საქართველო-სომხეთი: ფერმენტირებული რძის ვნებები

სკანდალი მაწონისა და მაწუნის გარშემო 

ფერმენტირებული რძის პროდუქტის გამო სკანდალი საქართველოსა და სომხეთის სოციალურ ქსელებში მას შემდეგ დაიწყო, რაც ცნობილი გახდა, რომ საქართველომ საკუთარი ტერიტორიის გავლით რუსეთში სომხური პროდუქტის, სახელწოდებით „მაწუნის“ ექსპორტი აკრძალა. 

აკრძალვა იმის გამო დააწესეს, რომ საქართველომ პროდუქტი „მაწონი“ თავისი გეოგრაფიული აღნიშვნის სახით დააპატენტა. 

რატომ „დაადეპორტა“ საქართველომ სომხური მაწუნი? 

ზუსტად 10 წლის წინ, 2012 წლის იანვრის ბოლოს, საქართველომ „მაწონი“ ისე დააპატენტა, როგორც გეოგრაფიული აღნიშნა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სახელწოდება „მაწონი“ დაპატენტდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ სხვა ქვეყანას არ შეუძლია იდენტური ან მსგავსი სახელწოდების მქონე პროდუქტის ექსპორტირება ისეთი ქვეყნის ტერიტორიაზე, სადაც ქართული გეოგრაფიული აღნიშვნა (დაპატენტებული სახელწოდება) დაცულია ორმხრივი შეთანხმებით. ასეთი შეთანხმება საქართველოს აქვს ევროკავშირთან, უკრაინასთან, დიდ ბრიტანეთსა და შვეიცარიასთან. 

„მაწონი – ქართული გეოგრაფიული აღნიშვნაა. ეს ნიშნავს, რომ პროდუქტის განსაკუთრებული თვისებები და რეპუტაცია სწორედ ამ გეოგრაფიულ ადგილთან (საქართველოს ტერიტორიასთან) და ადამიანურ ფაქტორთან არის დაკავშირებული“, – ნათქვამია საქართველოს ინტელექტუალური საკუთრების ეროვნული ცენტრის, „საქპატენტის“ განცხადებაში.

რატომ აუკრძალა ქართულმა მხარემ სომხეთიდან მომავალ ტრაილერს საქართველოში შემოსვლა, ეს რადიო „თავისუფლებას“ საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს სოფლის მეურნეობისა და სურსათის დეპარტამენტის ხელმძღვანელმა, თენგიზ კალანდაძემ განუმარტა:

„საბაჟომ გვაცნობა, რომ საზღვარზე დგას ტრაილერი, რომელიც დატვირთულია საქართველოში დაპატენტებული სახელის მსგავსი პროდუქციით. „ინტელექტუალური საკუთრების შესახებ“ კანონით ნათქვამია, რომ დაპატენტებული პროდუქტის მიმსგავსებული სახელის გამოყენება არ შეიძლება და რაკიღა სომხური სიტყვა „მაწუნ“ ძალიან ჰგავდა ქართულ „მაწონს“, ჩვენ ეს ტრაილერი გავაბრუნეთ უკან“.

• ქართული ღვინო: რა დგას წარმატების უკან
• თბილისის „იტალიური“ ეზოები: გუშინ და დღეს. ფოტოები და ისტორიები

თენგიზ კალანდაძის თქმით, იმავე პერიოდში, სომხეთი საქართველოს გავლით ცდილობდა გაეტანა რუსეთში „ჩურჩხელაც“, რომელიც ასევე აქვს საქართველოს დაპატენტებული, თუმცა, „მაწუნის“ მსგავსად ქართულმა მხარემ ამ პროდუქტით დატვირთული ტრაილერიც საბაჟოდან უკან გააბრუნა.

მაწონის გარდა საქართველოს გეოგრაფიული აღნიშვნების ჩამონათვალში ათეულობით სხვა სახელწოდებაა. მაგალითად, მათ შორის არის ჭაჭა, ტენილი, სულგუნი, გუდა, იმერული ყველი, ქუთაისის მწვანილი, ნინოწმინდის თაფლი, ქვევრი, ხეთის მანდარინი, ხვანჭკარა, მუკუზანი, თუშური გუდა, ქინძმარაული და სხვა. 

„მაწონის“ გარშემო ატეხილმა სკანდალმა პოლიტიკური ელფერი მას შემდეგ მიიღო, რაც ქართულმა ტელეკომპანია „იმედმა“, რომელმაც „მაწონისა“ და „მაწუნის“ თემაზე სიუჟეტი მოამზადა, ისეთი ბოთლის ფოტო გამოიყენა, სადაც სომხურ ენაზე ასეთი ტექსტი ეწერა: „ყარაბაღი აზერბაიჯანია, ტოლმაც აზერბაიჯანულია“. 

მას შემდეგ, რაც სოციალურ ქსელებში სკანდალი ატყდა ამ წარწერის გამო, ტელეკომპანიამ ბოდიში მოიხადა. „იმედის“ განცხადებაში ითქვა, რომ ფოტო Google-ს დახმარებით მოძებნა „იმედის“ თანამშრომელმა, რომელმაც სომხური ენა არ იცოდა. 

„სიუჟეტის ეს ნაწილი ამოღებული იქნება ჰოლდინგის ყველა სოციალური პლატფორმიდან“, – აღნიშნულია ტელეკომპანიის განცხადებაში. 

რაც შეეხება თავად სიტყვა „მაწონსა“ და ამ პროდუქტის წარმოშობას, სოციალური ქსელების ქართულ სეგმენტში მოსაზრებები გაიყო. ნაწილს მიაჩნია, რომ ეს ქართული სახელწოდება და ეროვნული პროდუქტია. თუმცა, ქართველი ისტორიკოსებისა და ლინგვისტების ნაწილი ამტკიცებს, რომ ქართულ ენაში ის სწორედ სომხურიდან შევიდა.

ლიტერატურის მუზეუმის დირექტორ ლაშა ბაქრაძეს მაგალითად მოჰყავს მონაცემები ბაქარ გიგინეიშვილის ლექსიკონიდან, რომელიც, სხვა წყაროებთან ერთად, ლინგვისტ გრაჩა აჭარიანს ეყრდნობა და აღნიშნავს, რომ სომხურიდან თარგმანში „მაწუნი“ „მჟავე რძეს“ ნიშნავს. 

მაწონი ფერმენტირებული რძის პროდუქტია, რომელიც მიიღება ძროხის, კამეჩის, თხის, შედარებით ნაკლებად ცხვრის რძისგან ან მათი ნარევისგან. 

მაწონი ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული რძის პროდუქტია საქართველოში. მას საუზმეზე მიირთმევენ, მეძუძურ ბავშვებსაც კი აჭმევენ, იყენებენ ხაჭაპურის მოსამზადებლად, ასევე, სხვადასხვა ქართული წვნიანის გასაკეთებლად. 

როგორი რეაქცია ჰქონდა ერევანს 

სომხური ფერმენტირებული რძის პროდუქტის, „მაწუნის“ საქართველოს ტერიტორიის გავლით ექსპორტის აკრძალვას აქტიურად განიხილავენ სოციალურ ქსელებსა და მედიაში. 

გავრცელდა ინფორმაცია, რომ ექსპორტთან დაკავშირებით პრობლემა კომპანია „დუსტრ მარიანას“ შეექმნა. 

ერთ-ერთ ადგილობრივ გამოცემასთან ინტერვიუში აღნიშნული კომპანიის ხარისხის მიმართულებით დირექტორის მოადგილემ, კრისტინა კარაპეტიანმა განმარტა, რაში იყო პრობლემა. 

მისი თქმით, 2012 წელს საქართველომ უკვე დაარეგისტრირა სახელწოდება „მაწონი“ თავის „გეოგრაფიულ აღნიშვნად“ (საქონლის იდენტიფიკაცია საქართველოსთან).

„მართალია, ამ დროის განმავლობაში ექსპორტთან დაკავშირებით პრობლემა არ ყოფილა, მაგრამ რატომღაც 2021 წლის სექტემბერში საქართველოში ჩვენი პროდუქციით დატვირთული ავტომობილი შეაჩერეს, რომელიც რუსეთში მიდიოდა. მაშინ გვითხრეს, რომ ამიერიდან საქართველო თავისი ტერიტორიის გავლით, „მაწუნის“ სახელწოდების მქონე პროდუქციის ექსპორტს აკრძალავდა. 

ჩვენ სწრაფად უნდა გავრკვეულიყავით შექმნილ ვითარებაში. და გადავწყვიტეთ, რუსეთში ექსპორტირებული პროდუქციის ეტიკეტირება მოგვეხდინა, როგორც „სომხური მთის იოგურტი“, – განაცხადა კრისტინა კარაპეტიანმა. 

მან ასევე აღნიშნა, რომ სახელწოდების ცვლილება არ ასახულა რუსეთში მათი პროდუქციის გაყიდვაზე. ამისათვის კომპანიამ „ოპერატიული და ეფექტური საინფორმაციო კამპანია ჩაატარა“, განუმარტა რუს მომხმარებლებს, რომ ეს იგივე პროდუქტი იყო, უბრალოდ სხვა სახელწოდებით. 

თუმცა, კომპანიას მიაჩნია, რომ არსებობს პრობლემა პროდუქტის სწორ სახელწოდებასთან დაკავშირებით, რადგან ის აწარმოებს სწორედ „მაწუნს“ და არა იოგურტს, კეფირს ან რომელიღაც სხვა რძის პროდუქტს. 

„ამიტომ, ჩვენ მაშინვე მივმართეთ სომხეთის ხელისუფლებას, ვთხოვეთ დახმარება საკითხის გადაწყვეტაში. დაგვარწმუნეს, რომ აწარმოებენ მოლაპარაკებებს ქართულ მხარესთან. იმედი გვაქვს, რომ უახლოეს პერიოდში პრობლემა გადაიჭრება“, – განაცხადა კრისტინა კარაპეტიანმა. 

პრობლემა დღეს არ წარმოქმნილა და შეეხება არა მხოლოდ „მაწუნს“, მიაჩნია სურსათის სამართლის, ხარისხისა და სურსათის უვნებლობის ექსპერტს, დავიდ პიპოიანს. მან პირადად წამოჭრა ეს საკითხი რამდენიმე წლის წინ, 2018-ში, ეროვნული კრების ტრიბუნიდან. საქმე იმაშია, რომ ექსპერტს ანალოგიურ საკითხებთან დაკავშირებით კონსულტაციისთვის ხშირად მიმართავდნენ, კერძოდ, ღვინის ექსპორტიორები, რომელთაც თავისი პროდუქცია საქართველოს ტერიტორიის გავლით გაჰქონდათ. 

დავიდ პიპოიანის აზრით, სახეზეა პრობლემის არსის ვერ გაგება – რა არის „გეოგრაფიული აღნიშვნა“:

„ეს არის აღნიშვნები სურსათისა და ალკოჰოლური პროდუქციის წარმოების შესახებ, რომლებიც კონკრეტულ გეოგრაფიულ არეალში იწარმოება და განსაკუთრებული დაცვა გააჩნიათ“. 

ექსპერტს მაგალითად მოჰყავს იტალიაში, პარმაში წარმოებული პროშუტო და ბერძნული ყველი ფეტა. მისი თქმით, ორდონიანი მარკირება არსებობს. გეოგრაფიული აღნიშვნა გულისხმობს, რომ წარმოების ერთ-ერთი ეტაპი ამ ტერიტორიაზე უნდა ხდებოდეს, იდენტიფიკაციის უმაღლესი დონე კი ანუ ტოპონიმების დაცვა – გულისხმობს, რომ ყველის დამზადებიდან დაწყებული საბოლოო პროდუქტის შეფუთვით დამთავრებული, უნდა ხდებოდეს კონკრეტულ გეოგრაფიულ არეალში. 

სურსათის სამართლის ექსპერტი ხაზს უსვამს, რომ სომხეთში აგრარული პოლიტიკა უკვე მრავალი წელია მიშვებულია და ამაზე მეტყველებს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს გაუქმება.

ექსპერტი ხაზს უსვამს, რომ ეს თავად სომხეთის უმოქმედობაა, მაგრამ ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ქართველი პარტნიორების პოზიციასთანაც:

„მარკირება – ეს კონკრეტული ქვეყნის პრობლემაა. თუკი პროდუქტი ამ ქვეყანაში არ იყიდება, ის მხოლოდ ტრანზიტული ქვეყანაა და მაშინ პრობლემა აქ უკვე არის ჩვენს ქართველ პარტნიორებთან მიმართებაში. რუსულ მხარეს არანაირი შეზღუდვები არ დაუწესებია მაწუნთან დაკავშირებით“. 

სკანდალი მაწონისა და მაწუნის გარშემო: „საკითხს სომხურ-ქართული სამუშაო ჯგუფი გადაწყვეტს“ 

სომხეთის ეკონომიკის სამინისტროში ადგილობრივი მედიის საპასუხოდ განაცხადეს, რომ ჯერ კიდევ 2011 წელს, „სომხეთის რესპუბლიკის ინტელექტუალურ საკუთრებაზე უფლებამოსილმა უწყებამ შეიტანა საჩივარი სახელწოდება „მაწონის“ რეგისტრაციასთან დაკავშირებით ევროკავშირისა და საქართველოს შესაბამის ორგანოებში“. 

სომხურმა მხარემ თავისი პროტესტი, ამ სახელწოდების რძის პროდუქტის სომხეთში წარმოებული პროდუქტის სახელწოდებასთან მსგავსებით დაასაბუთა. თუმცა საჩივარი არ მიიღეს და ახლა ქართულ მხარესთან მიმდინარეობს მოლაპარაკებები. 

შექმნილ პრობლემასთან დაკავშირებით, ეკონომიკის სამინისტრომ დააინიცირა ცვლილებები კანონში „გეოგრაფიული აღნიშვნების შესახებ“, რომელიც საშუალებას მისცემს „სოფლის მეურნეობის სექტორის კოორდინაციაზე პასუხისმგებელ სახელმწიფო ორგანოს, თავად დაარეგისტრიროს გეოგრაფიული აღნიშნა“. როგორც სამინისტროდან იტყობინებიან, მოქმედი კანონმდებლობის თანახმად, ახლა მხოლოდ თავად მწარმოებლებს აქვთ ამის უფლება. 

კანონის ცვლილება საშუალებას მოგვცემს დავარეგისტრიროთ სახელწოდება „მაწუნი“ სომხეთში გეოგრაფიულ აღნიშვნად. თუმცა, ამ სახელწოდების პროდუქტის სხვა ქვეყნებში ექსპორტირება საქართველოს ტერიტორიის გავლით, მხოლოდ საქართველოსთან შესაბამისი შეთანხმების ხელმოწერის შემდეგ იქნება შესაძლებელი. 

„ორ ქვეყანაში რეგისტრირებული გეოგრაფიული აღნიშვნების სიების შესახებ შეთანხმების დებულებები, უახლოეს პერიოდში განიხილება ერთობლივი სამუშაო ჯგუფის მიერ“, – განაცხადეს სომხეთის ეკონომიკის სამინისტროში, მაწონისა და მაწუნის გარშემო აგორებული სკანდალის კომენტირებისას. 

საქართველოში ამბობენ, რომ სომხურ მხარესთან გეოგრაფიული აღნიშვნების აღიარების შესახებ ორმხრივი შეთანხმების რეგისტრაციაზე მოლაპარაკებები უკვე არაერთი წელია მიმდინარეობს. 

როგორც რადიო „თავისუფლებას“ საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროში განუმარტეს, მხარეებს შორის მიმდინარეობს მოლაპარაკებები გეოგრაფიული აღნიშვნების გამოყენების, ანუ სახელწოდების დაპატენტების საკითხების შესახებ:

„სომხეთთან მიმდინარეობს მოლაპარაკებები და შეიძლება ჩვენ ჩავიდეთ სომხეთში. დაგვიკავშირდა მინისტრის მოადგილე, შესაძლოა შედგეს სამუშაო ჯგუფი. სომხები აპირებენ დაამტკიცონ, რომ მათაც აქვთ ტრადიციული პროდუქტი და ამ პროდუქტს ათწლეულების განმავლობაში ერქვა „მაწუნი“. და თუკი ისინი მოახერხებენ, რომ დაარეგისტრირონ, დააპატენტონ ეს პროდუქტი, დაუმტკიცონ ევროკავშირს, რომ ეს მათი ტრადიციული პროდუქტია, შესაძლოა, მათ მიეცეთ უფლება, რომ თავიანთი პროდუქტიც დაარეგისტრირონ. ამ საკითხზე მიმდინარეობს მოლაპარაკება როგორც ევროკავშირთან, ისე ჩვენთანაც“, – განაცხადა თენგიზ კალანდაძემ.

კითხვაზე, შესაძლებელია თუ არა, რომ კონსენსუსი შედგეს და „მაწონთან“ ერთად ბაზარზე „მაწუნიც“ გამოჩნდეს, თენგიზ კალანდაძემ უპასუხა: „მიმდინარეობს მოლაპარაკებები“.