მოსაზრება: სომხეთმა კომპრომისის შანსი ხელიდან გაუშვა
მთიან ყარაბაღში, საბრძოლო მოქმედებების ერთი თვის განმავლობაში, 1000-ზე მეტი სამხედრო მოსამსახურე დაიღუპა, იტყობინება არაღიარებული რესპუბლიკის თავდაცვის სამინისტრო.
კირილ კრივოშეევი, რომელიც კონფლიქტის ზონაში იმყოფებოდა, იხსენებს დაპირისპირების ისტორიას და მიდის დასკვნამდე, რომ სომხეთის ხელმძღვანელობის სურვილის არქონა, გამოეყვანა ჯარები სტრატეგიულად უმნიშვნელო, უსიცოცხლო სოფლების ტერიტორიიდან, რომლებიც აზერბაიჯანელებმა მრავალი წლის წინ დატოვეს, ბაქოს სხვა არჩევანი არ დაუტოვა და ახლა ის ბევრი სიცოცხლე ღირს.
გამოცემა The Insider-ის მასალა
ყარაბაღში ახლანდელ ომს შეგვიძლია დიდი გაკვეთილი ვუწოდოთ მათთვის, ვინც არასერიოზულად არის განწყობილი მოწინააღმდეგის მიმართ და ემოციურ არგუმენტებს რაციონალურზე მაღლა აყენებს. „მათ არ შეუძლიათ ომი, ამიტომ პოზიციებზე ახლო აღმოსავლეთიდან ჩამოყვანილ „ბოევიკებს“ უშვებენ. „ზუსტად ვიცით, რომ საკუთარ მიწაზე ვომობთ, ისინი კი უბრალოდ ბარბაროსები არიან, რომლებიც მის გასაძარცვად მოვიდნენ. რა თქმა უნდა, ჩვენი საბრძოლო სული უფრო მაღალია!“.
ეს ყველაფერი, სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტისას ისმოდა, რა თქმა უნდა, ორივე მხრიდან. თუმცა, მატერიალურ-ტექნიკური უპირატესობა 2016 წელსაც, მით უმეტეს, 2020 წელს, აზერბაიჯანის ხელში აღმოჩნდა. მაშინ მოქმედებაში სხვა არგუმენტი მოვიდა, უკვე მხოლოდ სომხური: „ისინი ვერ გაბედავენ, მათ არავინ მისცემს ძალის გამოყენების უფლებას, ჩაერევიან რუსეთი, ევროპა, აშშ!“.
მაგრამ ისიც მალე შეეჯახა რეალობას. რომ გავიგოთ, რატომ მოხდა სწორედ ასე, მოგვიწევს, 26 წლით უკან დავბრუნდეთ.
პირველი, რაც უნდა ითქვას ტერიტორიის შესახებ, რომელსაც ახლა თვითგამოცხადებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა ეწოდება – ის მრავალეროვნული იყო და არასოდეს ყოფილა მხოლოდ სომხებით დასახლებული.
კონფლიქტის ზონის რუკის წარმოჩენა რთულია, საჭიროა საბჭოთა დროს არსებული მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქი წარმოვადგინოთ, სადაც, 1989 წლის მონაცემებით, 77 პროცენტი სომეხი და 21 პროცენტი აზერბაიჯანელი ცხოვრობდა.
ეს რეგიონი აზერბაიჯანის სსრ-ის დასავლეთში მდებარეობდა, მაგრამ რა უცნაურიც უნდა იყოს, სომხეთის სსრ-ს არ ესაზღვრებოდა. სომხეთსა და აზერბაიჯანში ეთნიკური სომხების ანკლავს შორის განლაგებული იყო აზერბაიჯანელებით დასახლებული ორი რაიონი – ლაჩინისა და ქალბაჯარის. მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის სამხრეთით კი კიდევ ხუთი აზერბაიჯანული რაიონი იყო.
ამ შვიდი რაიონის საერთო მოსახლეობის რაოდენობა, დაახლოებით, 700 ათას ადამიანს შეადგენდა და 1992-1994 წლების ომის შედეგად, ისინი, ყველანი იძულებული გახდნენ, ეს ტერიტორია დაეტოვებინათ. ლოგიკა მარტივია: სომხეთისთვის აუცილებელი იყო ყარაბაღის შეუფერხებელი მომარაგების უზრუნველყოფა და ფრონტის ხაზის, დედაქალაქიდან, დაახლოებით, 30-40 კილომეტრით გადაწევა. ეს საკმარისია, რათა თავი დაეცვათ იმ მომენტისთვის გამოყენებული შეიარაღებისგან – საბჭოთა „ჰაუბიცა“ დე-30-ისა და რეაქტიული სისტემა „გრადისგან“.
იმის შესახებ, თუ როგორ მოახერხეს 1994 წელს სომხებმა გამარჯვება, დავა შემდეგ, გასული 26 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. ახსენებენ რუსულ დახმარებასაც (მიუხედავად იმისა, რომ გენერალი ვლადიმირ შამანოვი, სწორედ აზერბაიჯანის მხარეს იბრძოდა) და პოლიტიკურ არასტაბილურობას ბაქოში – ერთიანი არმიის ნაცვლად, ბრძოლებს აწარმოებდნენ ცალკეული ქვედანაყოფები, 1993 წელს კი, ცოტა დააკლდა სამოქალაქო ომის დაწყებას.
სიტუაცია, რომელიც მაშინ შეიქმნა და მიმდინარე წლის 27 სექტემბრამდე შენარჩუნდა, უცნაურად გამოიყურებოდა.
დაახლოებით, 100 ათასი ადამიანი საკმაოდ მშვიდად ცხოვრობდა სტეპანაკერტსა და შუშაში, აი, მათგან აღმოსავლეთით კი მდებარეობდა ფაქტობრივად უსიცოცხლო ტერიტორიები. მარტუნი, მარდაკერტი და ჰადრუთი ქალაქებად მიიჩნევა, თუმცა, მათი მოსახლეობა 5 ათას ადამიანს არ აღემატებოდა.
მათი სამხედრო დანიშნულებით შენარჩუნების აზრიც ასევე გაქრა – საბჭოთა „ჰაუბიცების“ ნაცვლად, აზერბაიჯანის შეიარაღებაში გამოჩნდა რუსული რაკეტები, ასევე, თურქული და ისრაელური უპილოტო თვითმფრინავები, რომელთათვისაც 30 კილომეტრი – მანძილი არ არის.
ბოლოს და ბოლოს, სომხების თავზე ეკიდა გაეროს უშიშროების საბჭოს ოთხი რეზოლუცია, რომლებიც მათ აზერბაიჯანული რაიონების გათავისუფლებას ავალდებულებდა. მაგრამ ერევანი და სტეპანაკერტი მათ არ იმჩნევდნენ, ამტკიცებდნენ, რომ ყარაბაღის მოსახლეობა „ეგზისტენციალური რისკის“ ქვეშ იმყოფებოდა. აზერბაიჯანისთვის ერთი მეტრის მიცემაც კი – ამ რისკის გაზრდას ნიშნავდა.
ბაქოში მათ ეუბნებოდნენ: რაიონების გათავისუფლების შემდეგ, თქვენ გელოდებათ ეკონომიკური ბლოკადის მოხსნა, არასტაბილური ზავი მყარი მშვიდობით შეიცვლება. მაგრამ ეს არ დაეხმარა, შემდეგი ეტაპი ხომ თავად მთიანი ყარაბაღის სტატუსზე მოლაპარაკებები უნდა გამხდარიყო, სომხებისთვის ერთადერთი მისაღები ვარიანტი – დამოუკიდებლობა – აზერბაიჯანისთვის გამორიცხულია.
თავის უარს, განეხილათ „ფართო ავტონომიის“ ვარიანტიც კი, ერევანი ასაბუთებდა ომის შემდგომი რეალობით. თუკი ადამიანებს რუსული პასპორტით, მაგრამ სომხური გვარით (ბავშვებსაც კი) უბრალოდ არ უშვებენ აზერბაიჯანში, ეუბნებიან, რომ „არ შეუძლიათ მათი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა“, როგორ შეიძლება ვისაუბროთ მეზობელ სოფლებში მშვიდობიან თანაცხოვრებაზე?
მაგრამ ამ კონტექსტში, ყველაზე ხშირად იხსენებდნენ რამილ საფაროვის შემთხვევას, აზერბაიჯანელი ოფიცრის, რომელმაც 2004 წელს, ბუდაპეშტში სწავლებისას, თავისი სომეხი კოლეგა ნაჯახით მოკლა. უნგრეთის სასამართლომ საფაროვს სამუდამო პატიმრობა შეუფარდა, მაგრამ დიპლომატიური ვაჭრობის შემდეგ, ის 2012 წელს ბაქოში დაბრუნდა და მაშინვე შეიწყალეს, ასევე, მოუმატეს წოდება.
ერთ-ერთმა აზერბაიჯანელმა დიპლომატმა ჩემთან საუბრისას აღიარა: ამ შემთხვევამ ხაზი გადაუსვა დიპლომატიურ ფრონტზე ბევრ ძალისხმევას და სომხებს კარგი კოზირი მისცა ხელში. მაგრამ სამართლიანია საწინააღმდეგოს მტკიცებაც – თავისი შეურიგებლობით, სომხებმა შესაძლებელი გახადეს დღევანდელი ვითარება და ახლა მათი დახმარება აღარ შეუძლია რუსეთსა და დასავლეთს ერთად აღებულს.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა ცოტა ხნის წინ განაცხადა, რომ კონფლიქტის დიპლომატიური გზით დარეგულირების უკანასკნელი შანსი ხელიდან 2011 წელს, ყაზანში გაუშვეს. ეს რამდენად მართალია, რთული სათქმელია – იმ მოლაპარაკებების შინაარსის შესახებ მხოლოდ დაინტერესებული მხარეების მონათხრობიდან არის ცნობილი, ექსპრეზიდენტ სერჟ სარგსიანისგან.
მაგრამ თუკი ამ მომენტს არც შევაფასებთ, ჩნდება გარდაუვალი შეკითხვაც – ამ შემთხვევაში, რით იყო დაკავებული სომხეთი მოლაპარაკებებისას უკანასკნელი ცხრა წლის განმავლობაში? პასუხი მარტივია – ის აჭიანურებდა მოლაპარაკებებს, იმედი ჰქონდა, რომ რაიონების გადაცემის საკითხის გადაწყვეტა საერთოდ არ მოუწევდა. და თუკი მოუწევდა, არა ამ თაობას, არამედ 50 წლის შემდეგ, როდესაც 80-90-იანი წლების საშინელ მოვლენებს ყველა დაივიწყებს.
მთელი ამ წლების განმავლობაში, არაერთხელ გამწვავდა სიტუაცია, მაგრამ ყველა მათგანი ექვემდებარებოდა ორ წესს: მხარეები ყოველთვის ერთმანეთს ადანაშაულებდნენ ზავის დარღვევაში, ორივე ქვეყნის დედაქალაქში კი იგონებდნენ ერთი შეხედვით ლოგიკურ მიზეზს, რაში აძლევდა ხელს მოწინააღმდეგეს ამის გაკეთება. ყველაზე ხშირად – ეკონომიკური ან წინასაარჩევნო – „საჭირო იყო ამომრჩევლის ყურადღების რეალური პრობლემებიდან გადატანა“.
მაგრამ ხდებოდა გამწვავებები „მოლაპარაკებების წინაც“, როდესაც მინისტრების ან პრეზიდენტების შეხვედრის წინა დღეებში, მხარეები დიპლომატიური პოზიციების ბრძოლის ველზე გამყარებას ცდილობდნენ.
„არასერიოზული“ გამწვავებების ჯაჭვმა, რომელიც ოთხ დღეზე დიდხანს არ გრძელდებოდა და არაფრით მთავრდებოდა, გამოიწვია ის, რომ თვითონ რეალური ომის შესაძლებლობის უბრალოდ აღარავის სჯეროდა. ამ დროს კი ბაქო მისთვის ემზადებოდა და, როგორ მინიმუმ, უკანასკნელი წლის განმავლობაში, ძალიან აქტიურად.
ჯერ კიდევ 2019 წლის მაისში, ერევანში და შემდეგ ბაქოში ჩავედი, რათა დამეწერა პროგრამისთვის „ხალხის მშვიდობისთვის მომზადების“ შესახებ. მასში უნდა ჩართულიყო ჟურნალისტების გაცვლითი ვიზიტები და ნდობის აღდგენა, რათა შემდეგ უფრო მნიშვნელოვან საკითხებზე გადასვლა ყოფილიყო შესაძლებელი. მაგრამ აზერბაიჯანელი ქორები უკვე მაშინ უწოდებდნენ ამ ინიციატივას საკითხის „გაწყალებას“.
აზერბაიჯანელი დიპლომატების თქმით, 2018 წლიდან ფაშინიანი ბაქოს საუზმით კვებავდა, კონსტრუქციულ მოლაპარაკებებს ჰპირდებოდა, როგორც კი ხელისუფლებას განიმტკიცებდა, შემდეგ კი მოატყუა ისინი, განაცხადა რა ზუსტად ერთი წლის წინ: „ყარაბაღი სომხეთია და წერტილი“. ეს აზერბაიჯანისთვის გამშვები ღილაკი აღმოჩნდა.
ბაქოს ოფიციალური ვერსიით, მიმდინარე წლის ჯერ ივლისში და შემდეგ სექტემბერში, პირველებმა სროლა სომხებმა დაიწყეს. ღიად რომ ვთქვათ, ამის არ მჯერა – სომხეთს ეს არანაირად არ აძლევდა ხელს.
მაგრამ ბალანსისთვის შემიძლია ვივარაუდო: უმნიშვნელო ინციდენტზე საპასუხოდ, რომელსაც ჩვეულებრივ დროს უბრალოდ ყურადღებას არ მიაქცევდნენ, აზერბაიჯანის არმიამ მასშტაბური კონტრშეტევით უპასუხა.
და სულ რაღაც ერთ თვეში, დაიკავა სომხეთის მიერ კონტროლირებადი შვიდიდან ოთხი რაიონული ცენტრი: ჯემრაილი, ფუზული, ზანგილანი და გუბადლი. მართალია, კრიტიკოსებმა აქაც გამონახეს გასაკრიტიკებელი – მთელი თვის განმავლობაში, აზერბაიჯანის ნაქებ არმიას შეეძლო უფრო მეტის მიღწევა და მთებში შეტევა, არა მხოლოდ მდინარე არაქსის დაბლობში.
კრიტიკოსებს შემიძლია ვუპასუხო: დიახ, თავიდან აზერბაიჯანელებმა დაიკავეს ის პოზიციები, რომლის აღებაც უფრო ადვილი იყო, მაგრამ ამაში არის ლოგიკა. პირველ რიგში, ყველა გათავისუფლებული ქალაქი ირანის საზღვართანაა, სახელმწიფო საზღვარზე კონტროლის დამყარება კი – ნებისმიერი ქვეყნისთვის უპირველესი ამოცანაა.
თუკი ამას ახლა არ გააკეთებ, შემდეგ ეს ტერიტორია შეიძლება გაჭიანურებული ბრძოლების ზონა გახდეს, რასაც აუცილებლად მოჰყვება შემთხვევით ჭურვების ირანულ სოფლებში ჩამოვარდნა – და ვის მოუნდება ამის გამო თავის მართლება?
მეორეც, სამხრეთში პლაცდარმის შექმნით, აზერბაიჯანი დამაჯერებლად მიიწევს ჩრდილოეთით – ლაჩინის დერეფნისკენ, ორიდან ერთ-ერთი მთავარი გზა, რომელიც ერევანს სტეპანაკერტთან აკავშირებს.
თუკი სომხეთი მას დაკარგავს, დედაქალაქის აღება დროის საკითხი გახდება. მაგრამ სომეხი პატრიოტები აქაც კამათობენ: „1992 წელს, ჩვენ შევძელით მოგერიება, როდესაც აზერბაიჯანელი სამხედროები იკავებდნენ ლაჩინსაც და შუშასაც, საიდანაც სტეპანაკერტის პირდაპირი დაბომბვაა შესაძლებელი“. მოახერხეთ – მაგრამ მოწინააღმდეგესთან სრულიად განსხვავებული ძალთა ბალანსის პირობებში.
ჩემი აზრით, უფრო მნიშვნელოვანი იქნებოდა, გაეხედათ უკან და დაფიქრებულიყვნენ, როგორ შეიძლებოდა ამ ყველაფრის თავიდან არიდება? რატომ იყო შესაძლებელი მოსკოვიდან ორი ზარით წარსული გამწვავებების შეჩერება და ამჯერად ვერ ეხმარებათ სამი გაფორმებული ზავიც კი, რომელსაც ხელი შუამავლების დახმარებით მოეწერა? საიდან გაუჩნდა აზერბაიჯანს ამდენი გამბედაობა: განაცხადოს, რომ არ გაჩერდება, სანამ სომხეთი არ წარადგენს ჯარების გაყვანის გეგმას?
პასუხი მარტივია: იმიტომ, რომ სომხური ჯარების გაყვანა სხვა პირობებში ბაქომ 26 წლის განმავლობაში ვერ მოახერხა. დარჩენილი ტერიტორიების მშვიდობის სანაცვლოდ უბრძოლველად დატოვებაზე კი ლაპარაკი ახლაც არ არის.
„ჩვენ მზად ვართ, ორმხრივ დათმობებზე წავიდეთ, ისეთ დათმობებზეც კი, რომელიც ჩვენთვის მტკივნეულია, მაგრამ სომეხი ხალხი არასოდეს იქნება კაპიტულაციისთვის მზად“, – განაცხადა ნიკოლ ფაშინიანმა, მაგრამ არ განმარტა, რა „მტკივნეულ დათმობებზეა“ საუბარი.
ამავდროულად, ღირს დავფიქრდეთ, რამდენი ადამიანი დაიღუპა უსიცოცხლო ჯებრაილისა და ფუზულის რაიონების დაცვისას (ადამიანებმა ეს სოფლები ჯერ კიდევ 1994 წელს დატოვეს და Google Maps-ზეც ჩანს, რომ იქ სახურავის გარეშე დარჩენილი სახლების ნანგრევებია) და ვთქვა ერევნისთვის არასასიამოვნო მოსაზრება – ეს ტერიტორიები მოლაპარაკებებისას რომ გადაეცათ, შეიძლებოდა, შეიარაღებული რევანში არც ყოფილიყო. ასეთი უკანდახევა სამხედრო საფრთხესაც არ გამოიწვევდა – მხოლოდ პოლიტიკურ ზარალს, მაგრამ ეს ცალკე საუბრის თემაა.
„მოვახერხეთ მშვიდობიანად ჯებრაილისა და აღდამის გადაცემა – ე.ი. გამოგვივა ზანგილანის და შემდეგ ქალბაჯარის გადაცემა, საჭიროა მხოლოდ შევეცადოთ“, – ეტყოდნენ აზერბაიჯანის ხელისუფლებას მოსკოვსა და ვაშინგტონში და მათი მცდელობა, საკითხი ომის გზით გადაეჭრათ, დაუსაბუთებელი გამოჩნდებოდა.
ახლა კი, ეუთოს მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარეებს (რუსეთი, აშშ და საფრანგეთი) უბრალოდ არგუმენტები არ აქვთ, რატომ არ უნდა იმოქმედოს ბაქომ ისე, როგორც მოქმედებს. ყველას ესმის, რომ ომის გარეშე ისინი ერთ დანგრეულ სოფელსაც ვერ მიიღებდნენ.
შეიძლება, თუკი ლაჩინის დერეფნის აღების შემდეგ, სტეპანაკერტში ჰუმანიტარული კატასტროფა მოხდება, საუბარი სხვანაირად წარიმართოს, მაგრამ სანამ ასე არ არის, რეაქცია ინდიფერენტული იქნება. ამასთან, თუკი ამა წლის სექტემბრამდე საუბარი მხოლოდ იმ რაიონებზე შეიძლება ყოფილიყო, სადაც სომხები არასოდეს ცხოვრობდნენ, ახლა მოვლენები ომის ლოგიკით ვითარდება, ომისას კი ადმინისტრაციულ საზღვრებს დიდად არ უყურებენ.
მაქსიმალიზმი მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის ორივე მხარეს ახასიათებს. მაგრამ თუკი აზერბაიჯანის ეს მაქსიმალიზმი საკუთარ ძალას ემყარება, სომხეთის შემთხვევაში – იმის რწმენას, რომ მათ სხვები დაიცავენ.
როგორც პრაქტიკამ აჩვენა, კრიტიკულ მომენტში მათ უბრალოდ თანაგრძნობა გამოუცხადეს. თუმცა, შეიძლება ისიც არა ისეთი ერთმნიშვნელოვანი, განჯისთვის მიყენებული სამი სარაკეტო დარტყის შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ ეს იყო სტეპანაკერტის დაბომბვაზე პასუხი. ერთია – ესროლო ქალაქს, სადაც ომს საერთო ჯამში მიჩვეულები არიან. და სრულიად სხვაა – ფრონტიდან 50 კილომეტრით დაშორებულ საცხოვრებელ კვარტალებს, სადაც ომი მხოლოდ ტელევიზორში უნახავთ.
ნიკოლ ფაშინიანის თქმით, ახლა „თითოეული (სომეხი) მამაკაცი უნდა ადგეს და სამხედრო კომისარიატში მივიდეს“.
მაგრამ ამჯერად ეს მიმართვა ჰგავს სასოწარკვეთილ მცდელობას, არ გახდეს სომხეთის ხელმძღვანელი, რომელმაც მთელი ყარაბაღი დაკარგა. როგორც ჩანს, მას მოუწევს შეეგუოს იმ ტერიტორიების დიდი ნაწილის დაკარგვას, რომელსაც 1994 წლიდან აკონტროლებს.
ვიცი რა მისი ხასიათი, შემიძლია ვივარაუდო, რომ ახლა ფიქრობს, რა შედეგებს მოიტანს მომხდარი მისი პოლიტიკური კარიერისთვის. მაგრამ უმჯობესია, ის სხვა რამეზე დაფიქრდეს – როგორ გადაარჩინოს ადამიანების სიცოცხლე გაცილებით ძლიერი მტრის შეტევის პირობებში.
