რას ნიშნავს ეს არჩევნები? გია ნოდიას თვალსაზრისი
რა არის ფსონი?
საქართველოს 2020 წლის ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნებმა ორ მთავარ შეკითხვას უნდა უპასუხოს.
პირველი კითხვა ზედაპირზე დევს: შევინარჩუნებთ “ქართული ოცნების” (ან “ქართული ოცნების” გარშემო კოალიციის) ხელისუფლებას, თუ ხელისუფლება შეიცვლება და მას ფართო ოპოზიციური კოალიცია შექმნის?
• რა უნდა ვიცოდეთ საქართველოს საპარლამენტო არჩევნებზე. გზამკვლევი
თუმცა, არის კიდევ მეორე, უფრო ღრმა, სისტემური დონის შეკითხვა: შევინარჩუნებთ არსებულ, ნახევრადავტორიტარულ პოლიტიკურ სისტემას, რომელსაც „გაბატონებული ძალის პოლიტიკა“ შეიძლება ეწოდოს, თუ მივიღებთ უფრო ღია, პლურალისტურ გარემოს, რომელიც მოგვცემს შანსს (მაგრამ არა გარანტიას), რომ საქართველოში სრული დემოკრატია გვექნება?
ცხადია, “ქართული ოცნების” ანუ ბიძინა ივანიშვილის გამარჯვება პირველს ნიშნავს, ხოლო ოპოზიციის – მეორეს.
წინაისტორია
ასეთი ორსაფეხურიანი კითხვა ქართველი ამომრჩევლის წინაშე ადრეც მდგარა, განსაკუთრებით – 2003 და 2012 წლის არჩევნებში.
მაშინ ამ კითხვებზე სხვადასხვა პასუხები მივიღეთ: 2003 წელსაც და 2012 წელსაც ხელისუფლება მართლაც შეიცვალა.
მაგრამ, რაც შეეხება მეორე კითხვას, პასუხი ორივეჯერ უარყოფითი გამოდგა: ორივე შემთხვევაში გაბატონებული ძალის სისტემა შენარჩუნდა, არადა ორივე შემთხვევაში ახალი ხელისუფლება პირველ რიგში სწორედ სისტემის შეცვლას გვპირდებოდა.
ცხადი რომ იყოს, რაზე ვლაპარაკობ, უნდა განვმარტო მთავარი ტერმინი – გაბატონებული ძალის სისტემა (dominant power system), რომელიც ამერიკელი პოლიტოლოგის, თომას კაროზერსისგან ვისესხე.
ის აღწერს სისტემას, სადაც ძალაუფლების ყველა ბერკეტს ფლობს ერთი პოლიტიკური ჯგუფი (საქართველოს შემთხვევაში, ეს ჯგუფიც ერთი კონკრეტული ლიდერის გარშემო არსებობს).
ამ სისტემაში არსებობს პოლიტიკური ოპოზიცია, დამოუკიდებელი მედია, სამოქალაქო საზოგადოება, მაგრამ გაბატონებულ ჯგუფს საკმარისი ინსტიტუციური თუ არაფორმალური ბერკეტები აქვს საიმისოდ, რომ თანასწორი პოლიტიკური კონკურენცია არ დაუშვას.
საქართველოში ამგვარი სისტემის კონსოლიდაცია 1995 წელს მოხდა.
მას შემდეგ მეოთხედი საუკუნე გავიდა და მიუხედავად ხელისუფლების ორმაგი ცვლისა და გარკვეულ პერიოდებში საკმაოდ მძაფრი პოლიტიკური კონკურენციისა, ეს სისტემა სტაბილურად არსებობს, ის შენარჩუნდა.
რით არის ეს არჩევნები განსხვავებული?
ეს არჩევნები რამით განსხვავდება? ჩემი აზრით, კი.
ჩვენ არ ვიცით პასუხი პირველ კითხვაზე: შეიცვლება თუ არა ხელისუფლება. მაგრამ დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თუ ოპოზიციური პარტიების ერთობლიობამ გამარჯვება და კოალიციური მთავრობის შექმნა შეძლო, დომინანტური ძალის სისტემის რეკონსტრუქცია გაცილებით უფრო რთულად წარმოსადგენი იქნება.
რის საფუძველზე ვამბობ ამას? მთავარი მიზეზია საარჩევნო სისტემა, რასაც განსხვავებული საზოგადოებრივი განწყობაც ემატება.
საზოგადოებრივი ზეწოლისა და დაბეჯითებითი დასავლური რჩევების წყალობით, ქართული ოცნების ხელისუფლება დათანხმდა საარჩევნო სისტემის შეცვლას „თითქმის პროპორციულზე“, სადაც 150-დან 120 საპარლამენტო მანდატი პროპორციული სისტემით ნაწილდება, ხოლო დარჩენილი 30 მაჟორიტარულ ოლქებს მიაქვს.
საქართველოს კონტექსტში ეს მნიშვნელოვანია, რადგან მმართველი პარტიები ტრადიციულად უფრო ძლიერები არიან მაჟორიტარულ ოლქებში. პლუს ამას, საარჩევნო ბარიერმა ერთ პროცენტამდე დაიწია, რაც პატარა პარტიებს უბიძგებს, არჩევნებში დამოუკიდებლად იყარონ კენჭი.
● საკონსტიტუციო ცვლილებები მიღებულია. რა სისტემით ჩატარდება არჩევნები ოქტომბერში
● რატომ არის მნიშვნელოვანი ბრძოლა პროპორციული სისტემისთვის
● 20 ივნისიდან ახალ საარჩევნო სისტემამდე. გზამკვლევი მათთვის, ვისაც დეტალები კარგად არ ახსოვს
პროპორციულ სისტემაზე გადასვლას (თუმცა არა ძალიან დაბალ საარჩევნო ბარიერს) მაღალი საზოგადოებრივი მხარდაჭერა ორი მიზეზით ჰქონდა.
ის ზრდის ხელისუფლების არჩევნებით შეცვლის ალბათობას: ჯერჯერობით ასეთი რამ მხოლოდ ერთხელ მოხდა და თავისთავად ცხადად ვერ მივიჩნევთ, რომ მომავალშიც მოხდება.
მეორე მხრივ, ის ნაკლებ შანსს უტოვებს ერთი გაბატონებული ძალის მეორით ჩანაცვლებას – პროპორციულ სისტემებში ხელისუფლებები, როგორც წესი, კოალიციურია. იმ ადამიანთა დიდი უმრავლესობა, ვისაც საქართველოში დემოკრატია უნდა, დღეს იმედს სწორედ ამ ინსტიტუციურ ფაქტორზე ამყარებს.
მხარეთა შანსები
რამდენად დიდია ალბათობა, რომ მრავალსახოვანი ოპოზიციის ჯამმა აჯობოს “ქართულ ოცნებას” და, შემდეგ, პარლამენტში უმრავლესობის კოალიცია შექმნას? ამ კითხვის ორივე ნაწილზე პასუხის გაცემა რთულია.
სხვადასხვა სოციოლოგიური კვლევის უმრავლესობა, მათ შორის არსებული განსხვავებების მიუხედავად, ჯამში დაახლოებით ერთსა და იმავე სურათს გვაძლევს.
პირველ ადგილზე, დიდი უპირატესობით, მმართველი პარტიაა, თუმცა მისი მხარდაჭერა 40 პროცენტს ვერ სცდება.
მეორე ადგილზეა ყოფილი პრეზიდენტის, მიხეილ სააკაშვილის გარშემო გაერთიანებული კოალიცია „ძალა ერთობაშია“, რომელიც ორჯერ და მეტად ჩამორჩება ქართულ ოცნებას.
მესამეა „ევროპული საქართველო“, შემდეგ კი პარტიების მთელი ჯგუფი, როგორიცაა გიორგი ვაშაძის „სტრატეგია აღმაშენებელი“, მამუკა ხაზარაძის „ლელო“, ირმა ინაშვილის და დავით თარხან-მოურავის „პატრიოტთა ალიანსი“, შალვა ნათელაშვილის ლეიბორისტები და ა. შ.
რომც გამოვრიცხოთ “პატრიოტთა ალიანსი”, რომელსაც ზოგი ხელისუფლების სატელიტად თვლის, ოპოზიციურ პარტიათა მხარდაჭერის ჯამი დაახლოებით ტოლია, ან რამდენადმე აღემატება „ქართული ოცნების“ მხარდაჭერას.
სურათს აბუნდოვანებს რამდენიმე ფაქტორი:
ერთია, როგორც ყოველთვის, გადაუწყვეტელი ამომრჩევლის დიდი რაოდენობა (რომელიც სხვადასხვა კვლევაში განსხვავებულია, თუმცა 20 პროცენტზე ქვევით არსად ჩამოდის).
მეორეა ე.წ. ადმინისტრაციული რესურსი, რაც ამომრჩევლებზე ზეწოლის და მათი მოსყიდვის სხვადასხვა მეთოდს გულისხმობს – მმართველი პარტია მათ ადრეც იყენებდა და ახლაც გამოიყენებს, თუმცა წინასწარ ვერ გავზომავთ, რამდენად ეფექტური იქნება ეს მეთოდები.
დაბოლოს, მნიშვნელოვანი ფაქტორია კოვიდ19-ის პანდემია. ყველა თანხმდება, რომ მასთან ბრძოლაში ხელისუფლების შეფარდებითი წარმატება მის უმნიშვნელოვანეს კოზირად იქცა და მისი პოპულარობა მაღლა ასწია. მაგრამ, სექტემბერში დაწყებულმა ახალმა ტალღამ შეიძლება კარტები აურ-დაურიოს.
დღეს ყოველდღიურად 10-15-ჯერ მეტი ადამიანი ინფიცირდება, ვიდრე გაზაფხულზე, როცა უმკაცრესი კარანტინი გამოცხადდა, და ეს მაჩვენებელი ზრდას განაგრძობს.
მიუხედავად ამისა, ხელისუფლება მკაცრი ზომების მიღებას ჯერჯერობით არ ჩქარობს. როგორც ჩანს, მას მაქსიმალურად უნდა კოვიდთან წარმატებული მებრძოლის იმიჯის არჩევნების დღემდე შენარჩუნება, მაგრამ შეძლებს კი ამას? ეს არავინ იცის.
მათ შორის, არც ის ვიცით, ხომ არ გამოიწვევს პანდემიის აფეთქება არჩევნების გადადებას.
„უმაქნისი პლურალიზმის“ საფრთხე
დავუშვათ, რომ არჩევნები დათქმულ ვადაში ჩატარდა და ოპოზიციურ პარტიათა ერთობლიობამ „ქართულ ოცნებას“ აჯობა. არის თუ არა ეს იმის გარანტია, რომ ისინი კოალიციურ მთავრობას შექმნიან და „ქართული ოცნების“ მმართველობას დაასრულებენ?
ეს სავსებით შესაძლებელია, თუმცა მარტივი არ იქნება.
კოალიციური ხელისუფლება არასოდეს გვყოლია, ამიტომ წარსულის პრეცედენტებს ვერ დავეყრდნობით. ის კი ვიცით, რომ განვითარებულ დემოკრატიებში კოალიციების შექმნას ხანდახან თვეები სჭირდება – და შედეგი ხანდახან მაინც ვერ დგება.
როცა „ქართული ოცნება“ 2012-ში ხელისუფლებაში მოვიდა, ის თავს კოალიციას ეძახდა, მაგრამ მაშინ ეს მხოლოდ სიტყვა იყო – მისი წევრი პარტიები იქ ბიძინა ივანიშვილის მიწვევით აღმოჩნდნენ, რათა ოლიგარქს პირადი პროექტის განხორციელებაში დახმარებოდნენ. ახლა თუ შეიქმნა კოალიციური მთავრობა, ეს საქართველოს ისტორიაში პირველი შემთხვევა იქნება.
ამის საპირისპიროდ, ვერც იმას გამორიცხავს ვინმე, რომ რომელიმე ოპოზიციურმა პარტიამ „ქართულ ოცნებასთან“ პარტნიორობა აირჩიოს. კი, დღეს ისინი ასეთ რამეს დანამდვილებით გამორიცხავენ, მაგრამ ქართულ პოლიტიკაში პარტიები მხარეებს ადვილად იცვლიან.
ოპოზიციური კოალიციის შესაქმნელად ყველაზე რთული წინაღობა შეიძლება მიხეილ სააკაშვილის პერსონა აღმოჩნდეს. გაერთიანებამ „ძალა ერთობაშია“ ის პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატად დაასახელა.
რაკი საარჩევნო სუბიექტი “ძალა ერთობაშია” კოალიციაში ყველაზე ძლიერი იქნება, სავსებით ბუნებრივია, მან პრემიერ-მინისტრის პოსტზეც განაცხადოს პრეტენზია.
მაგრამ ბევრი სხვა პარტიისთვის ეს წითელი ხაზია: ზოგიერთი მათგანის საარჩევნო კამპანია ეფუძნებოდა პრინციპს „არც ივანიშვილი, არც სააკაშვილი“.
ამ შემთხვევაში, ოპოზიციური კომპრომისის გამონახვას სააკაშვილის (მაგრამ არა მხოლოდ მისი) კეთილი ნება დასჭირდება.
მე ვახსენე ტომას კაროზერსი, შემქმნელი ტერმინისა „გაბატონებული ძალის პოლიტიკა“, რომელიც საუკეთესოდ აღწერს ჩვენი პოლიტიკური სისტემის არსს.
მაგრამ მანვე წარმოგვიდგინა საქართველოს მსგავსი ჰიბრიდული რეჟიმის ქვეყნებისთვის დამახასიათებელი პოლიტიკის სხვა ტიპიც: feckless pluralism, რაც ქართულად შეგვიძლია ვთარგმნოთ როგორც „უმაქნისი პლურალიზმი“.
ეს ვერსია ნაკლებ ავტორიტარულია, მაგრამ ნაკლებ ეფექტურიც: პოლიტიკურ კლასი პლურალისტურია, მაგრამ არასაკმარისად კომპეტენტური და პასუხისმგებლიანი საიმისოდ, რომ ქვეყნის გაძღოლა შეძლოს.
საქართველოს ამოცანაა, „გაბატონებული ძალის პოლიტიკის“ პროკრუსტეს სარეცელს თავი დააღწიოს, ოღონდ ისე, რომ „უმაქნისი პლურალიზმის“ ჭაობში არ ჩაეფლოს.
