իր՝ քաղաքական պայմանավորվածության գալու ցանկության բացակայությունը:
2015-2018 թվականներին կողմերն անցան «արդիականացման» մոդելի, որի դեպքում հարաբերությունները կառուցվում էին հիմնականում էներգետիկայի, առևտրի և ենթակառուցվածքների շուրջ:
2022 թվականից ի վեր Ռուսաստանի պատերազմը Ուկրաինայի դեմ կտրուկ մեծացրեց ԵՄ-ի էներգետիկ ռեսուրսների դիվերսիֆիկացման կարիքը, և Բաքվի հետ համագործակցությունը դարձավ աշխարհաքաղաքական առաջնահերթություն:
Այսպիսով, արժեքների վրա հիմնված քաղաքականությունն աստիճանաբար իր տեղը զիջեց պրագմատիկ շահերի վրա կառուցված մոտեցմանը:
Էներգետիկ գործոն. ԵՄ-ի գլխավոր առաջնահերթությունն ու հակասությունների աղբյուրը
2022 թվականի էներգետիկ հուշագրի ստորագրումից հետո երկկողմ հարաբերությունների կիզակետում են հայտնվել գազի արտահանման ավելացումն ու Ադրբեջանով անցնող Միջին միջանցքի ընդլայնումը։
Ինչպես նշվում է զեկույցում՝
- ԵՄ-ն Ադրբեջանի հիմնական առևտրային գործընկերն է, միությանն է բաժին ընկնում Ադրբեջանի արտահանման 63%-ը։
- 2022-2024 թվականներին ԵՄ-ի կողմից ադրբեջանական գազի և նավթի պահանջարկը նվազել է, սակայն այս կուրսը պահպանվել է՝ որպես քաղաքական առաջնահերթություն։
- Ռուսաստանից Ադրբեջան էներգիայի ներմուծման աճն ու Եվրոպա մատակարարվող ռուսական գազի «ռեբրենդինգի» կասկածները ռազմավարական տեսանկյունից այս համագործակցությունն ավելի պարադոքսալ են դարձնում։
Այս փաստերը ԵՄ առաջ սկզբունքային հարց են առաջադրում՝ էներգետիկ անվտանգության համար նորմատիվ արժեքներից հրաժարվելն ապահովո՞ւմ է երկարաժամկետ կայունություն, թե՞ ընդհակառակը՝ ամրապնդում է ավտորիտար համակարգերը։
Բռնաճնշումների նոր փուլ. քաղբանտարկյալներ, ԶԼՄ-ների փակում, հետապնդումներ արտասահմանում
Փաստաթղթում նշվում է, որ Ադրբեջանն այժմ ունի անկախությունից ի վեր ամենամեծ թվով քաղաքական բանտարկյալներ՝ ավելի քան 400: Միայն 2024-2025 թվականներին առաջատար լրատվամիջոցների փակումը, BBC-ի և VOA-ի լրագրողների արտաքսումը և AbzasMedia-ի, Toplum TV-ի, Meydan TV-ի և այլ հարթակների աշխատակիցների զանգվածային ձերբակալությունները մամուլի ազատությունը գործնականում զրոյի են հասցրել։
Բռնաճնշումները չեն սահմանափակվում միայն Ադրբեջանի տարածքով. լրագրողների և իրավապաշտպանների հանդեպ վերահսկողությունն արտասահմանում, նրանց ընտանիքի անդամների նկատմամբ ճնշումներն ու Ինտերպոլն օգտագործելու փորձերը ցույց են տալիս, որ Բաքուն քաղաքական վերահսկողությունը տեղափոխում է երկրի սահմաններից դուրս։
Այս ֆոնին ԵՄ լռությունը կրում է ոչ միայն նորմատիվ ռիսկեր, այլև իրական հետևանքներ. բռնաճնշումների քաղաքականությանն ուղղվող ծախսերը կրճատվում են, մինչդեռ հանրային պաշտպանության մեխանիզմները լիովին ոչնչացվում են։
Անհամաձայնություն ԵՄ ներսում. խորհրդարանի կոշտ դիրքորոշում՝ ընդդեմ հանձնաժողովի «պրագմատիզմի»
Զեկույցի համաձայն՝ Եվրախորհրդարանը 2024-2025 թվականներին խիստ կոչեր է արել, մասնավորապես՝ սառեցնել Ադրբեջանի հետ էներգետիկ համաձայնագիրը, պատժամիջոցներ կիրառել մարդու իրավունքների խախտումների համար և հարաբերությունները փոխկապակցել քաղբանտարկյալների ազատ արձակման հետ։
Այնուամենայնիվ, Եվրահանձնաժողովը և Արտաքին գործողությունների եվրոպական ծառայությունը գործնականում չեն իրականացրել այս քաղաքականությունը՝ շարունակելով էներգետիկայի և առևտրի վերաբերյալ երկխոսությունը նախկին ձևաչափով։ Այս երկակիությունն Ադրբեջանի իշխանություններին հղում է հստակ ուղերձ՝ կոշտ հայտարարությունները իրական քաղաքական հետևանքներ չեն ենթադրում։
Համատեքստ
Տարբեր երկրների նկատմամբ ԵՄ-ի մոտեցումներն այս հակասությունն ավելի ցայտուն են դարձնում: Բելառուսի և Վրաստանի դեպքերում ԵՄ-ն բացահայտորեն դատապարտել է բռնաճնշումները, կիրառել պատժամիջոցներ և համակարգային աջակցություն ցուցաբերել քաղաքացիական հասարակությանը։
Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում նմանատիպ գործիքներ չեն օգտագործվում, չնայած երկրի քաղաքական համակարգը նույնքան ավտորիտար է, իսկ երբեմն՝ նույնիսկ ավելի կոշտ։
Այս տարբերությունն ի ցույց է դնում Հարավային Կովկասում ԵՄ քաղաքականության սկզբունքների և իրական քաղաքականության միջև եղած անհամապատասխանությունը։
Ամփոփում
Զեկույցի եզրակացությունները ցույց են տալիս, որ ԵՄ ներկայիս քաղաքականությունը մի կողմից էներգետիկ անվտանգության ոլորտում կարճաժամկետ հարմարավետություն է ապահովում, մյուս կողմից նպաստում է Ադրբեջանի ներքին քաղաքական տարածքի հետագա փակմանն ու խաթարում է միության արժեհամակարգը։
Ամենաճգնաժամային պահը հետևյալն է. եթե Ադրբեջանում խորացող բռնաճնշումների շրջանում ԵՄ քաղաքական աջակցությունը շարունակում է կենտրոնանալ հիմնականում էներգետիկ համագործակցության վրա, դա ազդանշան է ոչ միայն Բաքվին, այլև տարածաշրջանի բոլոր ավտորիտար դերակատարներին, որ արժեքները սկզբունքային չեն։
Այս հակասությունը կասկածի տակ է դնում ամբողջ Հարավային Կովկասի երկարաժամկետ կայունությունն ու ժողովրդավարական զարգացումը։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube
Տեղաշարժ ԵՄ-Ադրբեջան հարաբերություններում
