სომხების გენოციდი: რას ვერ ივიწყებენ და რას ითხოვენ თურქეთისგან 106 წლის შემდეგ
24 აპრილი სომხეთში – გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნის ოფიციალური დღე.
სომხების გენოციდი – მასობრივი ჟლეტა ოსმალურ თურქეთში 1915 წელს. მანამდე, ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიაზე, დაახლოებით, ორ-ნახევარი მილიონი სომეხი ცხოვრობდა. მკვლელობისა და მასობრივი დეპორტაციის შედეგად, მათი ნახევარი დაიღუპა. ასობით ათასი ადამიანი კი სხვა ქვეყანაში გადავიდა ზღვითა და ხმელეთით. სწორედ ამ მოვლენების შემდეგ შეიქმნა სომხური თემები მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში.
სომხეთი, რამდენიმე დასავლური ქვეყანა და საერთაშორისო ორგანიზაცია ოფიციალურად აღიარებენ იმ მოვლენებს გენოციდად. თურქეთისთვის ასეთი ფორმულირება კატეგორიულად მიუღებელია.
მოკლედ ისტორიის შესახებ, რომელიც უკვე 106 წელია გრძელდება: როგორ შეწყდა გენოციდის თემის აკრძალვა საბჭოთა სომხეთში, როგორ განვითარდა თურქეთთან ურთიერთობა ბოლო წლებში, რა საჭიროა გენოციდის ფაქტის აღიარება.
გენოციდი და საბჭოთა ხელისუფლება
საბჭოთა კავშირში, სომხების გენოციდის რაიმენაირი ხსენება შეუძლებელი იყო და სისხლისსამართლებრივ დევნას ექვემდებარებოდა. სიტუაცია 1965 წელს შეიცვალა. სომხეთის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველმა მდივანმა, იაკობ ზარობიანმა მოახერხა უმაღლესი საბჭოთა ელიტის თანხმობის მოპოვება, სომხეთში, ტრაგიკული მოვლენების 50 წლისთავის აღნიშვნაზე.
ბევრს მიაჩნია, რომ ეს შესაძლებელი გახდა, რადგან საბჭოთა რეჟიმი შემსუბუქდა სტალინის სიკვდილის შემდეგ, დაიწყო ე.წ. ხრუშჩოვის დათბობა.
მაგრამ თანხმობა ერთი პირობით გაიცა: ღონისძიების გამართვის პროცესში, არ წამოიჭრება ტერიტორიული საკითხები. საუბარი იყო მიწებზე, სადაც უძველესი დროიდან ცხოვრობდნენ სომხები თურქეთიდან გამოძევებამდე. საზოგადოებისთვის საიდანღაც ცნობილი გახდა მოსკოვის მოთხოვნის შესახებ. ერევანში დაიწყო ბროშურების გავრცელება მოწოდებით, 24 აპრილს, საპროტესტო მიტინგში მონაწილეობის მისაღებად ლენინის მოედანზე შეკრებისაკენ.
თვითმხილველების განცხადებით, მიტინგზე ათობით ათასი ადამიანი შეიკრიბა. მილიციის მცდელობა, დაეშალა ის, უშედეგოდ დასრულდა – მრავალათასიანი ტალღა მიწაზე დაჯდა და სახლში წასვლისაკენ მოწოდების იგნორირება მოახდინა.
რამდენიმე თვის შემდეგ, იაკობ ზარობიანი თანამდებობიდან გადააყენეს. შეიძლება, იმის გამო, რომ მან თავიდან საკუთარ თავზე აიღო ვალდებულება, სამახსოვრო ღონისძიებების ყველანაირი ინციდენტების გარეშე ჩატარებაზე.
მაგრამ უკვე ორი წლის შემდეგ, ერევანში, წიწერნაკაბერდის გორაზე გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნის მემორიალი გაიხსნა.
სწორედ იქ მიაქვთ 24 აპრილს მოქალაქეებს ყვავილები და სანთლები, ამ დროს სომხეთში, დიასპორის ათასობით წარმომადგენელი ჩამოდის მთელი მსოფლიოდან.
მომდევნო ნაბიჯი – „გვახსოვს და მოვითხოვთ“
„მეხსიერება, ისტორიულიც კი, იცვლება. გენოციდიდან პირველი 50 წელი ბატონობდა ხსოვნა დანაკარგებზე. სამშობლოს, ურიცხვი სიცოცხლის, კულტურული მემკვიდრეობის და ა.შ. დანაკარგებზე.
ამასთან ერთად, ყოველთვის არსებობდა ცოდნა, რომ ჩვენ წინააღმდეგობა გავუწიეთ და გადავიტანეთ. საბჭოთა დროს, გვინერგავდნენ აზრს, რომ თითქოს სრული განადგურებისგან საბჭოთა რეჟიმმა და მოძმე რუსმა ხალხმა გვიხსნა. მეხსიერების ნორმალიზება 1968 წლიდან დაიწყო“, – მიაჩნია სომხების გენოციდის მუზეუმ-ინსტიტუტის დირექტორს, არუთუნ მარუტიანს.
ის დარწმუნებულია – ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის ბოლოს, სომეხმა ხალხმა მოახერხა ე.წ. მსხვერპლის კომპლექსის გადალახვა.
უკვე 2015 წელს, ტრაგიკული მოვლენების 100 წლისთავთან დაკავშირებული ღონისძიებები წარიმართა არა ეროვნული გლოვის სულისკვეთებით, არამედ, ახალი ლოზუნგით „გვახსოვს და მოვითხოვთ“. ხელისუფლება და სომხური საზოგადოება პირველად ალაპარაკდა მოთხოვნებზე.
რა მოთხოვნებია და ვისდამი არის მიმართული?
ოსმალეთის იმპერიის სამართალმემკვიდრე თურქეთია და ამიტომ, ყველა მოთხოვნა ამ სახელმწიფოს ეხება, ამბობს ისტორიკოსი, 2000-2006 წლებში სომხეთის ელჩი კანადაში, არა პაპიანი:
„რას მოვითხოვთ? ამაზე ცალსახა პასუხი არ არსებობს. დიახ, ჩვენ ვითხოვთ გენოციდის აღიარებასა და დაგმობას. თუმცა, არ ვფიქრობ, რომ მხოლოდ ამით უნდა შემოვიფარგლოთ. ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 60-იან წლებში, ადამიანები, თუნდაც საჯაროდ არ ელაპარაკათ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე, საკუთარ თავში გრძნობდნენ ამას“.
არა პაპიანის მოსაზრება ქვეყანაში დიდად პოპულარული არ არის, მაგრამ ის დარწმუნებულია, რომ დამოუკიდებელ სომხეთს უნდა ჰქონდეს მიზანი, აღიდგინოს უფლებები გარკვეულ ტერიტორიებზე. და ეს პროცესი საერთაშორისო სამართალზე უნდა იყოს დაფუძნებული.
არასაუკეთესო ურთიერთობები
„1991 წლის 24 დეკემბერს, თურქეთმა ოფიციალურად აღიარა სომხეთის რესპუბლიკა, მაგრამ ამ დრომდე უარს ამბობს დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარებაზე. 1993 წელს, თურქეთმა ცალმხრივად ჩაკეტა საჰაერო და სახმელეთო საზღვრები სომხეთთან.
საჰაერო საზღვარი საერთაშორისო თანამეგობრობის ზეწოლის შედეგად, 1995 წელს გაიხსნა. სახმელეთო საზღვრის გახსნისა და დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარებისთვის, თურქეთი რიგ მიუღებელ პირობებს აყენებს“, – ასე არის კვალიფიცირებული სომხეთისა და თურქეთის ურთიერთობები სომხეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ვებგვერდზე.
ერთ-ერთი „მიუღებელი პირობა“ სომხების გენოციდის საერთაშორისოდ აღიარებაზე უარის თქმაა.
2008 წელს იყო ურთიერთობების ნორმალიზების მცდელობა, რომელმაც „საფეხბურთო დიპლომატიის“ სახელი მიიღო. სომხეთის პრეზიდენტმა სერჟ სარგსიანმა თავისი თურქი კოლეგა, აბდულა გიული სომხეთში დაპატიჟა ორი ქვეყნის ნაკრებების საფეხბურთო მატჩზე დასასწრებად. სხვადასხვა დონეზე გამართული, რამდენიმე შეხვედრის შედეგად, შემუშავდა პროტოკოლები, რომლებიც წინაპირობების გარეშე ურთიერთობების დალაგებას ითვალისწინებდა.
2009 წლის 10 ოქტომბერს, ორი ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრებმა ციურიხში ხელი მოაწერეს პროტოკოლებს „დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარებისა“ და „სომხეთისა და თურქეთის რესპუბლიკებს შორის ურთიერთობების განვითარების შესახებ“. მაგრამ მათზე ხელმოწერის შემდეგ, თურქეთმა უარი თქვა მიღწეულ შეთანხმებაზე და დოკუმენტების რატიფიკაცია პარლამენტში, მთიანი ყარაბაღის პრობლემის დარეგულირებით დაასაბუთა.
2010 წელს, თურქეთის პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა პროტოკოლების რატიფიცირების პროცესის შეჩერების ბრძანებას. 2015 წელს, პროტოკოლები სომხეთის პარლამენტიდან გაიწვიეს, 2018 წელს კი პრეზიდენტმა სერ სარგსიანმა ხელი მოაწერა ბრძანებას პროტოკოლების გაფორმების პროცედურების შეწყვეტის შესახებ.
შესაძლებელია თუ არა შერიგება?
2008 წლის ინიციატივას, ურთიერთობების ყოველგვარი წინაპირობების გარეშე დალაგების მცდელობის შესახებ, სომხეთში მწვავე კრიტიკა მოჰყვა. თანაც, არა მხოლოდ პოლიტიკურ წრეში, არამედ, მთლიანად საზოგადოებაში. სომხეთში ბევრი მიიჩნევს, რომ თურქეთთან დიალოგი მხოლოდ ოფიციალური ანკარის მიერ გენოციდის აღიარების შემდეგ შეიძლება. ამას ეთანხმება სომხების გენოციდის მუზეუმ-ინსტიტუტის დირექტორიც:
„შერიგება გულისხმობს აღიარებას, დაგმობასა და ანაზღაურებას. შერიგება შეუძლებელია ცალკეულ ჯგუფებს შორის, რომლებიც ერთმანეთს რამდენიმე საათით ხედავენ, პოლიტიკოსებს შორის. ის უნდა მოხდეს ორ ხალხს შორის. ამ პროცესის რაიმე სახის ელემენტებს დღეს ვერ ვხედავ“.
რატომ არ აღიარებს თურქეთი სომხების გენოციდს, როგორც თავის დროზე გერმანიამ აღიარა ჰოლოკოსტის ფაქტი – ებრაული მოსახლეობის მასობრივი განადგურება? არა პაპიანის აზრით, მთავარი მიზეზი – შესაძლო ტერიტორიული პრეტენზიებია:
„ჰოლოკოსტის შემთხვევაში, გაანადგურეს ებრაული მოსახლეობა, რომელიც სამშობლოს ფარგლებს გარეთ ცხოვრობდა. და ამ საკითხში, არასოდეს ყოფილა ტერიტორიული შემადგენელი. სომხეთის გენოციდის შემთხვევაში კი უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანები გაანადგურეს და განდევნეს საკუთარი მიწიდან. და, რა თქმა უნდა, არის შიში, რომ აღიარებას, შესაძლოა, მოჰყვეს მატერიალური ანაზღაურება – მილიარდობით დოლარის“.
სომხეთის ხელისუფლებებს საჯაროდ არასოდეს გამოუთქვამთ ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთისადმი. თუმცა, ხალხში ყოველთვის ლაპარაკობდნენ დაკარგულ მიწებზე.
„ჩვენ, ტერიტორიული პრეტენზიებისთვის სამართლებრივი საფუძველი გვაქვს. პოლიტიკური ვითარება სწრაფად იცვლება. თუკი მზად ვიქნებით და ამ მიმართულებით თანმიმდევრულად ვიმუშავებთ, შევძლებთ შესაბამისი სიტუაციით სარგებლობას“, – ფიქრობს არა პაპიანი.
რას მოგვცემს საერთაშორისო აღიარება
სანამ თურქეთი უარყოფის პოლიტიკას აგრძელებს, რეზოლუციას ოსმალეთის იმპერიაში სომხების მასობრივი ჟლეტისა და გენოციდის შესახებ სხვა სახელმწიფოები და საერთაშორისო ორგანიზაციები იღებენ.
ერევანში აცხადებენ, რომ მომავალშიც შეეცდებიან საერთაშორისო აღიარების მიღწევას. საკუთარ მიზანზე უარს არ ამბობენ არც სომხური დიასპორის ორგანიზაციები.
„ამ კონტექსტში, მე ჩვენს თანამდებობის პირებს ვურჩევ, არასოდეს განაცხადონ, რომ სომხეთს არ აქვს ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთთან“, – ამბობს არა პაპიანი.
სომხების გენოციდის საერთაშორისო აღიარება მხოლოდ დიდი პროცესის დასაწყისია, დასძენს გენოციდის მუზეუმ-ინსტიტუტის დირექტორი, არუთუნ მარუტიანი:
„აღიარება სომხეთს უსაფრთხოების საერთაშორისო გარანტიებს მისცემს. ეს საშუალებას მოგვცემს, უფრო მეტი თავისუფლება გვქონდეს საგარეო პოლიტიკაში. და ბოლოს, ეს სერიოზულ ბაზას შექმნის იმისათვის, რომ გარკვეული მოთხოვნებისა და პრეტენზიების საკითხი უკვე სამართლებრივ სიბრტყეში გადავიტანოთ“.
JAMnews-ის მასალებში გამოყენებული ტერმინები და ტოპონიმები, ასევე მოსაზრებები და იდეები, გამოხატავს მხოლოდ კონკრეტული მასალის ავტორის პირად პოზიციას და ყოველთვის არ ემთხვევა JAMnews-ის და მისი ცალკეული თანამშრომლების მოსაზრებებსა და პოზიციას.
