აფხაზეთის მაიმუნების საშენი 95 წლისაა. მითები და სინამდვილე ამ ლეგენდარულ ადგილზე
სოხუმის მაიმუნების საშენი
ადგილი, სადაც ლეგენდის თანახმად, მაიმუნი ადამიანთან შეაჯვარეს, რათა ზეადამიანი შეექმნათ; ადგილი, სადაც უკვდავების ელექსირს ქმნიდნენ; და ადგილი, სადაც იმ დროისთვის არნახული ექსპერიმენტი ჩაატარეს – მაიმუნები კოსმოსში გასაფრენად მოამზადეს.
სოხუმის მაიმუნების საშენი 95 წლისაა. ოფიციალურად მას ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თერაპიის კვლევითი ინსტიტუტი ჰქვია.
აფხაზეთის პრემიერ-მინისტრმა ალექსანდრე ანქვაბმა, რომელმაც ინსტიტუტს იუბილე მიულოცა, იმ მნიშვნელოვან აღმოჩენებზე ისაუბრა, რომლებიც ლაბორატორიებში ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგად გაკეთდა.
„1927 წლის 27 აგვისტოს დაარსებული ეს ინსტიტუტი, გახდა საერთაშორისო მნიშვნელობის პრიმატოლოგიის კვლევის ცენტრი და ონკოლოგიური დაავადებების წინააღმდეგ ბრძოლის ბაზა. ბრწყინვალე მეცნიერთა რამდენიმე თაობის სამეცნიერო კვლევების შედეგებმა რევოლუცია მოახდინა მედიცინაში. ამ ლაბორატორიებში დამარცხებულია პოლიომიელიტი, ყვითელი ცხელება, ტიფი, ტკიპებით გამოწვეული ენცეფალიტი, ჩუტყვავილა, ჰეპატიტი და მრავალი სხვა დაავადება“, – განაცხადა ანქვაბმა.
როგორ ცხოვრობს საშენი დღეს და რა საიდუმლო პროექტებზე მუშაობდნენ აქ ლეგენდის თანახმად.
საშენი, სოხუმში თვალწარმტაც ადგილას, მთა-ტრაპეციაზე მდებარეობს. აქ XX საუკუნის დასაწყისში რუსი ექიმისა და მეცენატის, პროფესორ ალექსეი ოსტროუმოვის აგარაკი იყო. მისი სახლი, რომელიც არქიტექტურულ და ისტორიულ ძეგლადაა მიჩნეული, ინგრევა და უკვე კრიტიკულთან მიახლოებულ მდგომარეობაშია.
ის, საბჭოთა ეპოქაში მნიშვნელოვან სამეცნიერო ცენტრს წარმოადგენდა, სსრკ-ს დაშლისა და განსაკუთრებით, 1990-იან წლებში მომხდარი აფხაზეთის ომის შემდეგ ძლიერ დაზარალდა. უზარმაზარი სამეცნიერო ცენტრის რჩენა დამოუკიდებლად ძალიან რთული გახდა.
ინსტიტუტის ნაწილი შენარჩუნებულია, და ის კვლევებს აგრძელებს. თუმცა ის უფრო ტურისტული ობიექტია. მაიმუნები გალიებში არიან, შესასვლელში მათთვის ყუთებით ხილის ყიდვა და ხელით ჭმევა შეიძლება.
თუმცა მაიმუნებისთვის აქ რთული პირობებია. საშენი საბჭოთა დროიდან არ გარემონტებულა, გალიები მცირე ზომისაა და ძველი. აფხაზეთის სხვადასხვა ტურისტულ პორტალებზე ბევრი კრიტიკული კომენტარია, მაგალითად აქ, სადაც მნახველები წერენ, რომ საშენისა და საკუთრივ მაიმუნების მდგომარეობა შეიძლება „ცხოველების აბუჩად აგდებას“ შეადარო.
როგორც ინსტიტუტის თანამშრომლები ირწმუნებიან, ეზოში მაიმუნის მსოფლიოში ერთადერთი ქანდაკება დგას. ქანდაკება 1997 წელს სოხუმის მაიმუნების სადგომის 50 წლისთავთან დაკავშირებით დაიდგა.
ძეგლის პოსტამენტზე წერია:
„პოლიომელიტი, ყვითელი ციებ-ცხელება, პარტახტიანი ტიფი, ტკიპისმიერი ენცეფალიტი, ყვავილი, ჰეპატიტი და სხვა ბევრი ადამიანური დაავადება შესწავლილია მაიმუნებზე ჩატარებული ცდების დახმარებით“
ახალგაზრდობის ელექსირის ძიება
სხვადასხვა წყაროების ცნობით თავდაპირველად ცენტრის შექმნის იდეა და მაიმუნებზე ექსპერიმენტების დაწყება საშიში დაავადებების წინააღმდეგ წამლების ძიებას არუკავშირდებოდა. სადგომისა და სამეცნიერო ცენტრის შექმნა საბჭოთა ბელადების დაკვეთა იყო – მას შემდეგ, რაც ლენინი გარდაიცვალა.
ამოცანა „უბრალო“ იყო – ბელადებს სიკვდილი არ სურდათ და უნდოდათ სამუდამო სასიცოცხლო საშუალებისთვის მიეგნოთ.
იქნებ ამიტომაცაა, რომ ადმინისტრაციული შენობის დარბაზის კუთხეში ლენინის ძეგლი ისევ დგას.
ალდონა სალაკაია, საშენის სამეცნიერო და პრიმატოლოგიური მუზეუმის ხელმძღვანელი, მოგვითხრობს ორ ისტორიას, რომლებიც შეიძლება სიმართლე იყოს:
„ლენინის გარდაცვალების შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლების უმაღლეს ეშელონებში სიცოცხლის გახანგრძლივებაზე ფიქრობდნენ – ლიდერებს სურდათ დიდხანს ეცხოვრათ. ამ მიზნით, ალბათ, შეიქმნა მსოფლიოში პირველი ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თერაპიის ინსტიტუტი.
სოხუმი აირჩიეს მაიმუნების მშობლიურ ტროპიკებთან კლიმატის სიახლოვისა და მათი საკვებისთვის ხილის სიმრავლის გამო. შედეგად ქალაქი საბჭოთა ექსპერიმენტული მედიცინის ცენტრად იქცა“.
თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი ვერსიაა იმისა, თუ რატომ გაჩნდა ინსტიტუტი.
ახალი რასის შექმნა – ადამიანისა და მაიმუნის ჰიბრიდი
სხვა პოპულარული თეორიაა – უნივერსალური საბჭოთა ჯარისკაცის/ მუშის სახეობის გამოყვანის მიზნით, ადამიანისა და მაიმუნის შეჯვარების ცდები.
ასეთ ჰუმანოიდში ორი მნიშვნელოვანი თვისება უნდა ყოფილიყო შერწყმული: ძალიან ძლიერი და ამტანი უნდა ყოფილიყო – მაგრამ, ამავდროულად – გონებრივად ნაკლებად განვითარებული.
აფხაზმა მეცნიერმა ვლადიმირ ბარქაიამ, რომელმაც ამ ინსტიტუტში 1961 წელს დაიწყო მუშაობა, 2008 წლის გაზაფხულზე ბრიტანულ გაზეთ Guardian-ს ახალი რასის შექმნის ექსპერიმენტების შესახებ უამბო.
მისი თქმით, 1930-იან წლებში კვლევებს ატარებდა ცნობილი რუსი ბიოლოგი ილია ივანოვი, რომელიც პარიზში არსებულ პასტერის ინსტიტუტთან თანამშრომლობდა. მაშინ ევროპა ევგენიკის იდეის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. საბჭოთა კავშირი კი განსაკუთრებულად ცდილობდა იმის დამტკიცებას, რომ დარვინიზმმა რელიგია ჩაანაცვლა.
„პროფესორმა ივანოვმა ეს ექსპერიმენტები აფრიკაში დაიწყო და სოხუმში აგრძელებდა. ის მამაკაცის სპერმას იღებდა და მდედრი შიმპნაზეების ორგანიზმში შეჰყავდა, მაგრამ აქედან არაფერი გამოვიდა“, – ჰყვება ვლადიმირ ბარქაია.
შეკითხვას – შეიძლებოდა თუ არა ექსპერიმენტები პირიქით ჩატარებულიყო: მაიმუნის სპერმა ქალის ორგანიზმში რომ შეეყვანათ – ბარქაიამ კატეგორიული უარყოფით უპასუხა.
ეს თეორია, როგორც ინსტიტუტის შექმნის მიზეზი, დღესაც ანგარიშგასაწევად მიაჩნიათ. მაგრამ ამ პროექტის არსებობისა და მისი განხორციელების პირდაპირი მტკიცებულები არ არსებობს.
ასეა თუ ისე, 1927 წელს აფხაზეთში გვინეიდან 15 მაიმუნი ჩაიყვანეს
ცხოველების უმრავლესობამ ტრანსპორტირებას ვერ გაუძლო. გადარჩა მხოლოდ ორი პავიანი, და ორი შიმპანზე. სწორედ მათ დაუდეს სათავე სოხუმში დაკვირვებებისა და ექსპერიმენტების თითქმის ასწლიან საქმიანობას.
სადგომის ბაზაზე 1985 წელს დაარსდა ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თერაპიის ინსტიტუტი, რომელიც საბჭოთა კავშირში უდიდეს და მსოფლიოში საკმაოდ ცნობილ პრიმატების შემსწავლელ ცენტრად იქცა. მისი მნიშვნელოვანი პროფილი ონკოლოგიურ დაავდებებთან ბრძოლისთვის საჭირო წამლების დამუშავება გახდა.
სოხუმის მაიმუნების საშენის მაიმუნები კოსმოსში
აფხაზეთის ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თრაპიის ინსტიტუტი ბევრი წლის განმავლობაში იყო საბჭოთა კოსმოსური პროგრამის ცენტრში. ამ საშენის მაიმუნებზე ცდები ტარდებოდა და რამდენიმე მათგანი კოსმოსური ხომალდებით გააფრინეს.
ირჩევდნენ ორ-სამი წლის ასაკის, მცირე ზომის მაკა-რეზუსის ჯიშის ჯანმრთელ და გონიერ მაიმუნებს და მათზე უწონადობის ფაქტორის მოქმედებას იკვლევდნენ: მამოძრავებელი აქტივობისა და საყრდენი განტვირთვის არასებობას.
კვლევების საბჭოთა დაოკუმენტაცია, დღევანდელი საზომებით, საკმაოდ სასტიკ ცდებს აღწერს: მაიმუნებს გულში, ტვინში, სახსრებსა და კუნთებში ელეტროდებს უნერგავდნენ, სპეციალურ კომბინიზონებს აცმევდნენ, ტროსებზე ჰკიდებდნენ, და მათ ამ მდგომარეობაში 60 დღე-ღამის განმავლობაში ამყოფებდნენ.
საყრდენ-მამოძრავებელი აპარატისა და ნერვული სისტემის შედეგებს შეისწავლიდნენ, შემდეგ კი დაწვრილებით აღწერდნენ ცხოველების რეაბილიტაციის ვადებს.
სოხუმის მაიმუნების საშენიდან უკანასკნელი წყვილი კოსმოსში 1992 წლის 29 დეკემბერს გააუშვეს. ესენი იყვნენ მაკაკები – კროშა და ივაშა. ისინი ფრენიდან 1993 წლის 10 იანვარს დაბრუნდნენ, ორივე – კეთილსაიმედო მდგომარეობაში. როგორც სადგომში ჰყვებიან, კროშა შემდეგ თავისი სახეობისთვის ყველაზე ხანგრძლივი სიცოცხლის მაგალითი გახდა – 25 წელიწადი იცოცხლა. გაფრენის შემდეგ ის უკვე რუსეთის ქალაქ ადლერის სადგომში ბინადრობდა.
1990-იანი წლების საქართველო-აფხაზეთის ომის დროს მაიმუნების დაღუპვა და გადარჩენა
1992-1993 წლების საქრთველო-აფხაზეთის ომამდე სოხუმის მაიმუნების საშენში ექვს ათასზე მეტი მაიმუნი ცხოვრობდა. მდინარე გუმისთას ველზე გაიხსნა მცირე საშენი, სადაც ექსპერიმენტის სახით პავიანები და გამდრილები თავისუფლად გაუშვეს.
იქვე, სოფელ ტამიშში ინსტიტუტის ფილიალი გაიხსნა.
საბოლოოდ, როდესაც საომარი მოქმედებები დაიწყო, თითქმის ყველა ცხოველი დაიღუპა – მოკლეს ან სიცივეს და შიმშილს ვერ გაუძლეს. ომის შემდეგ საშენში მხოლოდ 250 მაიმუნი დარჩა.
„ჩვენ მათთვის საკუთარი ბაღებიდან ხილი მიგვქონდა, სატვირთოებით მინდვრებში გავდიოდით მაიმუნებისთვის სიმინდის დასაკრეფად: რაც შეგვეძლო, ვაკეთებდით, რათა ჩვენთან შემორჩენილი სახეობები გამოგვეკვება“ – იხსენებს ომის შემდეგომ დროს ალდონა სალაყაია.
ეკონომიკური ბლოკადისა და სრული ნგრევის პირობებში, განიხილებოდა საკითხი – ინსტიტუტი უნდა შენარჩუნებულიყო, თუ მისი ლიკვიდაცია მომხდარიყო? საბოლოოდ საშენისაც და ინსტიტუტის მუშაობის გაგრძელების გადაწყვეტილება მივიღეთ.
დღეს ინსტიტუტში დაახლოებით 200 თანამშრომელი მუშაობს. საშენში რვა სხვადასხვა სახეობის დაახლოებით 600 მაიმუნი ბინადრობს.სამეცნიერო კონტაქტები მხოლოდ რუს კოლეგებთან ნარჩუნდება.
დღესდღეობით ინსტიტუტის ერთ-ერთი მთავარი სამეცნიერო მიმართულებაა – კვლევები გერონტოლოგიის სფეროში.
კერძოდ, მიმდინარეობს ახალი ჰორმონალური პრეპარატის გამოცდა. მას მაიმუნებზე ცდიან; წინასწარი მონაცემებით – მოხუც მამრებს შთამომავლობა გაუჩნდათ, მახსოვრობა გაუუმჯობესდათ და ბეწვის ზრდაც კი დაეწყოთ.
