"Hər bir tərəf öz şərtləri ilə münaqişələrini həll etmək üçün gözlənilməz, qəfil bir yardım gözləyir." Avropa İttifaqının xüsusi nümayəndəsi Toyvo Klaar ilə müsahibə
Toivo Klaar Cənubi Qafqaz problemləri haqda
Aİ-nin Cənubi Qafqaz və Gürcüstan böhranı üzrə xüsusi nümayəndəsi Toyvo Klaar JAMnews-a müsahibəsində regionda onillik təcrübəsinə əsaslanaraq yerli problemlərə dair fikirlərini bildirib.
2017-ci ilin noyabr ayından hazırkı postunda çalışan Klaar 2024-cü il sentyabrın 1-də Aİ-nin Özbəkistandakı səfiri kimi yeni vəzifəyə keçəcək.
Ermənistanla Azərbaycan arasında gedən proseslər haqqında
● Son bir neçə ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verənləri necə təsvir edərdiniz?
● Son bir neçə ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verənləri necə təsvir edərdiniz?
Bu, bir az qarışıqdır. Biz daha yaxşı anlar gördük və ümid edirəm ki, onlardan bəzilərini indi yaşayırıq, lakin çoxlu günahsız qurbanlarla da çoxlu zorakılıqlar görmüşük.
2020-ci ildə baş vermiş 44 günlük müharibə, müxtəlif silahlı toqquşmalar və daha irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar, Laçın dəhlizi ətrafındakı vəziyyət və 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağ ermənilərinin kütləvi köçü mənim üzləşməli olduğum ən çətin vəziyyətlərdən idi.
Bu zorakılığın qurbanları ilə etdiyim mübadilələri və 1990-cı illərdə oxşar çətinliklərlə üzləşənlərdən eşitdiyim hekayələri həmişə xatırlayacağam.
Eyni zamanda, daha müsbət irəliləyişlərimiz də var.
İndi bizim Bakı ilə Yerevan arasında daha çox dialoqumuz var, mən hesab edirəm ki, Aİ-nin də bu dialoqa töhfəsi var. Sülh sazişinin yekunlaşdırılması istiqamətində müzakirələrimiz var.
Ümid edirəm ki, bütün tərəflərin siyasi iradəsi və davamlı səyləri nəticəsində düşmənçilik və zorakılıq səhifəsi, nəhayət, regionun bütün xalqlarının rifahı naminə birdəfəlik çevrilə bilər.
- Bu il Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalanacaqmı? Bakıdan şərh
- Ermənistanla sərhəddə atəşkəs niyə pozulur? Bakıdan baxış
Aİ-nin Ermənistan və Azərbaycan arasında vasitəçilik səyləri haqqında
● Aİ-nin Ermənistan və Azərbaycan arasında vasitəçilik səylərini, xüsusən də “Brüssel Prosesi” adlanan prosesi necə qiymətləndirərdiniz?
2020-ci il müharibəsindən əvvəl Aİ daha az görünən rol oynadı. Bizim – mənim – vəzifəmiz əsasən əsas beynəlxalq format olan Minsk Qrupunun və onun həmsədrlərinin göstərdiyi səylərə dəstək verməkdən ibarət idi.
2020-ci il müharibəsindən sonra, əsasən tərəflərin öz xahişi ilə Aİ daha görkəmli rol oynamağa başladı və bu, prezident Mişel, Azərbaycan prezidenti Əliyev və Ermənistanın baş naziri Paşinyan arasında yüksək səviyyəli üçtərəfli görüşlər silsiləsi ilə yekunlaşdı.
İnanıram ki, bu görüşlər digər beynəlxalq aktorlar tərəfindən göstərilən səylərə əlavə olaraq, iki liderə müzakirə olunan əsas məsələlər: sülh müqaviləsi, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası, nəqliyyat əlaqələri, humanitar məsələlər və regional iqtisadi əlaqələrin yenidən açılması kimi ümumi anlaşmalara nail olmaq üçün lazımi yer təmin edib.
14 dekabr 2021-ci il və 15 iyul 2023-cü il tarixləri arasında Brüsseldə liderlərin altı görüşü oldu, çoxsaylı yüksək səviyyəli telefon stansiyalarımız oldu və burada təhlükəsizlik müşavirlərinin görüşlərini təşkil etdik.
Bakıya, Yerevana və daha geniş regiona səfərlərimlə birlikdə hesab edirəm ki, Aİ müəyyən çərçivənin yaradılmasına kömək etdi, onun əsasında liderlər xarici işlər nazirlərinə, baş nazirin müavinlərinə, digər əsas aktorlara danışıqlar və gələcək üçün istiqamət verə bilərlər.
Ötən aylarda Ermənistanla Azərbaycan arasında ikitərəfli yol konkret müsbət nəticələr verməyə nail olub.
Aİ bütün bu hadisələri, istər məhbusların azad edilməsinə dair 7 dekabr 2023-cü il tarixli birgə bəyanatı və COP29, istərsə də sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası üzrə 19 aprel 2024-cü il tarixli daha yeni sazişlər və onların sonradan həyata keçirilməsini alqışladı.
Sonuncular dəqiq olaraq bizim iştirakımızla əvvəllər əldə edilmiş ümumi anlaşmalara, məsələn, ikitərəfli sərhədin delimitasiyası üçün əsas kimi 1991-ci il Almatı Bəyannaməsinin birmənalı qəbul edilməsinə əsaslanır.
Nəhayət, son vaxtlar daha çox ikitərəfli görüşlər müşahidə etsək də, Aİ tərəflərin xahişi ilə yenidən vasitəçi qismində iştirak etməyə hazırdır.
Ermənistan və Azərbaycan arasında gələcək sülh sazişi haqqında
● Sizcə, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi tezliklə imzalana bilərmi?
Bildiyimə görə, sülh müqaviləsi layihəsinin əksəriyyəti artıq razılaşdırılıb. Mənə elə gəlir ki, çatışmayan yeganə şey finişə çatmaq üçün lazım olan siyasi iradədir.
Ən son intensiv layihələr mübadiləsi, 10 iyul 2024-cü il tarixində Vaşinqtonda ABŞ dövlət katibi Blinken ilə Ermənistan və Azərbaycan xarici işlər nazirlərinin bu yaxınlarda keçirilmiş üçtərəfli görüşü bizi ruhlandırdı.
Biz qəti şəkildə inanırıq ki, qalan məsələlər və ifadələr üzrə yekun razılığa nail olmaq mümkündür.
Sülh müqaviləsi və onun sonradan həyata keçirilməsi regionda vəziyyəti kökündən dəyişəcək. İnanıram ki, liderlər də bu fikri bölüşürlər və bu məsələ ilə bağlı yekun razılığa gəlmək üçün lazım olan bütün səyləri göstərəcəklər.
Lakin onların bu yaxınlarda Böyük Britaniyada keçirilən Avropa Siyasi Birliyinin sammitində görüşməmələri də prosesin nə qədər kövrək olduğunu xatırladır. Bu, heç bir tərəfin öhdəliklərinin olmamasını göstərmir, lakin təkcə maddə ilə deyil, həm də normallaşdırma müzakirələri prosesi ilə bağlı həssaslıqları yaxşı göstərir.
● Bəs sülh sazişi olarsa, onda necə?
Bu, böyük nailiyyət olardı. Amma əlbəttə ki, razılaşmalar həyata keçirilməlidir və buna görə də sülh sazişi yalnız normallaşmaya doğru yol nöqtəsi olacaq. Sonda sülh insanlarla bağlıdır və münasibətlərin normallaşması cəmiyyət səviyyəsində normallaşma demək olmalıdır.
Sülh prosesinin çox hissəsi tamamilə yuxarıdan aşağıya doğru aparılıb və son nəticədə lazım olan şey, sərhədlərarası ticarət və regionun əlaqəsi daxil olmaqla, hər iki tərəfin əhalisi üçün sülh və sabitliyin normal olduğunu hiss etdirən həqiqi açılışdır.
Lakin bunun mümkün olması üçün sülh quruculuğu səylərinə insanlar arasında etimad və barışığın yaradılması, onların bir-biri ilə barışmalarını təmin etmək lazımdır. Buna görə də, mən həmişə öz işimə diqqəti rəsmi danışıqlar prosesləri ətrafında etimad, dialoq və barışıq səylərinə yönəltmişəm və Aİ artıq uzun illərdir ki, real sülh, əlverişli mühitin yaradılması üçün bu cür fəaliyyətləri dəstəkləyib.
Beynəlxalq birlik sülh sazişi imzalandıqdan sonra da həm siyasi, həm də maliyyə cəhətdən məşğul olmağa davam etməlidir. Amma indi olduğu kimi, İrəvan və Bakı rəhbərliyinin üzərinə düşən vəzifə yarı yolda dayanmamalı, təkcə hökumətlər arasında deyil, həm də xalqlar arasında münasibətlərin tam normallaşması istiqamətində bütün yolu davam etdirməlidir.
- İlham Əliyev Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalamaq üçün iki şərti açıqlayıb
- “Konstitusiya baryerini aşmaq olar” Bakıdan baxış
Qarabağdan köçmüş ermənilər haqqında
● Hazırda Ermənistanda olan və bir çoxları hələ də bir gün evlərinə qayıdacaqlarına ümid bəsləyən Qarabağ erməniləri haqqında son fikirləriniz nədir?
Bir daha ümid edirəm ki, düşmənçilik və zorakılıq səhifəsi nəhayət, Qarabağ erməniləri də daxil olmaqla, regionun bütün əhalisinin xeyrinə birdəfəlik çevrilə bilər.
Aİ məsələ ilə bağlı çox aydın oldu – və mənim gözləntim də budur ki, Qarabağ erməniləri normallaşma prosesinin bir hissəsi olacaq və Bakı ilə onların öz bölgələrinə təhlükəsiz, ləyaqətlə qayıtmaları məsələsində birbaşa danışıqlar aparılacaq.
Azərbaycanın bununla bağlı öhdəliyi var, məncə, bunu inkar etmir.
Belə bir gələcəyin parametrləri və şərtləri inklüziv və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan dialoq vasitəsilə tapılmalı və razılaşdırılmalıdır. Normallaşma mənim üçün açıq yaraların olmaması deməkdir və buna görə də, bu məsələ daha geniş sülh prosesinin bir hissəsi olmalıdır.
Bəzən bu kontekstdə başqa məsələlər də gündəmə gətirilir, məsələn, “Qərbi Azərbaycan” məsələsi. Mənim üçün bunlar qarışdırıla bilməyən tamamilə fərqli suallardır.
Birincisi, Qarabağ ermənilərinin öz ata-baba yurdlarına qayıtmasının asanlaşdırılmasıdır ki, bu da Azərbaycanın üzərinə düşən öhdəlikdir. İkincisi, əvvəllər Azərbaycanın başqa yerlərində, o cümlədən Bakıda yaşayan ermənilər və ya Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar məsələsidir.
Təbii ki, onlar həm də özlərinin və ya ailələrinin yaşadıqları yerləri ziyarət edə, hətta istəsələr, oraya qayıda bilməlidirlər və bu da normallaşmanın nəticəsi olmalıdır, lakin bu, konkret Qarabağ erməniləri ilə bağlı olan sualdan tamamilə fərqli məsələdir.
Məhkumlar və itkin düşmüş şəxslər haqqında
● Bu vaxta qədər davamlı sülh üçün humanitar işlərin əhəmiyyəti barədə ətraflı məlumat verə bilərsinizmi?
Mənə görə, bütün normallaşma prosesi insanlarla və buna görə də humanitar məsələlərlə bağlıdır. Ancaq məhbuslar və itkin düşmüş şəxslərlə bağlı konkret sualı nəzərdə tutursunuzsa, əlbəttə ki, bunlar da əsas elementlərdir.
2021-ci ilin sonunda 10 erməni əsgərinin Azərbaycan əsirliyindən azad edilməsi AİB-də olduğum müddətdə ən təsirli təcrübələrdən biri oldu. Mən AB-nin həmin vaxt kömək edə bilməyi və həmin məhbuslar gələndə şəxsən müşayiət edə bildiyim üçün qürur duyurdum.
Mən dərindən əminəm ki, bütün məhbusların azad edilməsi, itkin düşmüş şəxslərin taleyi, eləcə də minalardan təmizləmə işləri ilə bağlı hər tərəfdən yaxşı və səmərəli əməkdaşlıq davamlı sülh üçün, düşmənçilik və zorakılıq səhifəsini mütləq çevirmək üçün həlledici elementlərdir.
Şəxsən məni təəssüfləndirir ki, biz hələ də bu məsələlərdə irəliləyişə nail ola bilməmişik. Əminəm ki, bu, mənim varisim üçün əsas məsələ olaraq qalacaq.
Gürcüstan, Cenevrə danışıqları və Abxaziya/Cənubi Osetiyanın təcrid olunması
● Gəlin Gürcüstana qayıdaq. Cenevrə Beynəlxalq Müzakirələrinin (GID) 61-ci raundu 2024-cü il iyunun sonunda baş tutub və növbəti raund bu ilin sonuna planlaşdırılıb. Bu çərçivədə görülən işləri necə qiymətləndirərdiniz? Abxaziya və Cənubi Osetiyaya da səfər edə bilən azsaylı beynəlxalq nümayəndələrdən biri kimi oradakı vəziyyətlə bağlı təəssüratlarınızı bölüşə bilərsinizmi?
Cenevrə Beynəlxalq Müzakirələri münaqişələrin idarə edilməsi vasitəsi kimi faydalıdır. Və həqiqətən də GİD-in 2008-ci ilin oktyabrında keçirdiyi ilk iclasdan bəri yerdəki təhlükəsizlik vəziyyəti nisbətən sabit və idarəolunan olaraq qalıb.
Lakin, bir çox ictimai təsəvvürlərin əksinə olaraq, o, heç vaxt münaqişəni faktiki həll etmək üçün nəzərdə tutulmayıb və buna görə də biz təbii olaraq bütün tərəflərdə kifayət qədər məyusluq görürük, çünki o, münaqişənin sonunu yaxınlaşdıra bilməyib.
Abxaziya və Cənubi Osetiya gözəl yerlərdir. Hər ikisi mənə sınmış bir şeyin təcrid olunmuş parçaları kimi təəssürat yaratdı. Siz hiss edirsiniz ki, bu regionların Cənubi Qafqazın qalan hissəsindən qeyri-normal təcrid olunması var. Bu həm başqaları tərəfindən təcrid olunmağın, həm də özünü təcrid etməyin nəticəsidir.
Bu iki bölgənin hər yerində münaqişə yaraları var. Bu, Tiflisin nəzarətində olan ərazilərdəki bir çox yerlərə də aiddir.
Ona görə də Abxaziya və Cənubi Osetiyada insanlar hansısa yolla öz həyatlarını qura bilsələr də, siyasi dalana dirəndiyi üçün öz potensiallarını tam reallaşdıra bilmirlər, xeyli insan kapitalı və yaradıcılıq itirilir.
Tsxinvali, Suxumi, Cənubi Osetiya və Abxaziyanın başqa yerlərində insanlar daha çox şeyə nail ola bilərdilər və daha çox şey edə bilərdilər, heç Axalqoridə və ya Qalidə yaşayan etnik gürcüləri demirik.
Rusiyanın Ukraynadakı apardığı müharibə və Gürcüstanın “ikinci cəbhə açması” hekayəsinin təsirləri haqqında
● Rusiyanın Ukraynaya qarşı apardığı müharibə fəaliyyətinizə necə təsir etdi? “İkinci cəbhə” hekayəsi sizə də təsir etdimi?
Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi mənim əlaqələrimi daha da çətinləşdirdi.
Abxaziyaya beynəlxalq giriş mənim üçün də getdikcə məhdudlaşdırılır. Cenevrə Beynəlxalq Müzakirələrinin bütün iştirakçıları bu formata sadiq qalsalar da, onlar bu gün əvvəlkindən fərqli olaraq əsaslı müzakirələrdə iştirak etməyə daha az meyillidirlər.
Bundan əlavə, mən hiss edirəm ki, özlərini sülh quruculuğu fəaliyyətinə həsr etmiş və bu illər ərzində dialoq layihələrində iştirak etmiş insanlar xüsusilə narahatdırlar. Mən Abxaziya və Cənubi Osetiyanı yaxın gələcəkdə dönməz şəkildə Rusiya tərəfinə qoyaraq yeni Dəmir Pərdənin enə biləcəyi ilə bağlı narahatlıq hiss edirəm.
Gürcüstanda yerli rəqibləri gözdən salmaq üçün yaradılan absurd “ikinci cəbhə” hekayəsi, onsuz da çox mürəkkəb olan vəziyyətə çaşqınlıq əlavə etdi.
“İkinci cəbhə” və müəmmalı “qlobal müharibə partiyası” haqqında söhbətlər etibarı azaldır.
Deməli, bəli, mənfi təsir var və bu cür qızışdırıcı söhbətləri alovlandıran gürcü siyasətçiləri də, inanıram ki, bunun məsuliyyətini öz üzərinə götürməlidirlər.
Bu cür söhbətlər yalnız Sxinvali və Suxumidə gürcülərin aqressiv niyyətlərini vurğulamaq istəyənlərin arqumentlərini gücləndirməyə xidmət etdi. Buna görə də “Daha yaxşı gələcəyə addımlar” və digər təşəbbüslər vasitəsilə verilən mesajı sarsıtdı.
Gürcüstanın Aİ perspektivləri və gürcü-abxaz, gürcü-osetin dialoquna ehtiyac haqqında
● Gürcüstan hakimiyyətinə, eyni zamanda həm Suxumi, həm də Sxinvalidəki həmsöhbətlərinizə nə məsləhət görərdiniz?
Şəxsi nöqteyi-nəzərdən Gürcüstan hakimiyyətinə əsas tövsiyəm odur ki, insan və azlıqların hüquqlarının qorunduğu qanunun aliliyinə əsaslanan yetkin demokratiya qurmaq məqsədinə qayıtsınlar.
Gürcüstan Abxaziya və Cənubi Osetiyada insanlar üçün cəlbedici görünməlidir və sabitlik, demokratiya, hüquq, qaydaya əsaslanan nizam bunun böyük bir hissəsidir.
Gürcüstanın tarixi fürsət pəncərəsi var və Aİ-yə inteqrasiya prosesi möhkəm transformasiya gücünə malik ola bilər. Gürcüstan xalqı qarşıdan gələn seçkilərdə bununla bağlı ciddi seçim qarşısında qalacaq.
Mənim ikinci məsləhətim bölünmələr arasında daha çox əlaqələri inkişaf etdirmək və mümkün praktiki addımlar, o cümlədən faktiki hakimiyyət orqanları ilə daha çox qeyri-rəsmi dialoq aparmaqdır.
Bu dialoq GİD-in kənarında, müxtəlif iştirakçılar arasında baş verir, lakin çox məhduddur.
Hesab edirəm ki, daha yüksək səviyyədə Gürcüstan hökuməti birtərəfli təkliflər verə bilər və bunun müqabilində Suxumi və ya Sxinvalidən oxşar addımları stimullaşdıra bilər.
İnsanların mənafeyi naminə praktiki məsələlərdə “mübadilələrə” girişmək müsbət dinamika yaradar. Bu, iştirak edən aktyorlardan öz münaqişə hekayələrinə gəldikdə daha praqmatik olmağı və burada və indi nəyə nail oluna biləcəyinə dair daha realist olmağı tələb edəcək.
Onu da xatırlamalıyıq ki, 1990-cı illərin əvvəllərində Gürcüstanda dərin izlər buraxan münaqişələr olub. 2008-ci ilin avqust müharibəsinin nəticələrinə dair müzakirələrə paralel olaraq onların həllinə ciddi ehtiyac var.
Cənubi Qafqazda əhali arasında real barışığın olmaması haqqında
Cənubi Qafqazda işlədiyim illər ərzində məni ən çox narahat edən məsələlərdən biri həmişə əhali arasında real barışığın olmaması idi.
İcma səviyyəsində hər cür etimad quruculuğu tədbirləri həyata keçirilir, onların əksəriyyəti Aİ tərəfindən maliyyələşdirilir. Lakin bütün tərəflərin güclü seçici və qərəzli münaqişə rəvayətləri barışıq üzrə konkret irəliləyişə mane olur.
Bütün tərəflər özlərini müstəsna olaraq qurban kimi görür, münaqişəni öz şərtləri ilə həll etmək üçün “deus ex machina” gözləyir və münaqişələrin yaranması, genişlənməsi və davam etməsi üçün öz səhvləri və məsuliyyəti barədə danışmağa o qədər də həvəsli deyillər.
Belə bir yanaşma ilə, gələcəkdə yeni yaranan fürsət pəncərələrinin əldən buraxılması riski var, çünki hər tərəfdən siyasətçilər və əhalinin reallıqlara qərəzli baxışları, beləliklə də bir-birindən və kənar şəxslərdən qeyri-real gözləntiləri, bu barədə qeyri-real qiymətləndirmələr var.
