Əliyevin Qazaxıstan səfəri: strateji tərəfdaşlıq və yeni imkanlar müzakirə edilib
İlham Əliyevin Qazaxıstana səfəri
Qazaxıstana dövlət səfəri zamanı İlham Əliyev və Kasım-Jomart Tokayev Xəzər dənizi regionu və Orta Dəhliz çərçivəsində əməkdaşlığı genişləndirməyi və birgə layihələri müzakirə ediblər. Rəsmi məlumatlara görə, dövlət başçıları toplam 15 yeni saziş imzalayıb.
Sazişlər enerjidən əqli mülkiyyətə, səhiyyədən rəqəmsal texnologiyalara qədər müxtəlif sahələri əhatə edib. Azərbaycan və Qazaxıstan SOCAR ilə Qazaxıstanın “Samruk-Kazına” fondu arasında birgə investisiya mexanizmi yaradılması haqqında çərçivə sənədi imzalayıblar. Enerji tərəfdaşlığına dair sənədlərdə həmçinin yeni neft layihələri və yaşıl enerji əməkdaşlığı qeyd olunub.
Əliyev qeyd edib ki, hər iki ölkənin həm konvensional, həm də bərpa olunan enerji mənbələrində böyük potensialı var və “ötən noyabrda Qazaxıstanla Xəzər dənizi dibi vasitəsilə elektrik kabeli çəkmək barədə üçtərəfli saziş imzalayıblar”.
Digər tərəfdən, Orta Dəhliz – Trans-Xəzər nəqliyyat marşrutu üzrə də razılaşmalar vurğulanıb. Liderlər bu marşrutun önəmini qeyd edərək yükdaşımanın artırılması məqsədilə birgə layihələri müəyyənləşdiriblər.
Səfərin əsas nəticələrindən biri də ikitərəfli ticarətin həcminin iki dəfə artırılması planıdır. Hər iki prezident ticarət dövriyyəsinin yaxın vaxtda 1 milyard dollara çatdırılmasını hədəflədiklərini dilə gətiriblər. Bunun üçün gəmiqayırma, transformator istehsalı, inşaat və digər sahələrdə ortaq layihələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.
Bildirilir ki, Əliyev və Tokayev tərəflərin planlaşdırdıqları sənaye layihələrinə dair hökumətlərə sənaye əməkdaşlığına dair yol xəritəsi hazırlamağı tapşırıblar. Eyni zamanda, rəqəmsal texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq da gündəmdə olub. Qazaxıstanlıların “Alem.ai” süni intellekt mərkəzi ziyarət olunub və rəqəmsal texnologiyalar üzrə strateji razılaşmalar imzalanıb. Beləliklə, enerji, nəqliyyat və texnologiya sektorlarında aparılan imzalanmış sazişlər Azərbaycanın Orta Dəhliz layihəsindəki rolunu gücləndirmək məqsədi daşıyır.
Müzakirə edilən layihələr
Xüsusilə diqqətəlayiq olan layihələrdən biri Xəzər dənizi altından çəkilməsi planlaşdırılan elektrik kabelidir. Bu üçtərəfli razılaşma vasitəsilə Qazaxıstan elektrik enerjisini bərpa olunan mənbələrdən Avropaya ötürməyi düşünür.
Digər mühüm məsələ “Tramp marşrutu” (TRIPP) (Azərbaycanın Naxçıvani ilə əlaqəsini şərqə bağlayacaq yol) olub. Əliyev bildirib ki, yol və dəmiryol infrastrukturunun gələn ilin ortalarına qədər tamamlanması nəzərdə tutulur və dəhlizin 2028-ci ilə qədər tam istifadəyə veriləcəyi proqnozlaşdırılır. Bildirilib ki, TRIPP planına uyğun olaraq yeni marşrut Xankəndidən keçməklə əlavə yüklər daşıya biləcək və ildə 15 milyon tonadək əlavə tranzit həcmi əlavə edəcək.
Bu marşrutların reallaşması üçün həm Türkiyə, həm Qazaxıstan, həm də Azərbaycan bir sıra infrastruktur layihələrini nəzərdən keçirir: misal üçün, Türkiyə bu il Karsdan Naxçıvan sərhədinə 224 km-lik yeni dəmiryolu xətti çəkəcəyini elan edib. Nəqliyyat infrastrukturu sahəsində əlavə layihələrdə isə Azərbaycanın Ceyhan boru kəməri vasitəsilə Qazaxıstan neftinin nəqlinin artırılması, Qazaxıstan səmtindən Orta Dəhliz üçün dəmir yolu xətlərinin genişləndirilməsi, Xəzər limanlarının modernləşdirilməsi (məsələn, Aktau limanına EBRD tərəfindən 35 milyon avro kredit ayrılması), quru və dəniz sərhəd-keçidlərinin təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulur.
Bundan başqa, tərəflər gəmilər və yükdaşımalar üçün birgə sertifikatlaşdırma sxemi üzərində işləməyi planlaşdırır (AZAL-ın Qazaxstan hava yollari ilə əməkdaşlıq məsələləri kimi). Enerji sahəsində SOCAR-ın “Samruk-Kazına” ilə birgə neft və kimya layihələri, habelə qaz ixracı üzrə ortaq strategiyalar müzakirə edilib.
Reallaşma imkanları
Bütün bu planların həyata keçirilməsi böyük maliyyə və texniki resurslar tələb edir. İnfrastruktur çatışmazlıqları əhəmiyyətli maneə yaradır: məhdud gəmi tutumu, liman imkanlarının məhdudluğu, sərhədyanı gömrük prosedurlarının uzanması kimi əsas çətinliklər hələ də aktualdır. Misal üçün, Orta Dəhlizdə yükdaşıma 2023-2024-cü illərdə əhəmiyyətli artım (təxminən 2.7 mln t-dən 4.5 mln t-ya) göstərsə də, eskalasiya üçün əlavə sərmayə lazımdır.
Belə şərtlərdə Qazaxıstanın Aktau limanı 2028-ci ilə qədər 30 milyon ton illik tutuma yüksəltmək üçün yenidənqurma prosesindədir. Ermənistan ərazisində “Tramp marşrutu”nun davamı olaraq 43 km-lik yeni xəttin tikintisi 2.4 milyard dollar olaraq qiymətləndirilir. Türkiyənin nəqliyyat naziri bu işin maliyyələşməsinin təmin olunduğunu, 4-5 ildən sonra yekunlaşacağını bildirib. Bu bəyanata baxmayaraq, demoqrafik, coğrafi və diplomatik risklər də var. Yol Ermənistanın Syunik vilayətindən keçdiyi üçün yerli müqavimət, torpaq dəyişdirmə anlaşmaları və təhlükəsizlik məsələləri hələ də tam həll olunmayıb.
İnvestisiya baxımından, Qazaxıstan ilə SOCAR sammitində qurulan birgə investisiya fondu kimi mexanizmlə bəzən iri layihələrin maliyyələşdirilməsi planlaşdırılır. Məsələn, Qazaxstan hökuməti “Orta Dəhlizin İnkişafı” proqramı çərçivəsində sərmayə toplamaq üçün inkişaf bankları ilə danışıqlar aparır. Yenə də layihələrin önəmli hissəsi xarici borc və sponsorluğa söykənəcək. Yəni dünyanın iqtisadi vəziyyətindəki dəyişikliklər bu prosesin tempi üçün risk olaraq qalır.
Siyasi risk olaraq isə regiondakı stabillik əsasdır. Cənubi Qafqazda hər hansı yeni qarşıdurma daşınmaya mane olacaq. Ancaq Azərbaycanın Ermənistana yükdaşıma qadağalarını oktyabr görüşündə aradan qaldırması ilə etimadı artırdığı görünür. Bunun isə tranzit inkişafa təkan verə biləcəyi gözlənilir.
Regional risklər: Rusiya və İranın reaksiyaları
Azərbaycanın Qazaxıstanla əlaqələrini sıxlaşdırması regional mövqeyini möhkəmləndirir. Moskva da bu dəyişikliklərə reaksiya verib. Son dövrdə Rusiya prezidentinin mərkəzi Asiyada nüfuzunu bərpa etməyə çalışdığı bir məqamda (oktyabrda, Düşənbədə Mərkəzi Asiya sammiti) Astana ilə yaxınlaşan Bakı Moskva üçün yenidən əhəmiyyət qazanıb. Məsələn, Putin Əliyevlə görüşü zamanı 2024-cü il Aktau təyyarə hadisəsinə görə məsuliyyəti qəbul edib və təhqiqatda tam əməkdaşlıq, təzminat vədi verib. Bu görüşdə Orta Dəhliz kimi layihələrdən bəhs edilməsə də, bu addım Rusiya ilə münasibətləri yumşaldıb.
Rusiya xarici işlər naziri Lavrov və digər məmurlar da bölgə əlaqələrində fəallıq göstərib. Məsələn, Rusiya, Azərbaycan və İran oktyabrın ortalarında Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizini inkişaf etdirmək məqsədilə işçi qrup yaradılması haqda razılığa gəlib. Bu qrup yüklərin həcmini 15 milyon tona çatdırmaq üçün proqram hazırlayacaq. Yəni Moskva nəqliyyat sahəsində əməkdaşlıqda Azərbaycana da yer ayırmağa açıq olduğunu göstərir.
İran rəsmilərinin isə səsləndirdikləri mesajlarda ikili tendensiya nümayiş etdirir. Oktyabrın 21-i Tehranda Azərbaycan Prezidentinin Xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Xələf Xələfovla baş tutan görüşdə İran xarixi işlər naziri Abbas Araqçi bildirib ki, Tehran Azərbaycanla “hər cəhətdən ikitərəfli bağların inkişafına və bütün maneələrin aradan qaldırılmasına” sadiqdir. Görüşdə həmçinin İran tərəfi Cənubi Qafqazda sülhün prioritet olduğunu vurğulayıb. Bu danışıqda Xələf Xələfovun da İran-Azərbaycan əməkdaşlığının daha da inkişaf etdirilməsində istəkli olduğunu deməsi diqqət çəkib. Yəni rəsmi İrana görə qarşılıqlı anlaşma davam edir.
Ancaq əvvəlki bəyanatlarda Tehran yeni “Tramp marşrutu”na skeptik yanaşdığını gizlətməyib. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bir sıra iranlı məmurlar ötən aylarda “Zəngəzur dəhlizinin xarici nəzarət altında açılmasına” qarşı çıxdıqları haqda danışmışdılar. Rəsmi İrana görə, belə bir dəhliz İranı və Rusiyanı gözdən salan manevr ola bilər. Dolayısı ilə, Tehran ilk baxışda əməkdaşlığa hazırdır, amma yeni tranzit marşrutlarına gəlincə ehtiyatlı mövqe tutur.
Sonda
İlham Əliyevin Qazaxıstana səfəri göstərdi ki, Azərbaycan bölgədə daha güclü iqtisadi oyunçuya çevrilmək istəyir. Enerji, nəqliyyat və texnologiya sahələrində ortaq layihələr də bu niyyəti təsdiqləyir. Xüsusilə Orta Dəhliz və “Tramp marşrutu” kimi təşəbbüslər Azərbaycanın bölgədə əsas tranzit qovşağına çevrilmək istədiyini göstərir.
Amma bu qədər iddialı planlar sadəcə imzalanan sənədlərlə deyil, onları həyata keçirmək bacarığı ilə ölçülür. İndi əsas sual budur: bunlar reallığa çevriləcəkmi?
Rusiya və İran bu gedişata açıq şəkildə “yox” demirlər, amma hələ də ehtiyatla baxırlar. Rusiya bir tərəfdən öz layihələrini təklif edir, o biri tərəfdən də Azərbaycanla münasibətləri pozmaq istəmir. İran isə əməkdaşlıqdan danışsa da, bəzi planlara, xüsusən də “Tramp Marşrutu”na hələ də şübhə ilə yanaşır.
Hələlik isə Azərbaycanla Qazaxıstanın qarşısında belə bir vəzifə var: bu planları sadəcə kağız üzərində yox, real həyatda həyata keçirmək – həm bölgədəki gücləri narahat etmədən, həm də mövcud maneələri (pul, infrastruktur, etimad) aşaraq. Yaxın illərdə bu səfərin əməkdaşlıq dövrünün başlanğıcına çevriləcəyi, yoxsa sadəcə yaxşı çəkilmiş protokol şəkilləri ilə yadda qalacağı görəcəyik.
İlham Əliyevin Qazaxıstana səfəri
