„რუსეთი ასე უბრალოდ არ წავა“ - ექსპერტები ყაზახეთში მიმდინარე პროტესტზე
როგორ იყენებს რუსეთი ყაზახეთში მიმდინარე შეტაკებებს თავის სასარგებლოდ; რატომ არის საქმე არა გაზის ფასში, არამედ მდიდარ ქვეყანაში არსებულ უზარმაზარ გაჭირვებაში. და რატომ ღირს გავიხსენოთ საქართველოში მომხდარი „ვარდების რევოლუციისა“ და უკრაინული მაიდნის კონტექსტი – ექსპერტები ყაზახეთში მიმდინარე მასობრივ პროტესტს აანალიზებენ, რომელიც უკვე კვირაზე მეტია გრძელდება და ნელ-ნელა სამოქალაქო ომს დაემსგავსა.
ყაზახეთში 2 იანვრიდან გრძელდება მასობრივი პროტესტი და ძალადობა წლის დასაწყისში თხევადი გაზის ფასის მოულოდნელი გაზრდის შემდეგ. როდესაც ათობით ათასი ადამიანი ერთდროულად გამოვიდა ქვეყნის ბევრი ქალაქის ქუჩებში, ხელისუფლებამ ძველი ფასი დააბრუნა.
მაგრამ პროტესტი ეკონომიკურიდან პოლიტიკურ მოთხოვნებში გადაიზარდა, რომლებიც ასევე სწრაფად შესრულდა: გადადგა მთავრობა; ხელშეუხებლობა მოეხსნა პირველ პრეზიდენტსა და „ჩრდილოვან მმართველს“, „ერის ლიდერს“, ნურსულთან ნაზარბაევს; დააბრუნეს 1993 წლის კონსტიტუცია.
მიუხედავად ამისა, ქუჩებში გაგრძელდა მასობრივი შეტაკებები და ძარცვა იარაღის გამოყენებით. ყაზახეთის პრეზიდენტის თხოვნით, 6 იანვარს ქვეყანაში შევიდა რუსეთის ხელმძღვანელობით მოქმედი კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაცია სამხედრო კავშირი (მასში თავად რუსეთის გარდა შედიან სომხეთი, ბელარუსი, ყაზახეთი, ყირგიზეთი და ტაჯიკეთი).
შეტაკებები უდიდეს ქალაქ ალმათიში უკვე ერთი კვირაა გრძელდება. მათ შორის, არ წყდება სროლა ქუჩებში. ისვრიან, როგორც პროტესტის მონაწილეები, ისე სპეცრაზმი და საბრძოლო მზადყოფნაში მოყვანილი არმია.
სხვადასხვა წყარო იტყობინება ათობით დაღუპულისა და ასობით დაჭრილის შესახებ, როგორც აქტივისტების, ისე ძალოვანი სტრუქტურების თანამშრომლების მხრიდან. თუმცა, დაღუპულთა რიცხვის შესახებ ოფიციალური ინფორმაცია არ არსებობს. ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ დაკავებულია ოთხი ათასზე მეტი ადამიანი.
ქალაქის მორგთან მუდმივად ადამიანთა მცირე ჯგუფია შეკრებილი, ადამიანები რიგრიგობით შედიან ამოცნობაზე. ისინი ჟურნალისტებთან საუბარზე უარს აცხადებენ და მოითხოვენ არ გადაუღონ, ჟურნალისტების მიმართ აგრესიულად იქცევიან, იტყობინება რუსული ტელეარხის, „Дождь“-ის კორესპონდენტი.
ალმათის შესასვლელებსა და გასასვლელებში მოწყობილია ბლოკპოსტები, სადაც ტყვიამფრქვევიანი სამხედრო ავტომობილები დგას.
ბოლო დღეების განმავლობაში პროტესტის მონაწილეები არაერთხელ დაშალეს ხმოვანი ყუმბარებით და სამხედრო მანქანებით, მათ საბრძოლო ტყვიებს ესვრიან.
В Алматы силовики стреляли под ноги корреспонденту телеканала «Дождь»* Василию Полонскому и фотокорреспонденту The Insider* Василию Крестьянинову
Видео: «Дождь»
* внесены минюстом в реестр СМИ-«иноагентов» pic.twitter.com/SXXDCnvic1
— Новая Газета (@novaya_gazeta) January 8, 2022
ამასთან ერთად, გრძელდება მასობრივი მაროდიორობა – ძარცვავენ მსხვილ მაღაზიებს, ბევრგან დააზიანეს ბანკომატები.
ბენზინგასამართ სადგურებსა და გადარჩენილ ბანკომატებთან დიდი რიგები დგას, მაღაზიებში პურის დეფიციტია. საზოგადოებრივი ტრანსპორტი არ მუშაობს, აეროპორტი მხოლოდ სამხედროებისთვის გამოიყენება.
8 იანვარს ხელისუფლებამ განაცხადა ყაზახეთის ეროვნული უსაფრთხოების კომიტეტის ყოფილი ხელმძღვანელისა და ქვეყნის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის ქარიმ მასიმოვის დაკავების შესახებ. მას სახელმწიფო ღალატში ადანაშაულებენ.
6 იანვარს ქვეყანაში ჩასვლა დაიწყეს სამხედრო ჯგუფებმა რუსეთიდან, ბელარუსიდან და სომხეთიდან – კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციის ქვეყნებიდან, რომლებიც ყაზახეთის პრეზიდენტის, ტოყაევის დახმარების თხოვნას გამოეხმაურნენ.
10 იანვარი ყაზახეთში საერთო-ეროვნული გლოვის დღედ გამოცხადდა.
„კრემლმა ტოყაევის მხარე დაიჭირა და მას თავის კონტროლქვეშ აიყვანს“
პოლიტოლოგი დმიტრი ორეშკინი ტელეარხ „Дождь“-თან საუბარში:
„ყაზახეთში ბრძოლა გამწვავდა პრეზიდენტ ყასიმ-ჟომარტ ტოყაევსა და ექსპრეზიდენტ ნურსულთან ნაზარბაევს შორის, რამაც სახელმწიფო გადატრიალება გამოიწვია.
ადამიანები, რომლებიც ძარცვავენ და ისვრიან, დაკავშირებული არიან დათხოვნილ ძალოვანებთან, რომლებსაც თავიანთი პრივილეგიების დაბრუნება სურთ. კრემლმა ტოყაევის მხარე აირჩია და რუსეთის სამხედრო ძალები ყაზახეთიდან არ გავლენ მანამ, სანამ კრემლში არ დარწმუნდებიან, რომ პუტინისადმი ლოიალურად განწყობილი ადამიანები საჭირო ადგილებზე არიან დანიშნულები, ტოყაევი კი მოსკოვის გავლენის ქვეშ იმყოფება“.
„ტოყაევი საზოგადოებას გადამწყვეტი მოქმედებებისათვის ამზადებს – შესაძლოა, რუსეთისთვის“
Paul Stronski, Carnegie’s Russia and Eurasia Program
„ტოყაევის გადაწყვეტილება, დახმარებისთვის კოლექტიური უსაფრთოების ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და რუსეთისადმი მიემართა – სარისკო ნაბიჯია. კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციის მონაწილეობამ ინტერნაციონალიზება მოახდინა იმისა, რაც მიმდინარეობდა როგორც შიდა საპროტესტო მოძრაობა, დაამატა რა კონტექსტს არაპროგნოზირებადი და ხშირად არასანდო პარტნიორი – რუსეთი.
ქვეყანაში რუსული სამხედრო ძალების შესვლამ, ზოგიერთ წრეში წარმოშვა საფრთხის განცდა ყაზახეთის შემდგომ სუვერენიტეტთან დაკავშირებით.
გარდა ამისა, აღმავლობას განიცდის ყაზახური ნაციონალისტური განწყობები, რაც ჩანს ყაზახური დროშებით, რომლებსაც პროტესტის მონაწილეები აფრიალებენ.
მზარდი ნაციონალისტური განწყობების გათვალისწინებით, რუსი მშვიდობისმყოფელების ჩამოსვლამ შესაძლოა კიდევ უფრო გაამწვავოს ვითარება და საფრთხის ქვეშ დააყენოს ის მცირე ლეგიტიმურობა, რომელიც ტოყაევს ჯერ კიდევ შემორჩა ქვეყნის შიგნით.
ტოყაევი ისევ და ისევ ცდილობს პროტესტის მონქწილეების დისკრედიტირებას, უწოდებს რა მათ „ტერორისტებსა“ და „ბანდიტებს“, რომლებიც „გარე ძალების“ მიერ არიან მომზადებულნი. შესაძლოა, ამ გზით ის ცდილობდეს თავისი მიმართვის გამართლებას კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციისადმი, დახმარების აღმოჩენის თხოვნით. ასევე, ეს შეიძლება იყოს გზავნილი ქვეყნის შიგნით საზოგადოების ზომიერი ნაწილის მიმართაც, რომლებიც შეძრულნი არიან ქუჩური ძალადობით.
ისე ჩანს, თითქოს ტოყაევი საზოგადოებას გადამწყვეტი მოქმედებებისთვის ამზადებს, რომელსაც ან შიდა ძალები, ან რუსეთი და კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაცია განახორციელებენ.
მაგრამ იმისათვის, რომ ყაზახეთი სტაბილურობის გზას დაუბრუნდეს, როგორც ჩანს აუცილებელია ნამდვილი რეფორმები. თუმცა, სრულიად გაურკვეველი რჩება, ვინ შეძლებს ამ ცვლილებების დაწყებას“.
„ადამიანები მიხვდნენ, რომ მათი სიღარიბე და უბედურება ხელისუფლებაში არავის აინტერესებს“
რუსი ეკონომისტი ვლადისლავ ინოზემცევი ინტერნეტგამოცემა „Настоящее время“-სთან ინტერვიუში:
„ყაზახეთში ადგილი ჰქონდა ძალიან სერიოზულ სოციალურ უთანასწორობას, რამაც ფაქტობრივად ააფეთქა კიდეც სიტუაცია. საქმე ის კი არ არის, რამდენად მაღალი ან დაბალი იყო თხევადი გაზის ფასი. ავტომობილებისთვის საჭირო გაზის საფასური რეალურად მსოფლიო და რუსული მასშტაბებით ძალიან დაბალი იყო:
ყაზახეთში ერთი ლიტრი თხევადი გაზი 60 ტენგე ღირდა (0.14$), ფასი გაორმაგდა და 120 ტენგე გახდა (0.28$), რაც პროტესტის თავდაპირველ მიზეზად იქცა.
ამავე დროს, ლიტრი თხევადი გაზი, მაგალითად გერმანიაში, დაახლოებით 1 დოლარი ღირს. აზერბაიჯანში – დაახლოებით 0.40$, სომხეთსა და ბელარუსში – 0.45$-ზე მეტი, საქართველოში – 0.60$, საბერძნეთში კი დაახლოებით 1.10$.
პრობლემა გაზის ფასში არ არის.
მინიმუმ ბოლო 10 წლის განმავლობაში, ეკონომიკურ ზრდას რიგითი ყაზახებისთვის რეალური შემოსავლის ზრდა არ მოჰქონდა
იმ დროს, როდესაც სახელმწიფო რეზერვები იზრდებოდა და ბიუჯეტი პროფიციტული იყო.
შეიქმნა ვითარება, როდესაც სახელმწიფო, ჩინოვნიკები, ოლიგარქები მდიდრდებიან, მოსახლეობა კი ვერავითარ ეკონომიკურ ზრდას, თავისთვის ვერანაირ სარგებელს ვერ ხედავს. და იმის გააზრება, რომ არავინ აპირებს მისი კეთილდღეობის გაუმჯობესებას, იწვევს კიდევაც ამგვარ ექსცესებს.
ყოფილი საბჭოთა კავშირის სივრცეში ყოველ ათ წელიწადში ხდება მოვლენები, რომლებიც არსებითად ცვლის მსოფლიოს ამ ნაწილის სახეს.
2003 წელს საქართველოში პირველი „ფერადი რევოლუცია“ მოხდა, რომელმაც სათავე დაუდო რეგიონში ერთ-ერთ ყველზე წარმატებულ და მასშტაბურ ეკონომიკურ რეფორმებს და იქცა
თავგასული ხელისუფლების წინააღმდეგ მიმართული, როგორც წარმატებული, ისე წარუმატებელი მასობრივი მშვიდობიანი გამოსვლების მაგალითად.
შემდეგ იყო 2004-2005 წლები უკრაინაში, 2010 – მოლდოვაში, 2011 – რუსეთში, 2018 – სომხეთში და 2020 – ბელარუსში.
2022 წელს ყაზახეთის ჯერიც დადგა – პოსტსაბჭოთა ცენტრალური აზიის ყველაზე წარმატებული ქვეყნის. აქ მასობრივი პროტესტი გამოიწვია სიღარიბის მიუღებლობამ მდიდარ სახელმწიფოში, როდესაც ეროვნული სიმდიდრის მნიშვნელოვანი ნაწილი კონცენტრირებულია ქვეყნის პირველი პრეზიდენტისა და „ერის ლიდერის“, ნურსულთან ნაზარბაევის წარმომადგენლებისა და ხელდასხმულების ხელში.
ეჭვი არ მეპარება, რომ მიმდინარე მოვლენების შედეგები არანაკლებ მნიშვნელოვანი აღმოჩნდება, ვიდრე საქართველოსა და უკრაინის ისტორიები“.
„შესაძლებლობა პუტინისათვის, აჩვენოს, როგორ შეუძლია სხვა ქვეყანაში სტაბილურობის უზრუნველყოფა“
პოლიტოლოგი და კარლის უნივერსიტეტის თანამშრომელი, ალექსანდრ მოროზოვი
„რუსეთმა ყაზახეთში, დაახლოებით, 2000 სამხედრო გაგზავნა. ზოგიერთები მიიჩნევენ, რომ რუსეთის მხრიდან ამგვარი მხარდაჭერის შემდეგ, ტოყაევმა ყირიმი რუსეთის ნაწილად უნდა ცნოს და ყაზახეთში ენის პოლიტიკა შეცვალოს.
მაგრამ პუტინი არაფერს მოითხოვს სამხედრო დახმარების სანაცვლოდ. ის მოისურვებს აჩვენოს, რომ რუსეთმა მართლაც სამშვიდობო ოპერაცია ჩაატარა. ის ამ სიტუაციას იმის დემონსტრირებისთვის გამოიყენებს, რომ მან უზრუნველყო სტაბილურობა მეზობელ ქვეყანაში და დაიცვა მისი სუვერენიტეტი.
არის ამ სიტუაციის კიდევ ერთი შედეგი. ადრე რუსეთსა და ბელარუსში ბევრი აქტიურად განიხილავდა „ნაზარბაევის მოდელს“ ანუ ძალაუფლების გადაცემას მემკვიდრის მეშვეობით. ახლა ხელისუფლებები მოსკოვშიც და მინსკშიც, სავარაუდოდ, ამას მიუღებლად მიიჩნევენ“.
„ყაზახეთი სამხედრო თვალსაზრისით მოსკოვის შორეულ პროვინციად იქცა“
პოლიტოლოგი გლებ პავლოვსკი:
„ყაზახეთში კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციის ეგიდით რუსული ჯარების შესვლის შემდეგ, რესპუბლიკა სამხედრო თვალსაზრისით მოსკოვის შორეულ პროვინციად იქცა და ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ვლადიმირ პუტინმა ამაზე უარი თქვას რაიმე სახის გაცვლის გარეშე. ყოველ შემთხვევაში, კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციის ფარგლებში, მოსკოვისთვის საზღვრები უკვე აღარ არსებობს.
ყაზახეთი, ისევე როგორც უკრაინა და სირია რუსეთისთვის უნიკალური შესაძლებლობა გახდა, გამოეჩინა „კარგად შეიარაღებული კბილები“. ჯარები შევიდა ლეგიტიმური პრეზიდენტის თხოვნით და ახლა, კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციამ ძალოვანი ლეგიტიმაციაც შეიძინა, რომელიც ადრე არ ჰქონდა“.
