საინფორმაციო იარაღი ყარაბაღის მეორე ომში - შეფასება სომხეთიდან
საინფორმაციო ომი ყარაბაღის მეორე ომის დროს
ბევრი ექსპერტი მიიჩნევს, რომ ყარაბაღის მეორე ომი, რომელიც 2020 წლის შემოდგომაზე მოხდა, უპრეცედენტოა საინფორმაციო სივრცეში პროპაგანდისტული თავდასხმების მასშტაბის თვალსაზრისით, რაც თან ახლდა საბრძოლო მოქმედებებს.
მკვლევრებმა ერევნიდან და ბაქოდან გააანალიზეს „საინფორმაციო ომის“ ინსტრუმენტები, რომელსაც „მეორე მხარე“ იყენებდა.
ქვემოთ მოცემულია სომეხი ავტორის კვლევის შედეგები იმ კამპანიასთან დაკავშირებით, რომელიც აზერბაიჯანელებიდან მოდიოდა.
ორივე პუბლიკაციაში გამოყენებული ავტორების მიერ შერჩეული ტერმინოლოგია და ტოპონიმიკა.
ყარაბაღის ზონაში, შეიარაღებული კონფლიქტი აზერბაიჯანულ და სომხურ ძალებს შორის, 2020 წლის 27 სექტემბრიდან მოყოლებული, 44 დღის განმავლობაში მიმდინარეობდა. ამ პერიოდში, ორივე მხრიდან, სულ მცირე 8 ათასი ადამიანი დაიღუპა, უგზოუკვლოდ დაკარგულთა ძიება კი სტატიის გამოქვეყნების მომენტშიც გრძელდება. 10 ნოემბერს, აზერბაიჯანისა და რუსეთის პრეზიდენტებმა, სომხეთის პრემიერ-მინისტრთან ერთად, ხელი მოაწერეს საბრძოლო მოქმედებების შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებას. აღნიშნული შეთანხმება, ძირითადი პუნქტების სახით შეიცავდა: აზერბაიჯანის მიერ კონტროლის დაბრუნება მთიანი ყარაბაღის მიმდებარე რამდენიმე რაიონზე; რეგიონში რუსი სამშვიდობოების შეყვანა; ტყვეების გაცვლა და დევნილების დაბრუნება.
- საინფორმაციო ომი ყარაბაღის გარშემო
- როგორ გავუმკლავდეთ ყალბ ამბებს, ანუ რატომ გვჭირდება ფაქტჩეკინგი
- რუსული ფეიკების ტოპ-შვიდეული: ევროპელი ექსპერტების მიმოხილვა
სოციალური ქსელების აზერბაიჯანელი მომხმარებლების მასობრივი ყალბი ანგარიშები
შეიარაღებული კონფლიქტის განახლების პირველივე დღიდან, სომხეთში, საომარი მდგომარეობა გამოცხადდა. ეს ითვალისწინებდა საბრძოლო მოქმედებების შესახებ არაოფიციალური ან ოფიციალური წყაროების მიერ გავრცელებული ინფორმაციის საწინააღმდეგო ცნობების გავრცელების აკრძალვას.
აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ უფრო ხისტი მეთოდი აირჩია – დაბლოკეს Facebook, YouTube, WhatsApp, TikTok და სხვა სოციალური ქსელები. მაგრამ, ამავდროულად, განსაკუთრებით სასტიკი „საინფორმაციო ომი“, საბრძოლო მოქმედებების პარალელურად, სწორედ სოციალურ ქსელებში მიმდინარეობდა, პირველ რიგში, Twitter-სა და Facebook-ში.
8 ოქტომბერს, Facebook-მა გამოაქვეყნა ანგარიში ქსელიდან აზერბაიჯანული გვერდების მსხვილი ქსელის წაშლის შესახებ:
- 589 Facebook-ის ანგარიში
- 7 906 გვერდი Instagram-ში
- 447 სხვა ანგარიში
ამ ყალბი მომხმარებლების ძირითადი ფუნქცია, რომლებსაც „ტროლებს“ უწოდებენ, იმაში მდგომარეობდა, რომ კომენტარები დაეწერათ პროაზერბაიჯანული პუბლიკაციების ქვეშ და გაევრცელებინათ ხელისუფლებისთვის ხელსაყრელი ინფორმაცია.
კვლევამ გამოავლინა ურთიერთკავშირი „ყალბ გვერდებსა“ და აზერბაიჯანის მმართველი პარტიის, „ახალი აზერბაიჯანის“ ახალგაზრდულ ფრთას შორის.
სხვა კვლევამ, რომელიც DFRLab-მა ჩაატარა, აჩვენა, რომ ანალოგიური ინსტრუმენტები გამოიყენებოდა Twitter-ზეც. მასობრივი შეტყობინებები და გაზიარებები მხარს უჭერდა აზერბაიჯანულ მხარეს, მაგრამ შემოწმებისას გაირკვა, რომ, რამდენიმე ძალიან აქტიური ანგარიში ერთსა და იმავე მოქმედებას ახორციელებდა: მათი ბიოგრაფიული მონაცემები ფაქტობრივად ერთმანეთს ემთხვეოდა, გამოსახულება კი, რომელიც მათ გვერდებზე ჩანდა, იდენტური იყო.
სოციალური ქსელების აზერბაიჯანელი მომხმარებლების მასობრივი ყალბი ანგარიშები
ქურთი, სირიელი და სერბი დაქირავებული მებრძოლები, რომლებიც, თითქოს, სომეხ სამხედროებს ეხმარებოდნენ
ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ ქურთი და სირიელი მებრძოლები სომხურ მხარეს იბრძოდნენ, ფართოდ ვრცელდებოდა აზერბაიჯანული მხარის მიერ 44-დღიანი ომის განმავლობაში და მას შემდეგაც.
რამდენიმე მაგალითი:
1.
გამოცემა Azpolitika.info-მ გამოაქვეყნა ინფორმაცია თურქულ Haber7.com-ზე დაყრდნობით, სადაც ამტკიცებდნენ, რომ სომხური ბატალიონი, რომელიც ჩრდილოეთ სირიაში ჩამოყალიბდა, არცახში (ყარაბაღი) გაემგზავრა აზერბაიჯანის წინააღმდეგ საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობის მისაღებად. ამის არანაირი მტკიცებულება მოყვანილი არ იყო.
2.
რამდენიმე სხვა გამოცემამ – Day.az, oxu.az, baku.ws და სხვებმა – გამოაქვეყნეს სტატია სახელწოდებით, „სირიელი ტერორისტები სომხური საოკუპაციო ძალების შემადგენლობაში“.
თუმცა, ფოტოსურათების შესწავლის შემდეგ, რომელიც დართული ჰქონდა სტატიას მტკიცებულების სახით, გაირკვა, რომ ისინი სინამდვილეში გადაღებული იყო სირიაში, 2019 წელს, „ნუბარ ოზანიანის სახელობის სომხური ბრიგადის“ შეკრების დროს, რომელიც ოტომანური თურქეთის მიერ სომხების გენოციდის დღესთან დაკავშირებით გაიმართა.
3.
გამოცემა – Derindusunce.org-მა თავის Twitter-ის მიკრობლოგზე, გამოაქვეყნა სერბი მსახიობისა და პროდიუსერის, მილოშ ბიკოვიჩის ფოტოსურათი, წარწერით: „სერბული წარმოშობის დაქირავებული მებრძოლი ალექს ჯურიჩი სომხეთში შენიშნეს“.
სინამდვილეში, სერბ მსახიობს ფოტოსურათი ფილმ „კოსარის“ გადასაღებ მოედანზე გადაუღეს.
ბიკოვიჩმა პირადად უარყო ეს დეზინფორმაცია და Twitter-ზე იხუმრა: „ხანდახან, გადაღებებსა და რეკლამებს შორის შესვენებებზე, ფორმას ვიცვამ და მივისწრაფი მშვიდობის დასამყარებლად იქ, სადაც ეს აუცილებელია“.
4.
CNN-ის თურქულმა სამსახურმა (CNN TÜRK) 8-წუთიანი ვიდეომასალა მოამზადა ქურთების მუშათა პარტიის „ბოევიკების“ შესახებ, რომელიც თურქეთსა და ბევრ სხვა ქვეყანაში, ასევე, ევროკავშირში, ტერორისტულ ორგანიზაციად არის აღიარებული. რეპორტაჟში საუბარი იყო იმაზე, რომ „ბოევიკები“ არცახის მხარეს იბრძოდნენ. ასევე, მასალაში იყო ჩართული კადრები, რომელშიც, თითქოს, ქურთების მუშათა პარტიის „ბოევიკები“ სომხურ ASALA-სთან (სომხური გასამხედროებული შენაერთი, რომელიც 1970-იანი წლების შუაში შეიქმნა და თავის მიზნად გამოაცხადა, ეიძულებინა თურქეთის ხელისუფლება, საჯაროდ ეღიარებინა საკუთარი პასუხისმგებლობა ოტომანური თურქეთის მიერ, 1915-1916 წლებში, 1.5 მილიონი სომეხის მკვლელობაზე) ერთად ომობდნენ.
სინამდვილეში, საინფორმაციო სააგენტომ ერთმანეთში აურია კოლუმბიის ეროვნული არმიის (FARC) და სომხეთის სამფეროვანი დროშები, თავად ფოტოსურათი კი ჯერ კიდევ 2014 წელს იყო გადაღებული.
5.
ტელეგრამარხებმა Günaz TV და Sepahcybery, ასევე, სხვა აზერბაიჯანულმა მედიასაშულებებმა, ვიდეორგოლები გამოაქვეყნეს მებრძოლების მონაწილეობით, რომელშიც საუბარი იყო იმაზე, რომ სომხეთმა საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობის მისაღებად, ქურთების მუშათა პარტიის ტერორისტი-ბოევიკები ჩაიყვანა.
მტკიცებულებად წარმოდგენილი იყო ვიდეო, სადაც, სინამდვილეში, ნაჩვენები იყო სომხეთის იეზიდთა თემის მოხალისეთა ქვედანაყოფი. უფრო მეტიც, ეს ვიდეო განთავსებული იყო იეზიდების ინსტაგრამის გვერდზე Pers tna. ვიდეო ჩაწერილია იეზიდების ენაზე, სადაც მოხალისეები ამბობენ: „ვინ ვართ ჩვენ? იეზიდები!“.
არცახის მოსახლეობის „მასობრივი ევაკუაცია“
საბრძოლო მოქმედებების დაწყებამდე სამი დღით ადრე – 2020 წლის 24 სექტემბერს, აზერბაიჯანულმა მედიამ აქტიურად დაიწყო ინფორმაციის გავრცელება არცახის მოსახლეობის მასობრივი ევაკუაციის შესახებ.
სხვადასხვა სოციალური ქსელის საშუალებით (Telegram, Viber, WhatsApp) მთიანი ყარაბაღისა და სომხეთის მოსახლეობას უგზავნიდნენ რაღაც დოკუმენტის ფოტოს, რომელშიც ნათქვამი იყო: „თავდაცვის სამინისტრო აფრთხილებს არცახის მცხოვრებლებს, მზად იყვნენ სასწრაფო ევაკუაციისათვის“.
საინფორმაციო უსაფრთხოების საკითხების ექსპერტმა, სამველ მარტიროსიანმა პირველმა მიანიშნა იმაზე, რომ დოკუმენტი ყალბი იყო. მოგვიანებით, ამას მოჰყვა დოკუმენტის ნამდვილობის ოფიციალური უარყოფა.
თუმცა, აზერბაიჯანულ მედიაში აგრძელებდნენ მასობრივი ევაკუაციის შესახებ ინფორმაციის გავრცელებას. 1 ოქტომბერს Trend.az-მა გამოაქვეყნა ვიდეო ხმის გარეშე, სადაც ავტომობილების დაუსრულებელი კოლონა ჩანს. ამ ვიდეოს თან ახლდა კომენტარი იმის შესახებ, რომ ეს სომხები ტოვებენ მთიან ყარაბაღს.
ინფორმაციის გადამოწმების სომხურმა პლატფორმამ infocheck.am განაცხადა, რომ ვიდეო პირველად Instagram-ის სომხურ დომეინზე, aratta_armenia-ს გვერდზე გამოქვეყნდა. ვიდეოში, სინამდვილეში, აღბეჭდილი იყო სომეხი მოხალისეების ავტოკოლონა, რომლებიც მთიანი ყარაბაღისკენ მიემართებოდნენ. Trend.az-მა უბრალოდ სომხური გვერდიდან აღებული ვიდეოს ფაბრიკაცია მოახდინა და ის სრულიად სხვა კონტექსტში წარმოადგინა.
გაზვიადებული მონაცემები სომხური არმიის დანაკარგების შესახებ
44-დღიანი ომის განმავლობაში, აზერბაიჯანულ მედიაში, უამრავი ყალბი ინფორმაცია ვრცელდებოდა სომეხი ჯარისკაცების, გენერლებისა და პოლიტიკური ხელმძღვანელების დაღუპვის შესახებ. ასევე, ჟურნალისტები და ოფიციალური პირები აკეთებდნენ განცხადებებს სომხური მხარის მასშტაბური დანაკარგების თაობაზე.
1.
28 ოქტომბერს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა „ინტერფაქსთან“ ინტერვიუში განაცხადა, რომ სომხური მხარის დანაკარგები, დაახლოებით, 5 ათას ადამიანს შეადგენს.
იმავე დღეს, აზერბაიჯანულ ტელეარხებზე განაცხადეს, რომ ჰაკერებმა გამოაქვეყნეს სომხური მხარის დანაკარგების შესახებ რეალური მონაცემები. მტკიცებულების სახით წარმოდგენილი იყო 5000-ზე მეტი სომეხის სახელი და დაბადების თარიღი.
სიაში იმ გარდაცვლილთა სახელებიც იყო, რომელიც უკვე გამოქვეყნებული ჰქონდა სომხურ მხარეს. თუმცა, იქ მოყვანილი სახელების უმეტესობას არანაირი კავშირი არ ჰქონდა ომის დროს რეალურად დაღუპულებთან.
მაგალითად, 26 წლის მგერ ანდოიანმა საკუთარი სახელი და ფოტოსურათი აღმოაჩინა ერთ-ერთ აზერბაიჯანულ მედიასაშუალებაში. Fip.am-თან საუბრისას, ანდოიანმა დაადასტურა, რომ ფოტოზე ნამდვილად ის იყო, მაგრამ 15-16 წლის ასაკში, რადგან აზერბაიჯანელმა ჰაკერებმა არასწორად მიუთითეს მისი დაბადების თარიღი.
სიის დეტალურმა შესწავლამ აჩვენა, რომ ეს ერთადერთი ასეთი შემთხვევა არ ყოფილა – რაღაც გზებით, ათასობით სომეხის სახელი და მონაცემი აღმოჩნდა აზერბაიჯანელი ჰაკერების ხელში. მათ შორის, ამ სიებში სამჯერ იყო გამეორებული პარტია „აყვავებული სომხეთის“ შემოკლებული სახელწოდება სომხურად. 19-ჯერ იყო ნახსენები არარსებული სახელი ერბექი (სომხურიდან „ერბექის“ თარგმანი ნიშნავს „არასოდეს).
(ანალოგიური ყალბი პორტალი გარდაცვლილი აზერბაიჯანელი ჯარისკაცების სახელებითაც იყო შექმნილი, ამის შესახებ, ბაქოს მიერ მომზადებულ კვლევაში წაიკითხეთ)
2.
აზერბაიჯანული Telegram-არხები სამხედრო წყაროებზე დაყრდნობით წერდნენ, რომ განადგურდა ბუნკერი, რომელშიც სომხეთის შეიარაღებული ძალების ოფიცრები, გენერლები და სხვა მაღალი თანამდებობის პირები იმყოფებოდნენ.
ვრცელდებოდა დეტალებიც – რომ სასიკვდილო დარტყმა განხორციელდა ისრაელური წარმოების უპილოტო თვითმფრინავით და ქვეყნდებოდა ამ მოვლენის ამსახველი ფოტოსურათებიც.
რეალურად, გამოქვეყნებული ფოტოები სულ მცირე ოთხი წლის წინანდელი იყო. ის ინტერნეტში, ჯერ კიდევ 2016 წელს გამოჩნდა.
3.
29 ოქტომბერს, აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტრომ განაცხადა სომხური შეიარაღებული ძალების კუთვნილი ორი Су-25-ის განადგურების შესახებ. მოგვიანებით სოციალურ ქსელებში გამოჩნდა ჩამოგდებული თვითმფრინავის ფოტო, რომლის სომხურ Су-25-ად წარმოდგენას ცდილობდნენ.
თუმცა, გაირკვა, რომ ფოტოსურათი სირიაში, ქალაქ სარაქიბთან ახლოს იყო გადაღებული. ფოტოზე, რომელიც პირველად 2020 წლის 1 მარტს გამოქვეყნდა, აღბეჭდილი იყო თურქული უპილოტო თვითმფრინავი.
4.
ცალკე დგას „ცნობები“ მეომრებისა და პოლიტიკოსების დაღუპვის თაობაზე. ომის დაწყებიდანვე მიდიოდა საუბარი არცახის პრეზიდენტის, არაიკ არუთუნიანის დაჭრისა და გარდაცვალების შესახებ. ამაზე, აზერბაიჯანულ წყაროებზე დაყრდნობით, სხვადასხვა რუსული მედიასაშუალებაც კი წერდა. ეს დეზინფორმაცია იმდენად ხშირად ვრცელდებოდა, რომ ხანდახან არაიკ არუთუნიანის მონაწილეობით პირდაპირ ეთერსაც კი ემთხვეოდა.
28 სექტემბერს გავრცელდა ინფორმაცია ვიცე-პოლკოვნიკ ლერნიკ ბაბაიანის დაღუპვის შესახებ. მალევე, თავად ბაბაიანმა მოახდინა რეაგირება თავისი გარდაცვალების ცნობაზე და აღნიშნა, რომ ცოცხალი და ჯანმრთელია.
ასევე, დეზინფორმაცია იყო ცნობები მოქმედი ვიცე-პრემიერის, ტიგრან ავინიანის, სომხეთის მეორე პრეზიდენტის, რობერტ კოჩარიანის, თავდაცვის ყოფილი მინისტრის, სეირან ოგანიანის დაჭრისა და სომხეთის თავდაცვის არმიის მეთაურის, ჯალალ არუთუნიანის გარდაცვალების შესახებ.
კიბერთავდასხმები, როგორც ყალბი ინფორმაციის გავრცელების ინსტრუმენტი
2020 წელი სომხეთისთვის ყველაზე მძიმე გამოდგა კიბერთავდასხმების მასშტაბებით – ყარაბაღის მეორე ომის დროსაც და 2020 წლის ივლისში, სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე, ვითარების გამწვავების პერიოდშიც.
ექსპერტების აზრით, ჰაკერული თავდასხმების რაოდენობა და ხარისხი აზერბაიჯანული მხრიდან დამატებითი ძალების ჩართვაზე მეტყველებდა. ჰაკერების თავდასხმების სამიზნე გახდა როგორც სახელმწიფო აპარატი, ისე პრესა და მშვიდობიანი მოსახლეობა.
10 ოქტომბერს განხორციელდა უპრეცედენტო კიბერთავდასხმა, რომლის დროსაც, აზერბაიჯანელმა ჰაკერებმა, დაახლოებით, 50 სომხური სამთავრობო ვებგვერდი გატეხეს.
ასე გამოიყურებოდა სომხური სამთავრობო ვებგვერდები ჰაკერების თავდასხმის შემდეგ
მედიასაშუალებებიც გახდნენ მასშტაბური თავდასხმების (ძირითადად DDoS) მსხვერპლი, რომელიც ამ დრომდე გრძელდება. კიბერთავდასხმები განხორციელდა შემდეგ საინფორმაციო ვებგვერდებზე:
1in.am; a1plus.am; armenpress.am; armtimes.com; blognews.am; hetq.am; mamul.am; mediamax.am; news.am; zhamanak.com
აქტიურად მიმდინარეობდა მომხმარებელზე „ფიშინგ-თავდასხმებიც“. დეზინფორმაცია და პანიკის დამთესავი ახალი ამბები ვრცელდებოდა ან გატეხილი გვერდების, ანდაც ყალბი ვებგვერდების საშუალებით, რომლებიც ცნობილი საინფორმაციო სააგენტოების ზუსტი ასლის სახით იყო წარმოდგენილი.
