ომის შემდგომი ცხოვრება მთიან ყარაბაღში: ადამიანები წავიდნენ, რომ დაბრუნდნენ

ომის შედეგად გამოწვეულმა ნგრევამ, ბევრი ადამიანი აიძულა, დაეტოვებინა არაღიარებული რესპუბლიკა

მთიანი ყარაბაღის არაღიარებულ რესპუბლიკაში ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ, ნახევარ წელზე მეტი გავიდა, მაგრამ მისი მცხოვრებლები ჯერ კიდევ განიცდიან ომისგან გამოწვეულ ეკონომიკურ და სოციალურ პრობლემებს.

გადაუჭრელია საცხოვრებლის პრობლემა დევნილებისთვის, რომლებსაც საკუთარ სახლებში დაბრუნება არ შეუძლიათ. იმ ადამიანებს, რომლებმაც სახლი დაკარგეს, ათავსებენ სასტუმროებში, ინტერნატებში, საერთო საცხოვრებლებში, ასევე, საოჯახო ტიპის სახლებში – ხარჯებს სახელმწიფო ფარავს. ბევრი ადგილობრივი მცხოვრები, რომელიც აქტიური საბრძოლო მოქმედებების დროს გაიქცა სომხეთში, შინ დაბრუნებას ვერ ახერხებს.

ომის შემდეგ, მკვეთრად გართულდა გარესამყაროსთან კავშირი, რაც აისახება ეკონომიკურ სიტუაციაზე. რეგიონში დაიკეტა რამდენიმე საწარმო, მომსახურების სფეროს ობიექტები, გაიზარდა უმუშევრობა.

• ფაშინიანი მზად არის, თავისი ვაჟიშვილი სომეხ ტყვეებში გაცვალოს, რომლებიც აზერბაიჯანში არიან დაკავებულები
• ერევნის ფესტივალი „ღვინის დღეები“ კრიტიკისა და პროტესტის მიუხედავად მაინც გაიმართა
• პარალელური რეალობები. ერევანი

სიტუაცია რიცხვებში

იმ ტერიტორიაზე, რომელიც სომხური მხარის კონტროლქვეშ დარჩა, სრულად დაინგრა ან დაზიანდა 6 943 ბინა და კერძო სახლი, მათგან 4 435 – სტეპანაკერტში. ეს არის მთიანი ყარაბაღის არაღიარებული რესპუბლიკის მთავრობის მონაცემები. ხელისუფლებამ სტეპანაკერტსა და მარტუნის რაიონში დათვალა, რომ 24 საცხოვრებელი აღდგენას არ ექვემდებარება, 58 სახლი კი – ძლიერ დაზიანებულია.

ურბანული განვითარების სამინისტროს მონაცემებით, იძულებით გადაადგილებულთა საცხოვრებლით უზრუნველყოფის პროგრამით, 2022 წლის ბოლომდე, დაგეგმილია 700-ზე მეტი ახალი ბინის ჩაბარება.

სტეპანაკერტში შენდება 108-ბინიანი საცხოვრებელი სახლი, დაგეგმილია ახალი საცხოვრებელი კვარტალის აშენება, რომელიც 200-ზე მეტი ბინის უზრუნველყოფას მოახდენს. გამოცხადებულია ტენდერი 10 ახალი საცხოვრებელი შენობის მშენებლობაზე, რომელიც 300 ბინას მოიცავს. ივანიანის დასახლებაში კი დაგეგმილია 160-ბინიანი სამსართულიანი შენობების აგება.

არსებული თავისუფალი საბინაო ფონდი ერგებათ დევნილებს – მათ ასახლებენ სასტუმროებსა და სასტუმრო სახლებში. ამ ეტაპზე, მათში განთავსებულია, დაახლოებით, 1300 ადამიანი, აცხადებენ ტერიტორიული მოწყობისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროში. პირველ რიგში წყდება ყარაბაღის მეორე ომში დაღუპულთა ოჯახების საცხოვრებელი პრობლემები, ასევე მათი, ვინც დაინვალიდდა, მრავალშვილიანი და სამხედრო მოსამსახურეების ოჯახების.

„სამწუხაროდ, ამ ეტაპზე ეს პროცესი შეჩერებულია თავისუფალი სასტუმროების არარსებობის გამო. მაგრამ ხდება ხოლმე, როდესაც ოჯახი სხვა საცხოვრებელს ნახულობს, ათავისუფლებს ოთახს და ხდება სხვა პროგრამის ბენეფიციარი, რომლის ფარგლებშიც სახელმწიფო მათ არენდის საფასურს უკომპენსირებს. ეს გამოთავისუფლებული ოთახები კი სასტუმროებში გადაეცემათ სხვა მოქალაქეებს, რომლებიც სახლის გარეშე დარჩნენ“, – განაცხადა სამინისტროს პრესმდივანმა, ვაჩე ვარდანიანმა.

დროებით დევნილების საცხოვრებლის საფასურს, კომუნალურ მომსახურებებს, ასევე, ყველა ადგილობრივი მცხოვრების კომუნიკაციის ხარჯებს ნაწილობრივ საკუთარ თავზე იღებს მთავრობა – დადგენილი ლიმიტების ფარგლებში აფინანსებს ქირას.

„ჩვენ მოგვატყუეს, გვითხრეს, რომ სამ-ოთხ დღეში დავბრუნდებოდით სოფელში“

„ომამდე ერთი კვირით ადრე, უმცროსმა შვილმა სახლში რემონტი დაამთავრა, რათა დაქორწინებულიყო. ყველაფერი საკუთარი ხელით გააკეთა, ქორწილისთვის მთელი მოსამზადებელი სამუშაოები გაწეული იყო, მუსიკოსებთანაც შეთანხმებული იყო, სტეპანაკერტში დარბაზიც დაიქირავა, მაგრამ ვერ მოვასწარით, ომი დაიწყო“, – გვიყვება სოფელ კარინ-ტაკის მცხოვრები, დევნილი, 63 წლის სუსანა სარგსიანი.

სარგსიანების ოჯახი სოფელ კარინ-ტაკიდან, რომელიც ომის შედეგად აზერბაიჯანელების კონტროლის ქვეშ გადავიდა, სომხეთში, აქტიური საბრძოლო მოქმედებების დროს წავიდა.

ჩვენ, კარინტაკელ პარტიზანებს, ორჯერ მოგვიწოდეს სოფლის დატოვებისკენ. ჩვენ ვფიქრობდით, რომ ასე სპეციალურად იტყუებდნენ აზერბაიჯანელებს ჩვენკენ, რათა აქ დაგვემთავრებინა ყველაფერი. მაგრამ ისინი მშვიდად შევიდნენ ჩვენი სოფლის გავლით შუშაში, ჩვენ კი კარინ-ტაკის დატოვება გვიბრძანეს. თანაც, მოგვატყუეს, გვითხრეს, რომ სამ-ოთხ დღეში დავიბრუნებდით სოფელს, ამიტომ თან არაფერი წამოგვიღია“, – გვიყვება ოჯახის უფროსი, ალექსანდრ სარგსიანი.

სომხეთში, 10-კაციანი ოჯახი, რამდენჯერმე გადაიყვანეს სხვაგან – ერთი დასახლებიდან მეორეში. ხუთი თვის განმავლობაში, მათ ექვსი ადგილი გამოიცვალეს. მაგრამ ოჯახის ყველა წევრს უკან დაბრუნება უნდოდა და ერთი თვის წინ, ისინი სომხეთიდან გავიდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ დასაბრუნებელი არსად ჰქონდათ. საბოლოოდ, ოჯახი სტეპანაკერტში, ნახევრად სარდაფში, ოფისის ქვეშ დაასახლეს. მათ ქირის საფასურსა და კომუნალურ გადასახადებს ხელისუფლება უნაზღაურებს.

„გლეხებს მიწა სჭირდებათ, ის უნდა დაამუშაონ, მათ არ შეუძლიათ „ასფალტზე“ ცხოვრება. ჩვენს მშობლიურ სოფელში დავტოვეთ სახლი, დასასვენებელ ზონაში, 3.5 ჰექტარი მიწის ნაკვეთი და ბიზნესი – შუშაში ბარი გვქონდა. მიწათმოქმედებას, მეცხოველეობას ვეწეოდით. ყველაფერი საკმარისი გვქონდა. ველოდებით, როდის გაათავისუფლებენ ისევ შუშას, კარინ-ტაკს, რათა მშობლიურ სახლში დავბრუნდეთ. ეს ჩვენი სამშობლოა, ჩვენ კიდევ ერთხელ უნდა ავაღორძინოთ, უნდა დავბრუნდეთ საკუთარ სახლში, თუნდაც, ყველაფერი დანგრეული იყოს“.

„ვიქტორია ისევ გახდება გამარჯვების სიმბოლო“

სტეპანაკერტის მცხოვრები, გაიანე აგაჯანიანი დღე-დღეზე ელოდებოდა მეოთხე ბავშვს. როდესაც აქტიურად დაიწყეს დასახლებული პუნქტების საცხოვრებელი კვარტალების დაბომბვა, ის მიხვდა, რომ სამი შვილით სარდაფში ვერ დარჩებოდა.

„მეუღლე უკვე ფრონტზე იყო, მიუწვდომელი. ბავშვებთან ერთად მანქანაში ჩავჯექი, ჩემი ძმის არასრულწლოვანი შვილები და მეუღლე წავიყვანე და წავედით ერევანში“, – გვიყვება გაიანე.

პატარა ვიქტორია უკვე ერევანში დაიბადა, 18 ოქტომბერს, როდესაც დიდი ომი იყო გაჩაღებული. გოგონას სახელი მეგობრებმა და ბავშვებმა ურჩიეს. გადაწყვიტეს, რომ ის იქნებოდა გამარჯვების სიმბოლო.

„ჩვენს გამარჯვებაზე უარს არ ვამბობთ. ეს დღე ისევ დადგება“, – ამბობს გაიანე.

სხვათა შორის, წასვლის შემდეგ, მათ ბინას „სმერჩის“ ჭურვი მოხვდა. დაინგრა აივანი და ნაწილობრივ ბავშვების ოთახი. ახლა ბინას სამთავრობო პროგრამით არემონტებენ.

„მომავლის შიშის ეტაპი დადგა. არ ვიცით, რა გველოდება. რთული გასაცნობიერებელია, რომ ჩვენ აქ ვსხედვართ, ვიღაც კი, ჩვენ მაგივრად სადღაც სხვაგან გადაწყვეტს ჩვენს ბედს და შეიძლება, ჩვენ საწინააღმდეგოდ. ახლა აქ სამშვიდობოები არიან, იმედი გვაქვს, რომ ისინი კარგად შეასრულებენ საკუთარ მისიას, მაგრამ ვინ იცის, ეს ყველაფერი ხომ პოლიტიკაა.

მათ უბრალოდ უნდა იცოდნენ, რომ თუკი, ვინმე, სადღაც მოაწერს ხელს შეთანხმებას იმის შესახებ, რომ არცახი შეიძლება აზერბაიჯანის შემადგენლობაში იყოს, ჩვენ აქ არ დავრჩებით. მათ, ვინც გადაწყვეტილებებს იღებენ, ეს უნდა ესმოდეთ. გასაგებია, რა ელოდება სომეხს, რომელიც შეიძლება ტყვედ ჩავარდეს ან აზერბაიჯანელების გვერდით აღმოჩნდეს“.

ცნობები

2020 წლის 9 ნოემბერს, ცეცხლის შეწყვეტის სამმხრივ განცხადებაზე ხელმოწერის შემდეგ, რუსეთმა სამშვიდობო კონტინგენტი შეიყვანა კონფლიქტის ზონაში. სამშვიდობოები განთავსებულები არიან შეხების ხაზის გასწვრივ გარკვეულ წერტილებში, ასევე, ლაჩინის დერეფნის გასწვრივ, რომელიც მთიან ყარაბაღს სომხეთთან აკავშირებს. კონტინგენტი იქ ხუთი წლით იქნება, ანალოგიური ვადის ავტომატური გაგრძელების უფლებით, თუკი არც ერთი მხარე არ განაცხადებს ვადის ამოწურვამდე ექვსი თვით ადრე საკუთარი განზრახვის შესახებ, რომ მათი კონფლიქტის ზონაში ყოფნა უნდა შეწყდეს.

ომის შემდეგ, მთიანი ყარაბაღი კიდევ უფრო მეტად იზოლირებული აღმოჩნდა გარესამყაროსგან – შეიცვალა უცხო ქვეყნის მოქალაქეების შესვლის წესები. ამიერიდან, უცხოელები, სომხეთის მოქალაქეების გარდა, ვალდებული არიან მთიანი ყარაბაღის არაღიარებული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა სამინისტროს მიმართონ წინასწარ, შესვლის ნებართვის მისაღებად. ეს ინფორმაცია ასევე გადაეცემა რუსულ სამშვიდობო ძალებს.

ახალი წესრიგი ეხება ყველა უცხო ქვეყნის მოქალაქეს, ეროვნების მიუხედავად. ანუ, სხვა ქვეყნის მოქალაქეს, თუნდაც წარმოშობით ყარაბაღელს, არ აქვს სამშობლოში დაბრუნების უფლება სპეციალური ნებართვის გარეშე. გარდა ამისა, ომის შედეგად, ყარაბაღმა დაკარგა მეორე გზა, ქარვაჩარის (ქალბაჯარი – აზერბაიჯანულად) გავლით, რომელიც სომხეთთან აკავშირებდა.

ახლა, ლაჩინის დერეფანი სომხეთთან დამაკავშირებელი ერთადერთი გზაა, რომელზეც რამდენიმე რუსული პოსტია განთავსებული. სამშვიდობოები სავალდებულო წესით ამოწმებენ ტრანსპორტსა და ყარაბაღში შემსვლელ-გამსვლელთა საბუთებს.

„როდესაც საკუთარი სახლი არ გაქვს, სულერთია, სად იცხოვრებ“

ჰადრუთის მცხოვრები მარგარიტა კარამიანი ჰყვება, რომ 2020 წლის შემოდგომაზე, საბრძოლო მოქმედებები ყარაბაღის მთელ პერიმეტრზე ერთდროულად დაიწყო, რასაც თან ახლდა აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების საარტილერიო ცეცხლი, რომლის დარტყმის ქვეშაც აღმოჩნდა ყველა დასახლებული პუნქტი.

ოჯახ ეძინა, როდესაც პირველი აფეთქებები გაისმა. პირველივე დაბომბვისას, მარგარიტა ორ შვილთან ერთად სარდაფში ჩავიდა. 

თუმცა, ყველა ადგილობრივისთვის ძალიან სწრაფად გახდა ნათელი, რომ სარდაფები მათ ვერ უშველიდათ: დამიზნებით მუშაობდნენ უპილოტო თვითმფრინავები და „სმერჩის“ ტიპის საცეცხლე საზალპო რეაქტიული სისტემები – საავადმყოფოებზე, სამხედრო ნაწილებსა და შენობებზე.

გადაწყდა, რომ ქალები და ბავშვები გაეყვანათ, მაგრამ მარგარიტა ჰადრუთში 7 ოქტომბრამდე დარჩა.

„ჩვენ რომ ტვინის სულ პატარა კუნჭულში მაინც გაგვეაზრებინა, რომ ყველაფერი ასე მოხდებოდა, რაღაცას მაინც წამოვიღებდით სახლებიდან. თუნდაც, ფოტოსურათების ალბომებს, ქორწილების ამსახველი საზეიმო ცერემონიების დისკებსა და დოკუმენტებს“, – ამბობს ის.

ყარაბაღის პირველი ომის დროს, 1990-იანებში, მარგარიტა არმიაში მსახურობდა:

„ჩვენ ვინარჩუნებდით ჰადრუთს, როდესაც უკვე აღარ იყო მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის 40 პროცენტი და როდესაც, ჰადრუთის რაიონის სამხრეთი ფრთის 14 სოფლიდან მოსახლეობის დეპორტაცია განხორციელდა – 1991 წლის 16-დან 19 მაისამდე“.

ახლა, ამ ომში, კარამიანების ოჯახმა ჰადრუთში ოთხი საკუთარი სახლი და სასათბურე მეურნეობა დატოვა.

„მაგრამ, რაც ყველაზე მთავარია – სამშობლო დავტოვეთ. დავკარგეთ საკუთარი სამშობლო, სადაც დავიბადეთ, გავიზარდეთ. იქ ცხოვრობდნენ ჩვენი წინაპრები. კონკრეტულად ჩემი ოჯახის ოთხი თაობა ცხოვრობდა ჰადრუთში. ჩვენ საკუთარი წარსული დავკარგეთ, ჩვენი ცხოვრების ფაქტები, თან არაფერი წაგვიღია“, – ამბობს მარგარიტა.

35 ათასმა ადამიანმა დაკარგა სახლი იმ ტერიტორიებზე, რომლებიც აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ გადავიდა. წინასწარი მონაცემებით, მათგან თითქმის 25 ათასი, სომხეთში იმყოფება.

მარგარიტა ოჯახთან ერთად, ახლა ერევანში ცხოვრობს. ამ ეტაპზე მას დასაბრუნებელი არსად აქვს:

„ამჟამად ყარაბაღი იმდენად დაპატარავდა, რომ ყველა დროებით ადგილნაცვალ ადამიანს ვერ დაიტევს, არც არის იმდენი საცხოვრებელი ფართი, ყველას რომ ეყოს. მაგრამ შიში, უსაფრთხოების განცდის არქონა აიძულებს ადამიანებს, ჯერჯერობით უკან არ დაბრუნდნენ, თუმცა არ მგონია, სომხეთში უფრო უსაფრთხო იყოს. მაგრამ როდესაც საკუთარი სახლი არ გაგაჩნია, შენთვის უკვე სულერთია, სად იცხოვრებ, სოხეთში, რუსეთში თუ რომელიმე სხვა ქვეყანაში. არსად შენი სახლი არაა, ჰოდა რაკი ასეა, შენთვის მნიშვნელობა არა აქვს, სად იცხოვრებ“.

მარგარიტამ ერევანში ორგანიზაცია შექმნა, რომელიც ჰადრუთიდან დევნილთა უფლებებით არის დაკავებული. მისი თქმით, ადამიანები ამბობენ, რომ მხოლოდ ჰადრუთში უნდათ დაბრუნება, მხოლოდ საკუთარ სახლში.

„თუნდაც, ყველაფერი დანგრეული იყოს, თუნდაც არაფერი არ იყოს, მხოლოდ კედლები, მაგრამ ეს იქნება ჰადრუთი და ეს იქნება ჩვენი კედლები. ჩვენ ისევ ავაშენებთ, ვიცხოვრებთ საკუთარ სახლებში, საკუთარ მიწაზე. ჩვენ დავბრუნდებით ჰადრუთში, აუცილებლად დავბრუნდებით“, – ამბობს მარგარიტა.

„შეფასდეს დანაკარგები და მივმართოთ საერთაშორისო ორგანიზაციებს“

მთიანი ყარაბაღის არაღიარებულ რესპუბლიკაში 2020 წლის ომის შემდეგ, დამოუკიდებლობის მთელი დროის განმავლობაში ყველაზე ცუდი სიტუაციაა, მიაჩნია ეკონომისტ ტატულ მანასერიანს:

„44-დღიან ომამდე, ბოლო რამდენიმე წელი ყარაბაღში, ორნიშნა ეკონომიკური ზრდა შეინიშნებოდა. მაგრამ ომმა ის გამოიწვია, რომ ახლა ძალიან რთულია სახელმწიფო მენეჯმენტის აღდგენაც კი. საჭიროა დანაკარგების, რისკებისა და ეკონომიკური უსაფრთხოებისთვის არსებული საფრთხეების შეფასება, პრიორიტეტების დაზუსტება და არცახისა და სომხეთის ეკონომიკური ინტეგრაციის პროგრამის შემუშავება“.

მაგრამ ყველაზე აქტუალურ საკითხად აქ სტაბილურობა, მშვიდობის შენარჩუნება და უსაფრთხოების საკითხები რჩება. პროექტები, რომლებიც ამ დროისთვის ხორციელდება, სომხეთიდან და სრულიად სომხეთის ფონდ „აიასტანიდან“ ფინანსდება.

„მაგრამ არცახმა საერთაშორისო ორგანიზაციებს უნდა მიმართოს, რათა გადარჩენის საჭირო სახსრები მიიღოს. ისინი მუშაობენ არა მხოლოდ აღიარებულ, არამედ არაღიარებულ სახელმწიფოებთანაც“, – მიაჩნია ტატულ მანასერიანს.

მედიაქსელის მხარდაჭერით