ელჩების გაძევება, გიულენი და სტამბოლის არხი: თურქეთი ზესახელმწიფოობაზე აცხადებს პრეტენზიას?
თურქეთი შავ ზღვაზე წვდომის სრული კონტროლისკენ მიიწევს, რადგან ეს მას საშუალებას მისცემს რეგიონული ლიდერიდან მსოფლიო ძალად გადაიქცეს. Maximilian Hess-ის კომენტარი, რომელიც მან გამოცემა The Foreign Policy Research Institute-ს მისცა.
თურქეთში მოვლენები უჩვეულოდ ვითარდება – პერსონა ნონ-გრატად გამოაცხადეს და ქვეყნიდან გააძევებენ ათი ქვეყნის ელჩებს, რომლებმაც პატიმრობაში მყოფი თურქი უფლებადამცველი ოსმან კავალა დაიცვეს.
ფაქტობრივად არალეგალებად იქცნენ თურქეთში მყოფი აშშ-ის, გერმანიის, დანიის, ფინეთის, საფრანგეთის, ნიდერლანდების, შვედეთის, კანადის, ნორვეგიისა და ახალი ზელანდიის ელჩები.
პრეზიდენტი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი ტელეკომპანია NTV-ის ეთერში გამოვიდა, მათ „უპასუხისმგებლოები“ უწოდა და მოითხოვა, არ ჩაერიონ შიდა საქმეებსა და თურქეთში მიმდინარე სასამართლო პროცესებში, ასევე, „არ ასწავლონ ანკარას“.
ოსმან კავალა – ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი თურქი უფლებადამცველია. მან შექმნა კულტურის ფონდი Anadolu Kültür AŞ, რომელიც მხარს უჭერს ეროვნული უმცირესობების პროექტებს და იბრძვის თურქების ქურთებსა და სომხებთან შერიგებისთვის.
ის უკვე ოთხი წელია წინასწარ პატიმრობაში იმყოფება მას შემდეგ, რაც 2017 წლის 18 ოქტომბერს, სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობაში მონაწილეობის ბრალდებით დააკავეს.
ბევრ მიმომხილველს მიაჩნია, რომ ეს მოვლენები მისი ქვეყნის მომავლის ახლებური ხედვის კონტექსტშია, რომლის თანმიმდევრული განხორციელებაც ერდოღანმა დაიწყო.
ამერიკული The Foreign Policy Research Institute-ის ექსპერტები ამ ხედვას „მონუმენტურს“ უწოდებენ და მიაჩნიათ:
თურქეთის პრეზიდენტის ქმედებების პირველი და მთავარი მიმართულება შავი ზღვის გეოსტრატეგიული რუკის გადაფორმება იქნება.
არხი შავი ზღვის კონტროლისთვის
ერდოღანი უკვე მრავალი წელია ავითარებს „სტამბოლის არხის“ მშენებლობის იდეას და მას თავის „გიჟურ პროექტს“ უწოდებს. ამით თურქეთი შავ ზღვაზე წვდომის სრული კონტროლისკენ მიიწევს.
2021 წლის ივნისის ბოლოს, მან პროექტის პირველი აგურის დადების ცერემონია ჩაატარა, რომლის ღირებულებაც ყველაზე მცირე 15 მილიარდ დოლარად ფასდება.
პროექტი გამოცხადებულია, როგორც ბოსფორის გავლით გადაზიდვების შეფერხების შემცირების საშუალება და წარმოადგენს მნიშვნელოვან სტიმულს თურქეთის ეკონომიკისთვის.
ერდოღანის კრიტიკოსები დიდი ხანია ადანაშაულებენ პრეზიდენტსა და მმართველ „სამართლიანობისა და განვითარების პარტიას“ სახელმწიფო ინფრასტრუქტურული პროექტების მოკავშირე და მხარდამჭერი ბიზნესწრეების გამდიდრების საშუალებად გამოყენებაში. თუმცა, ეს არხი უნდა განვიხილოთ არა, როგორც შიდა პროექტი, არამედ პროექტი, რომელსაც უზარმაზარი გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა გააჩნია.
ეს ნიშნავს ერდოღანის მცდელობის მწვერვალს, გადააკეთოს ძალთა ბალანსი შავ ზღვაზე, თავისი გამუდმებული მცდელობების გზით, წარმოაჩინოს ანკარა აქტიურ სახელმწიფოდ.
- ვინ არის ფეტჰულა გიულენი?
- თურქეთი დემოკრატიასა და ავტორიტარიზმს შორის
- ქალაქი, რომელიც სულთნებსა და პრეზიდენტებზე მაღლა დგას
პრეზიდენტ ერდოღანის საგარეო პოლიტიკამ ბოლო წლებში უკვე შეცვალა რეგიონის სახე.
● ის სირიის საქმეებში ჩაერია და ფაქტობრივად მის ჩრდილოეთში ბუფერული ზონა შექმნა.
● მან შეცვალა სტატუს-კვო ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთში. თავდაპირველად მან ხელი მოაწერა სადავო ხელშეკრულებას თავის ლიბიელ მოკავშირეებთან რეგიონის საზღვაო საზღვრების გადაკეთების შესახებ. შემდეგ კი კვიპროსის ოფიციალურად გაყოფის მოწოდებით გამოვიდა. და ეს ორივე გადაწყვეტილება სრულიად საპირისპიროა თურქეთის ძველი, დიდი ხნის პოზიციების.
● ერდოღანმა გააფართოვა ანკარის გავლენა აზერბაიჯანში, აღმოუჩინა რა მას გადამწყვეტი მხარდაჭერა 2020 წლის ომში, როდესაც ნატოს დანარჩენმა ქვეყნებმა ნეიტრალიტეტი შეინარჩუნეს.
● ერდოღანი ასევე არ ერიდება სამხედრო ტექნიკის, მათ შორის ნაქები უპილოტო საფრენი აპარატების შავი ზღვის გავლით, უკრაინაში გაყიდვას.
თურქეთი – ეს არის მზარდი ახლო აღმოსავლეთის, ხმელთაშუა ზღვის, ევროპული და ევრაზიული სახელმწიფო. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია შავ ზღვაზე, კონტინენტების გადაკვეთაზე წვდომის კონტროლი, თუკი თურქეთს მართლაც სურს გადაიქცეს მულტირეგიონალურ, რეალურ ზესახელმწიფოდ.
რატომ არის შავი ზღვის რეგიონი ასეთი მნიშვნელოვანი
თურქეთი შავ ზღვაზე წვდომის სრული კონტროლისკენ მიდის
შავი ზღვის რეგიონი ორი ევროპული ომის ადგილად იქცა 21-ე საუკუნეში – საქართველო-რუსეთის ომი 2008 წელს და 2014 წლის მოვლენები უკრაინაში და კვლავ მიმდინარე საბრძოლო მოქმედებები დონბასში.
შავ ზღვაზე წვდომისა და გასასვლელების კონტროლი რჩება ერთ-ერთ მთავარ გეოპოლიტიკური რღვევის ხაზად.
ისტორიულად, ბოსფორი და სტამბოლი ბევრი დიდი ისტორიული ხელისუფლების ცვლილების ადგილი იყო, რომის იმპერიის ეპოქიდან დაწყებული, ოსმალების მიერ 1453 წელს კონსტანტინოპოლის დაპყრობით დამთავრებული. მაგრამ, მას შემდეგ, რაც თურქეთი 1952 წელს ნატოში შევიდა, არ შექმნია სერიოზული საფრთხე შავი ზღვის რეგიონისა და სრუტეების კონტროლის მხრივ.
ახლა, როგორც ჩანს, ერდოღანი მზად არის გარისკოს ეს სტაბილურობა.
მან უკვე გამოიწვია შოკი და სკანდალი მსოფლიოში, განაცხადა რა, რომ სტამბოლის გავლით ახალი არხი არ დარეგულირდება მონტროს კონვენციით.
მონტროს კონვენცია — სპეციალური შეთანხმება, რომელსაც ჯერ კიდევ 1936 წელს მოეწერა ხელი და არეგულირებს საერთაშორისო წვდომას ბოსფორზე, მარმარილოს ზღვასა და დარდანელზე. კონვენცია ნატოს საშუალებას აძლევს, გაგზავნოს თავისი გემები შავ ზღვაში საკუთარი ინტერესების დასაცავად – თუმცა, იგივე კონვენცია ზღუდავს შავ ზღვაში არა შავი ზღვის ქვეყნების სამხედრო გემების ყოფნას, რაც სერიოზულად უზღუდავს ნატოს შესაძლებლობას ოპერირება მოახდინოს ამ რეგიონში.
კონვენცია ასევე უზრუნველყოფს რუსეთის წვდომას ხმელთაშუა ზღვაზე მისი მნიშვნელოვანი სამხრეთ სავაჭრო პორტებისთვის, როგორიცაა დონის როსტოვი. ასევე, რაც მნიშვნელოვანია, კონვენცია რუსეთის შავი ზღვის ფლოტის გემების გავლის შესაძლებლობას იძლევა. ეს რომ არა – ეს ფლოტი სრულად შეზღუდული იქნებოდა თავისი მოსაზღვრე რაიონებით და გათანაბრებული იქნებოდა დღეს გაცილებით ნაკლებად პრესტიჟულ რუსეთის კასპიის ზღვის ფლოტთან.
ნატოს პრობლემები და საქართველოსა და უკრაინის ფაქტორი
თურქეთის სუვერენიტეტი ბოსფორზე – ერთადერთი ფაქტორი არ არის, რომელიც მას რეგიონსა და მსოფლიოში მნიშვნელოვან მოთამაშედ აქცევს.
თურქეთი სიდიდით ნატოს მეორე შეიარაღებული ძალების სახლია.
ინჯირლიქში მის ავიაბაზაზე განთავსებულია აშშ-ის სტრატეგიული ბირთვული ძალების ნაწილი და ამერიკელების ძირითადი სამეთაურო სტრუქტურები ახლო აღმოსავლეთში ოპერაციებისთვის.
ნატოს რეალური შიში აქვს რეგიონში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით, საქართველოსა და უკრაინასთან მიმართებით – ანუ იმ მოსაზღვრე სახელმწიფოებთან, რომლებიც კონფლიქტში შევიდნენ მოსკოვთან მათი დასავლეთთან კიდევ უფრო მჭიდრო კავშირისკენ მისწრაფების გამო.
რუმინეთი და ბულგარეთი მართალია შავ ზღვაზე განლაგებული ნატოს წევრი სახელმწიფოები არიან, არ გააჩნიათ მნიშვნელოვანი სამხედრო-საზღვაო პოტენციალი.
საქართველოსა და უკრაინის პორტებსაც არ შეუძლიათ მინიმალურად მაინც შეცვალონ თურქული პორტები. ისინი დღეისათვის ნატოს ვიზიტებს იღებენ და ემსახურებიან ნატოს მანევრებს სწორედ იმიტომ, რომ რუსეთის უშუალო სიახლოვეს იმყოფებიან.
- მაფიის ბოსი, რომელიც თურქეთის ხელისუფლებას ნარკოტიკებისა და იარაღის მიწოდებაში ადანაშაულებს
- თომას დე ვაალი: სომხეთი და თურქეთი – ახალი შესაძლებლობები თუ მტრობის გაგრძელება?
- მოსაზრება: ვინ ებრძვის ერთმანეთს სამხრეთ კავკასიაში – აზერბაიჯანი და სომხეთი თუ პუტინი და ერდოღანი?
თუმცა, თანდათან თურქეთის ნატოსთან ურთიერთობა სულ უფრო და უფრო მეტად ცივდება. ეს დიდწილად გამოწვეულია ერდოღანის მისწრაფებით, აქციოს თურქეთი ისეთ მსოფლიო ზესახელმწიფოდ, როგორიც ის იყო ოსმალეთის იმპერიის აყვავების პერიოდში. ასევე, საერთაშორისო ასპარეზზე თურქეთის განმტკიცება ეხმარება მას, ქვეყნის შიგნით გაყიდოს თავისი იმიჯი, როგორც ისტორიული ლიდერის. ეს მხოლოდ სამხედრო მოსაზრებებით არ შემოიფარგლება.
თურქეთს ცენტრალური ადგილი უკავია აზერბაიჯანიდან ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ტრანსპორტირების მარშრუტებში. და ანკარა მიისწრაფვის, კიდევ უფრო დიდი როლი ითამაშოს ბუნებრივი აირის გეოპოლიტიკაში, ბოლო პერიოდში დაპირისპირებაში შევიდა საბერძნეთსა და კვიპროსთან ეგეოსის ზღვაში ბურღვის უფლებებისთვის.
„არაბულმა გაზაფხულმა“ ისლამიზაციისა და თურქეთის კურსის ცვლილების სტიმულირება მოახდინა
თურქეთი შავ ზღვაზე წვდომის სრული კონტროლისკენ მიდის
რომ დავინახოთ, რამდენად მასშტაბურია თურქეთის საგარეო პოლიტიკის შემობრუნება, საკმარისია შევადაროთ დღევანდელი პრიორიტეტები ერდოღანის ხელისუფლებაში ყოფნის პირველი ათწლეულის პრიორიტეტებს.
მაშინდელმა საგარეო საქმეთა მინისტრმა აჰმედ დავუთოღლუმ Foreign Policy-სთან ინტერვიუში 2010 წელს განაცხადა, რომ თურქეთი ატარებს „მეზობლებთან მიმართებით ნულოვანი პრობლემის“ პოლიტიკას.
და ეს საკმაოდ წარმატებითაც განხორციელდა:
● თურქეთმა თავი აარიდა საქართველო-რუსეთის ომში ჩართვას;
● 2004 წელს ჩაატარა კამპანია კვიპროსის გაერთიანების სამშვიდობო გეგმის შესახებ;
● ავითარებდა ურთიერთობებს ევროკავშირთან;
● ერთდროულად ავითარებდა ურთიერთობებს ირანსა და მის არაბ მოწინააღმდეგეებთან;
● შუამავლობდა რიგ რეგიონულ სამშვიდობო ძალისხმევებში, მაშინაც კი, თუ ისინი საბოლოოდ უშედეგოდ დასრულდა.
ერდოღანის ამ საგარეო-პოლიტიკური მიდგომის ცვლილება „არაბული გაზაფხულის“ ფონზე დაიწყო.
არაბულ ქვეყნებში საპროტესტო მოძრაობამ მაშინ ბარაკ ობამას ადმინისტრაციასა და ბევრ არაბულ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობის გაციება გამოიწვია. ისინი შეშფოთებული იყვნენ, რომ ვაშინგტონს შეიძლება მათთვის ზურგი ექცია და მხარი დაეჭირა აჯანყებული არაბული ქუჩისთვის – როგორც ეს ეგვიპტეში მოხდა.
ერდოღანისთვის „არაბული გაზაფხული“ საკუთარი, „სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის“ განმტკიცების წერტილად იქცა, რომელსაც ბევრი პოლიტიკური ისლამის მომხრეთა გაერთიანებას უწოდებს.
საუდის არაბეთმა, არაბეთის გაერთიანებულმა საამიროებმა და ბევრმა სხვა ქვეყანამ ამაში დაინახეს მცდელობა, თანდათანობით მოეხდინათ ისლამური მოძრაობა „მუსლიმი ძმების“ ლეგიტიმაცია.
თურქეთი მათთან თანამშრომლობს, მაგრამ არაბული ქვეყნებისთვის ეს მოძრაობა – გამოწვევაა საკუთარი ლეგიტიმაციისთვის.
ანკარა საბოლოოდ მეტად მტრულ რეგიონში აღმოჩნდა.
ამას მოჰყვა მიგრანტებთან დაკავშირებული კრიზისი. თურქეთმა სირიიდან 5 მილიონზე მეტი მიგრანტი მიიღო, შემდეგ კი საკუთარი საზღვრები გახსნა და 1-2 მილიონი ადამიანი ევროპაში შეუშვა, პარალელურად, სხვადასხვა მოთხოვნას აყენებდა. ასე თურქეთმა სერიოზული ბერკეტი მიიღო ევროპულ პოლიტიკაზე გავლენის მოსახდენად.
თურქეთში გადატრიალების მცდელობა და ფეთულა გიულენი გარდამტეხი ფაქტორი გახდა აშშ-სთან ურთიერთობაში
ვაშინგტონთან ურთიერთობაში გარდამტეხი მომენტი 2016 წლის ივლისში, თურქეთში სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობის შემდეგ დადგა, რომელშიც ერდოღანმა აშშ-ში მცხოვრები სასულიერო პირი და ყოფილი მოკავშირე, ფეთულა გიულენი დაადანაშაულა.
ვითარებას ამძიმებდა ის, რომ ობამას ადმინისტრაციამ თავდაპირველად მომხდარს „გადატრიალების მცდელობა“ არ უწოდა. ერდოღანი დარწმუნდა, რომ უკვე აღარ უნდა გაეთვალა ვაშინგტონის დახმარებაზე როგორც საგარეო, ისე საშინაო საფრთხეებთან ბრძოლაში.
შედეგად, ერდოღანმა იგრძნო – და დარწმუნებულიც რჩება – რომ ანკარა შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე იზოლაციაში იმყოფება და შეუძლია მხოლოდ იმის იმედად იყოს, რომ საერთაშორისო მოთამაშე გახდეს.
