Azərbaycan bankları: nələr gözlənilir?

Banklar demək olar ki, xəbər başlıqlarını “zəbt edib: Beynəlxalq bankın nağd pulla bağlı “bankomat böhranı, dollar çatışmazlığı və daha nələr. Yola salmaqda olduğumuz il maliyyə və bank sahəsində hadisələrlə zəngin oldu.

İlin əvvəlində ölkədə 43 bank fəaliyyət göstərirdisə, noyabrın axırına cəmi 32 bank qaldı. Bu zaman banklar tikinti şirkətlərindən sonra işçi ixtisarı templəri baxımından ikinci yerdədir, müvafiq olaraq 4 min və 2 min nəfər. “İki devalvasiya ilində başlayan proseslər real antiböhran tədbirlərinin həyata keçirilməməsi səbəbindən daha da pisləşdi.

Bəs hökumət və bank sektorunun tənzimləyicisi olan Mərkəzi Bank nə iş görüb? 2016-cı ilin fevral ayında prezidentin fərmanı ilə bank, sığorta və maliyyə fəaliyyətini tənzimləməli olan yeni orqan – Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası yaradıldı. Mərkəzi Bank diqqətini sırf maliyyə göstəricilərində cəmlədi, bankların fəaliyyətinə görə bilavasitə məsuliyyət isə Palatanın üzərinə düşdü.

Yaxın keçmişdə baş tutan devalvasiyanı və neftin qiymətinin aşağı düşməsini nəzərə alsaq, görərik ki, Mərkəzi Bankın o qədər də çox hərəkət variantı yoxdur. Əvvəlcə onlar xarici valyutaya olan ehtiyacı azaldıb, yerli valyutaya tələbatı artırmaq üçün dövriyyədə olan pulların həcmini azaltmaqda davam etdilər.

Manatın qiymətini bahalaşdırmaq üçün Mərkəzi Bank dörd mərhələdə uçot dərəcəsini 5 dəfə 3%-dən 15%-ə qədər artırdı. Uçot dərəcəsi pulun “qiyməti və ya Mərkəzi Bankın banklara milli valyutanı verdiyi faizdir.

Amma nəsə dəyişdimi? Bütövlükdə Mərkəzi Bank dövriyyədə manat kütləsinin azaldılması üzrə addımlarını atmağa hələ 2015-ci ildən başlayıb. Axı pul bazasının (dövriyyədə olan nağd pulun həcminin) maksimal həddi 2014-cü ilin dekabr ayında qeydə alınıb.

Valyuta əmanətlərinin həcmi son bir il ərzində təxminən 25-30% azalıb. Bu isə o deməkdir ki, əmanətçilər ilk növbədə, özlərinin xarici valyuta əmanətlərini götürməkdə davam edirlər, bu da valyutaya olan tələbatı artırır, əvvəllər isə əmanətçilər ancaq öz manat hesablarını xarici valyutaya çevirirdilər.

2015-ci ilin əvvəlində valyuta və manat depozitlərinin nisbəti 6,8 milyarda 4,3 milyard idisə, 2015-ci ilin axırına yaxın artıq 3,9 milyarda 12,6 milyard oldu. 2016-cı ilin 9 ayı ərzində dolların orta məzənnəsinin 1,57 manat olduğunu və bizdə xarici valyutanın 85%-ni ABŞ dolları təşkil etdiyini nəzərə alsaq, banklardan əmanətçilər 2 milyard dollara yaxın pul çıxarıb. Hətta nəzərə alsaq ki, təxminən 400 milyon dollar müflisləşmiş bankların üzərinə düşür, qalanların payına orta hesabla 1 milyard dollardan çox düşür ki, bu da böyük olmayan Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün heç də az deyil.

Digər tərəfdən, Mərkəzi Bank təcili surətdə müflisləşmiş bankların depozitləri ilə bağlı məsələni həll etməli oldu. Bütün bağlanan banklar Əmanətlərin Sığortalanması Fondunun üzvləriydi və deməli, onların əmanətçiləri öz vəsaitlərini geri almalıydı. Eyni zamanda cari ilin mart ayının 2-dən əmanətçilərin banklara cəlb olunması üçün “Əmanətlərin sığortalanması haqqında qanun dəyişdirildi. Əgər əvvəl ancaq maksimal illik 12% dərəcə ilə 30 min manata qədər olan əmanət sığortalanırdısa, indi bu dərəcə 15%-ə qədər qalxıb, əmanətin yuxarı həddi isə ümumiyyətlə aradan götürülüb.

Bu vaxta qədər Mərkəzi Bank cəmi 6 bankın lisenziyasını ləğv etmişdi. Həmin bankların əmanətçilərinə isə 177 milyon manat qaytarılıb. Əmanətlərin Sığortalanması Fondunun vəsaitini nəzərə alsaq, bu əmanət həcminin öhdəsindən bir təhər gələ bilərdilər. Amma qanunvericilik dəyişdiriləndən sonra bir çox əmanətçilər depozit müqavilələrini yenidən bağladılar ki, indi də istənilən müflisləşmə Fonda zərbə endirməliydi.

Bu da özünü çox gözlətmədi, iyulun axırında Palata tərəfindən artıq 4 bankın lisenziyası ləğv olundu, ölkənin əmanətlərinin həcminə görə ikinci ən böyük bankı olan “Bank Standarda müvəqqəti inzibatçı təyin edildi.

4 bank üzrə 124 milyon manat ödənildi. İndi də Fond kömək üçün Mərkəzi Banka müraciət etməli oldu, çünki onun bu ödənişləri etmək üçün vəsaiti yox idi. Bu zaman ilkin kredit həcmi cəmi 25 milyon manat təşkil edirdi. Məbləğ elə də böyük deyildi, həmin vaxt üçün ağlanan ən iri bank bazarın “ortababı “Texnikabank oldu. Heç kim düşünmürdü ki, ölkənin ən böyük banklarından birinin müflisləşməsinə imkan veriləcək.

Amma belə olmadı, Palatanın “Bank Standarda idarəçiliyinin təxminən iki ayının sonunda və qurum rəhbərinin daha heç bir bankın bağlanmayacağı ilə bağlı bəyanatından sonra Palata ölkənin əmanətlərin həcminə görə ikinci ən böyük bankının lisenziyasını ləğv etməli oldu. Burada artıq söhbət yarım milyard dollardan gedirdi. Həm də həmin məbləğin yalnız 38 milyonu manatda nominallaşıb, qalanı dollarladır (265 milyon dollar).

Bu zaman dövlət Mərkəzi Bank vasitəsilə (qanunvericiliyə görə, dövlət banklara kömək edə bilməz) işə qarışmalı və vəsait ayırmalı oldu. Yekun olaraq, 20 noyabra olan məlumata görə, 11 bankın əmanətçilərinə ümumilikdə 700 milyon manat ödənilib.

İndi də vəziyyət yaxşı heç nə vəd etmir. Xarici kreditorlara öz kreditlərinin ödənilməsi ilə məşğul olan banklar kreditlərin verilməsini xeyli azaltdılar. İqtisadiyyatda kreditlərin həcmi 21 milyarddan 15,5 milyard dollara qədər azaldı: ipoteka kreditləri ümumiyyətlə, qalan istiqamətlər üzrə isə kreditlər faktiki olaraq verilmir.

Bu zaman Azərbaycan banklarının xarici maliyyə qurumları qarşısında borcları 1,3 milyard dollar azalıb (başqa sözlə desək, bu məbləğ sadəcə ölkə iqtisadiyyatından çıxarılıb).

Dövriyyədə valyutanın çatışmazlığı səbəbindən xarici valyuta ilə əməliyyatların həcmi 2-3 dəfədən çox azalıb. Misal üçün, 2015-ci ilin sentyabr ayında dolların alqı-satqısı üzrə əməliyyatların həcmi 800 milyon dollar təşkil edibsə, 2016-cı ilin sentyabr ayında artıq bu rəqəm 379 milyon dollar olub ki, bu da iqtisadi fəallığın azalmasından – ölkəyə valyutanın daxil olmasının və xarici rezidentlərlə bağlı olan digər əməliyyatların azalmasından xəbər verir.

Palata və Mərkəzi Bank isə hökumətə bankların xilas edilməsi imkanının verilməsi haqda yeni qanun üzərində işləyirlər. Nəzərə alsaq ki, ölkənin bu yaxınlarda ən iri bankı olan Azərbaycan Beynəlxalq Bankının hesabatında deyilir ki, təkcə “birinci sağalma mərhələsində “Aqrarkredit MMC-yə 10 milyard manat həcmində problemli kredit verib (hazırda aktivlərin ümumi həcmi 14 milyard manatdır), bu o deməkdir ki, tezliklə biz böyük iflaslar və dövlətin bank sektoruna daha fəal müdaxiləsi barədə eşidəcəyik.