ანკლავები - სომხეთ-აზერბაიჯანის დაპირისპირების კუნძულები
ანკლავების გაცვლა ან დაბრუნება
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის კონფლიქტი ამ ქვეყნების ფარგლებს გარეთ ყარაბაღის საკითხის პრიზმაში აღიქმება. იმავდროულად, ორმხრივი დღის წესრიგი მნიშვნელოვნად გაფართოვდა, განსაკუთრებით 2020 წლის 44-დღიანი ომის შემდეგ.
ერევანი და ბაქო ახლა მოლაპარაკებებს აწარმოებენ სატრანსპორტო კომუნიკაციების განბლოკვის, სამშვიდობო ხელშეკრულების, სახელმწიფო საზღვრის დემარკაციისა და დელიმიტაციის შესახებ. ამავე დღის წესრიგში სომხეთისთვის კიდევ ერთი საკმაოდ მნიშვნელოვანი თემაა – ანკლავები.
რა არის ანკლავები, რა დასახლებებზეა საუბარი
ანკლავი – მისი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული განმარტების მიხედვით, არის ერთი სახელმწიფოს ტერიტორია, ან ტერიტორიის ნაწილი, რომელიც ყველა მხრიდან მეორე სახელმწიფოს ტერიტორიითაა გარშემორტყმული.
აზერბაიჯანს სომხეთში აქვს სამი ანკლავი, რომელიც ექვს სოფელს მოიცავს. თუმცა, ეს მხოლოდ ფურცელზე. იქ, სადაც ადრე აზერბაიჯანული დასახლებები იყო, ახლა აღარავინ ცხოვრობს და არც შენობებია შემორჩენილი. ისევე, როგორც აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე არსებულ ერთადერთ სომხურ ანკლავში – არწვაშენში (აზერბაიჯანში სოფელს ბაშკენდს ეძახიან).
სომხეთში აზერბაიჯანული ანკლავები ტავუშისა და არარატის რეგიონებში მდებარეობს. ეს არის სოფლები ბაღანის-აირუმი, ნერკინ ვოსკეპარი (აშაგი ასკიფარა) და ვერინ ვოსკეპარი (იუხარი ასკიფარა), ბარხუდარლი, სოფულუ და ტიგრანაშენი (კიარქი).
ეს დასახლებები სომხეთს 90-იან წლებში გადაეცა, ყარაბაღის პირველი ომის დროს განხორციელებული საომარი მოქმედებების შედეგად. სოფელი არწვაშენი თავის მხრივ ბაქოს დაქვემდებარებაში მოექცა. საომარი მოქმედებების გამო არცერთ დასახლებაში მცხოვრები აღარ დარჩა.
როგორ გაჩნდა ანკლავები და რატომ იქცა ისინი პრობლემად
ცნობილია, რომ სომხეთისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ანკლავები საბჭოთა პერიოდში გაჩნდა. როგორც კარტოგრაფი შაგენ შაგინიანი ამბობს, რომელი გადაწყვეტილებებისა და კანონის ნორმების საფუძველზე გადაეცა ეს მიწები სხვა საბჭოთა რესპუბლიკას, გაუგებარია:
„ამ დროისთვის უცნობია ის დოკუმენტები, რომლის საფუძველზეც ეს გაცვლა მოხდა. არის გადაწყვეტილებები, რომლებიც მიიღეს მოსკოვში, იყო სიტყვიერი დასაბუთებებიც. მთავარი თეზისი ასეთია: ტერიტორიების გადაცემა მოხდა იმის გამო, რომ იქ მცხოვრებთა უმრავლესობა მეზობელი რესპუბლიკის წარმომადგენლები იყვნენ“.
სხა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სომხეთში ფიქრობენ, რომ ტერიტორიების გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილებები უსაფუძვლოდ იქნა მიღებული.
„1920-იან წლებში ეს სოფლები საბჭოთა სომხეთის შემადგენლობაში შედიოდა. გარკვეული გარემოებების გავლენით მოხდა გაცვლა. ჩვენ მივიღეთ გარკვეული ტერიტორიები საბჭოთა აზერბაიჯანიდან – და ეს ანკლავები შეიქმნა. საზღვრები ორ საბჭოთა რესპუბლიკას შორის 5-10 წლის ინტერვალით იცვლებოდა. და ეს პროცესი არანაირად არ იყო მოწესრიგებული, ყველაფერი ადგილობრივი ლიდერების დონეზე იყო გადაწყვეტილი – და არა რესპუბლიკების ლიდერების, არამედ ადგილობრივი პარტიების“, – აღნიშნავს ჟურნალისტი თათულ ჰაკობიანი, რომელიც წლებია იკვლევს ანკლავების პრობლემას.
საბჭოთა პერიოდში ცოტას თუ წარმოედგინა, რომ დიდი ქვეყანა დაიშლებოდა და რესპუბლიკებს შორის მიწის ყოველ კილომეტრზე ბრძოლა დაიწყებოდა. ანკლავებიც კამათის საგანი გახდა.
კითხვები ღიად რჩება:
– ვინ და რატომ გადაწყვიტა ტერიტორიული ცვლილებების განხორციელება?
– რატომ უნდა ჰქონდეს ახლა ამ ცვლილებებს იურიდიული ძალა?
ამ პოზიციას იზიარებენ არა მხოლოდ სომხეთის ექსპერტულ წრეებში, არამედ, ქვეყნის ხელმძღვანელობაც.
„უნდა გავიგოთ, რა არის რუკაზე დახატული ანკლავების სამართლებრივი საფუძვლები, არის თუ არა სამართლებრივი ბაზები. ეს ან უბრალოდ კონტურია რუკაზე, ან, ვთქვათ, ორი კოლმეურნეობის გადაწყვეტილება, რომ ერთი ჩუქნის თავის ტერიტორიას მეორეს, აზერბაიჯანს. ძალიან გვეპარება ეჭვი, რომ ამ ქმედებებს სამართლებრივი საფუძველი ჰქონდეს“, – განაცხადა ადრე პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა.
რატომ გახდა ანკლავების საკითხი აქტუალური
მართალია, ოფიციალურად ამაზე არ საუბრობენ, მაგრამ აზერბაიჯანის ინიციატივით, ერევანსა და ბაქოს შორის მოლაპარაკების პროცესში ანკლავების თემაც შევიდა. ილჰამ ალიევი ამტკიცებს, რომ ეს საკითხი უნდა განიხილონ და გადაწყვიტონ. ამის შესახებ მან არაერთ ინტერვიუში განაცხადა.
2021 წლის ზაფხულში ცნობილი გახდა დოკუმენტის შესახებ, რომლის ხელმოწერას სავარაუდოდ სომხეთის ხელისუფლება აპირებდა. ქსელში გაჟონილი ინფორმაციის თანახმად, ერევანი ანკლავების აზერბაიჯანისთვის გადაცემას სომხეთის სუვერენული ტერიტორიებიდან აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების გაყვანის სანაცვლოდ დასთანხმდა. დოკუმენტს ხელი არ მოეწერა.
მიუხედავად სამართლებრივი პრობლემებისა, სომხეთის პრემიერ-მინისტრი მიიჩნევს, რომ ანკლავებთან დაკავშირებით ორივე ქვეყნისთვის მისაღები გამოსავალი უნდა მოიძებნოს. მისი თქმით, არსებობს ლოგიკა, რომელიც საერთაშორისო პრაქტიკასა და კანონს ეყრდნობა:
„ამ ლოგიკაზე დაყრდნობით, ვითარება, რომელიც ახლა არსებობს, უცვლელი რჩება. რატომ? იმიტომ, რომ ჩვენც გვაქვს ანკლავი – არწვაშენი, აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ. ჩვენი ლოგიკა ასეთია: ანკლავი უნდა გაიცვალოს ანკლავში. რაც მათ კონტროლს ექვემდებარება, მათი კონტროლის ქვეშ რჩება. რასაც ჩვენ ვაკონტროლებთ, ჩვენ გვრჩება”.
ეთანხმება თუ არა ბაქო ამ ვარიანტს, ჯერჯერობით უცნობია, რადგან სომხეთის ტერიტორიაზე უფრო მეტი აზერბაიჯანული ანკლავია, ვიდრე სომხური ანკლავები აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.
გარდა არსებული მდგომარეობის შენარჩუნებისა, ანუ ტერიტორიების გაცვლისა, არსებობს კიდევ ერთი გამოსავალია – მხარეებს შეუძლიათ წავიდნენ ტერიტორიების დაბრუნებაზე, ანუ ფაქტობრივად, აღიარონ ის ტერიტორიული დაყოფა, რაც იყო Საბჭოთა კავშირის დროს. ეს ნიშნავს, რომ ბაქო მიიღებს სამ ანკლავს მის იურისდიქციაში, ერევანი – ერთს.
აწყობს თუ არა ეს ვარიანტი ერევანს
ტერიტორიების დაბრუნების ვარიანტი აზერბაიჯანისთვის მომგებიანია, სომხეთისთვის კი გარკვეული პრობლემებით არის სავსე. თუ ბაქო ანკლავებზე კონტროლს მოიპოვებს, სომხეთის ზოგი დასახლება აზერბაიჯანის პოზიციებიდან რამდენიმე მეტრში იქნება.
აზათამუთი სასაზღვრო სოფელია. აქედან საბრძოლო პოზიციებამდე მანძილი ერთ კილომეტრს არ აღემატება. მეზობელი სახელმწიფოს დასახლებები შეუიარაღებელი თვალით ჩანს.
აზათამუთი მთაზე მდებარეობს, მთის უკან უკვე აზერბაიჯანია. იქვე ახლოს დაჟანგებული სარკინიგზო ლიანდაგებია, რომლებიც მეზობელ ქვეყანაში მიდის. მატარებლებმა სიარული ყარაბაღის პირველი ომის დაწყებისთანავე შეწყვიტეს.
აზათამუთის მცხოვრებლებს დღემდე ახსოვთ ის დრო, როცა აზერბაიჯანული სოფლები ძალიან ახლოს იყო. საუბარი აზერბაიჯანისთვის ამ ტერიტორიების შესაძლო დაბრუნებაზე სმენიათ, თუმცა ცდილობენ არ ინერვიულონ, რადგან ოფიციალური ინფორმაცია ჯერ არ არსებობს.
„ტელევიზიით გავიგეთ ხალხის საუბარი ანკლავებზე. ალიევმა თქვა, რომ მას ყველა მიწა სურს. რამდენად მართალია ეს, არ ვიცი. ხალხი მშვიდად ცხოვრობს თავისი საზრუნავით. თუ ამ მიწებს დათმობენ, ჩვენთვის მტკივნეული იქნება. ასე ახლოს რომ მოვიდნენ, ხალხი უკვე ნერვიულობას დაიწყებს“, – ამბობს სოფლის მკვიდრი ჰრანტ ბაღდასარიანი.
უსაფრთხოების საკითხების გარდა, ანკლავების დაბრუნება სხვა პრობლემებითაც არის სავსე. მაგალითად, აზათამუთი საძოვრების ნაწილს დაკარგავს. ცხოველების საკვების არარსებობის და აზერბაიჯანული პოზიციების სიახლოვის გამო, ამ დასახლების მომავალი საკმაოდ საეჭვო გახდება.
მაგრამ მთავარი პრობლემა სომხეთისთვის, ბაქოსთვის ტერიტორიების გადაცემის შემთხვევაში, გზებს უკავშირდება.
აზერბაიჯანული ანკლავები ორ სახელმწიფოთაშორის გზასთან ახლოს მდებარეობს.
„თუ ეს ანკლავები აზერბაიჯანს ჩაბარდება, ტავუშის ფრონტის ხაზი განადგურდება – აზერბაიჯანელები ჩვენი ჯარების უკანა მხარეს იქნებიან. სომხეთი იარსებებს მანამ, სანამ აზერბაიჯანელები არ ჩაკეტავენ ტავუშიდან საქართველოსა და რუსეთისკენ მიმავალ გზებს, ან სიუნიკიდან ირანში. თუ ეს მოხდება, რაც ძალიან რეალისტური სცენარია , შესაძლო ესკალაციის დროს, ქვეყანა ტოტალურ ბლოკადაში აღმოჩნდება“, – აღნიშნავს პოლიტოლოგი ედგარ ელბაკიანი.
ტიგრანაშენის ანკლავი ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის საზღვართან მდებარეობს. იქვე გადის რესპუბლიკური გზა – ერევანი-გორისი-კაპანი – ირანის საზღვარი. თუ ტიგრანაშენი ბაქოს გადაეცემა და ამ ტერიტორიაზე მეზობელი ქვეყნის შეიარაღებული ძალები განთავსდება, აზერბაიჯანი სრულ კონტროლს მიიღებს სომხეთის მთავარ ლოჯისტიკურ არტერიაზე. შესაძლოა გორის-კაპანის საავტომობილო გზის მსგავსი ვითარება შეიქმნას, რომლის ზოგიერთ მონაკვეთზე აზერბაიჯანს უკვე აქვს საგუშაგოები.
კიდევ ერთი პოტენციური პრობლემური ზონაა M-4 მაგისტრალი, რომელიც ერევანს ქვეყნის ჩრდილოეთთან აკავშირებს და საქართველოს საზღვრამდე მიდის. სოფლების ვერინისა და ნერკინ ვოსკეფარის დაკარგვით, ეს მარშრუტიც აზერბაიჯანის მეთვალყურეობის ქვეშ აღმოჩნდება. ფაქტობრივად, სომხეთი შეიძლება მოსწყდეს საქართველოსა და ირანს, რასაც მძიმე შედეგი მოჰყვება.
როგორც არ უნდა იყოს, ამ ეტაპზე ყველაზე სავარაუდო სცენარი, როგორც ჩანს, არსებული კონფიგურაციის შენარჩუნებაა, როდესაც მხარეები უბრალოდ ანკლავებს გაცვლიან. ამის შესახებ სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა თავის ბოლო ინტერვიუში განაცხადა.
ეს გამორიცხავს ს ბევრ პრობლემას, რომელიც ანკლავების დაბრუნების შემთხვევაში შეიქმნება.
მივლენ თუ არა მხარეები რაიმე გადაწყვეტამდე, ეს სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მოლაპარაკებების დინამიკაზე იქნება დამოკიდებული.
