Կիսովի մեղք․ ինչո՞ւ Հայաստանն ու Ադրբեջանը պետք է խոստովանեն իրենց սխալները

Ներկա պահին Հայաստանն ու Ադրբեջանը հերքում են իրենց պատասխանատվությունն արյունալի ողբերգությունների համար, որոնք տեղի են ունեցել երկու ժողովուրդների միջև հակամարտության ընթացքում՝ մեղքը միմյանց վրա գցելով։ Սակայն որքանո՞վ է շահեկան նման դիրքորոշումը։

Հոլոքոստի զոհերի հուշահամալիրը ժամանակակից Բեռլինի գլխավոր տեսարժան վայրերից մեկն է։ Ինչպես նաև Բեռլինի պատը, «Տեռորի տեղագրություն» ցուցադրության կենտրոնը, փոքրիկ թանգարանը ֆաբրիկայի տեր Օտտո Վայդի նախկին արվեստանոցում, որը նացիստներից փրկել է իր հրեա աշխատակիցներին։

Իհարկե, Բեռլինում ուրիշ հետաքրիր բաներ էլ շատ կան, որոնք կապված չեն Երկրորդ աշխարհամարտի հետ։ Սակայն այն միակ օրը, երբ ես այնտեղ էի, այս տեսակ հուշարձանների շրջայց էի անում։ Այնպես որ, Գերմանիայի մայրաքաղաքը հիշողությանս մեջ մնացել է որպես քաղաք, որն ի ցույց է դնում իր «մութ անցյալը»՝ գրեթե ցուցադրաբար զղջալով, բայց չկորցնելով իր թեթևակի ամբարտավան արժանապատվությունը։ Այդ ամենն առաջացնում է յուրահատուկ հարգանք և զարմանք։ 

Պարզվում է, այդպես էլ կարելի է։ Կարելի է ասել․ այո, մենք հնարավոր բոլոր միջոցներով ոչնչացրել ենք միլիոնավոր մարդկանց՝ փորձել ենք մեզ ենթարկեցնել աշխարհամասի կեսը, ինչպես նաև մեզ անասունի պես ենք պահել, դա, իհարկե, սարսափելի է, բայց մենք հիշում ենք այդ մասին և հիշելու ենք, հիշեցնելու ենք ձեզ և մեզ, որպեսզի դա չկրկնվի։ Այս ամենը կարելի է ասել, և թագը գլխիցդ չի ընկնի։ Եվ կարելի է, իհարկե, սեփական պատմության ամենատգեղ էջերը վերածել զբոսաշրջային տեղեկատուի լրացուցիչ էջերի։ 

Իսկ հիմա պատկերացրեք, որ Շուշայում (Շուշի), օրինակ, մի օր ընդհանուր հուշարձան կլինի՝ նվիրված հայ-ադրբեջանական հակամարտության բոլոր զոհերին՝ 1905 թ-ից ի վեր։ Բոլոր ջարդերի, ավերածությունների, հրետակոծությունների քաղաքացիական զոհերին։ Իսկ մեր դեպքում և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը մեղքը միմյանց վրա են գցում և համառորեն հրաժարվում են ստանձնել պատասխանատվության գոնե մի մասն այն բանի համար, ինչ կատարվել է ավելի քան հարյուր տարի՝ խորհրդային տարիներին դադար առնելով։ Իսկ հաշտեցման անփոխարինելի պայման՝ թե՛ մի կողմը, թե՛ մյուսը համարում է ԴԻՄԱՑԻՆԻ ներողություն խնդրելը․ իբր թող սկզբից ՆՐԱՆՔ խոստովանեն, որ սխալ էին, իսկ մենք, այո, նրանց կներենք։ 

Վերանանք նրանից, թե տեսականորեն ինչպիսին կարող է լինել Ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական լուծումը։ Սակայն, անգամ եթե գտնվի կատարյալ, բոլորին բավարարող որոշում, հազիվ թե այն ի չիք դարձնի բազմամյա ողջ թշնամանքը, հազիվ թե զրոյացնի տասնամյակներով կուտակված փոխադարձ նեղվածությունն ու պահանջները։ Իսկական հաշտեցումը հնարավոր է միայն սեփական սխալների փոխադարձ խոստովանման դեպքում։ Միայն փոխադարձաբար զղջալու միջոցով։ Կամ էլ գոնե զղջանքի իմիտացիայի միջոցով, եթե անկեղծը չի ստացվում։

Եվ այս պարագայում այնքան էլ կարևոր չէ, թե ով էր սխալ ի սկզբանե, և ով էր հակամարտությունը հրահրողը։ Բացարձակ անմեղությանը և փշե պսակով զոհի կերպարին հավակնելը բավականին անհեթեթ են, անգամ երբ խոսքն առանձին մարդու մասին է։ Էլ չեմ խոսում երկրների և հասարակությունների մասին։ Անգամ Երկրորդ աշխարհամարտից, չնայած նրան, որ գլխավոր անտագոնիստի դերը հրաշալի խաղաց Գերմանիան, ոչ մի պետություն դուրս չի եկել բացարձակ անբասիր։

Բնականաբար, ոչ ոք չի սիրում խոստովանել իր մեղքը։ Եվ, ցանկության դեպքում, կարելի է անվերջ հերքել քո հասցեին հնչող ցանկացած մեղադրանք։ Ինչն էլ Գերմանիան անում էր ընդհուպ մինչև 1970-ականների ավարտը․ ամեն ինչ այդպես չի եղել, այսինքն՝ այնքան էլ այդպես չի եղել, մի չափազանցրեք, մենք էլ ենք տուժել, և, ընդհանրապես, Հիտլերն ավստրիացի էր, մեզնի՞ց ինչ եք ուզում։ 

Մինչև որոշակի պահը հակառակ կարծիք էին հայտնում միայն առանձին մարգինալներ։ Այսպես կոչված «գերմանական մեղքի» ընդունումը քաղաքական օրակարգում միանգամից չի հայտնվել և հայտնվել է ամենատարբեր արտաքին և ներքին գործոնների միահյուսման շնորհիվ։

Իհարկե, Գերմանիայի օրինակը բացառիկ է,  հատկանշական չէ, և հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների համատեքստում դրա հիշատակումը կարող է ոչ այնքան տեղին լինել։ Ամեն դեպքում, ոչ, ես զուգահեռներ չեմ անցկացնում Երկրորդ աշխարհամարտի և երկու փոքր պետությունների միջև տարածքային-էթնիկ հակամարտության միջև, և չեմ համեմամտում դրա մասնակիցներից որևէ մեկին նացիստների հետ։

Հարցը Գերմանիան չէ։ Հարցն այն փաստն է, որ առանց մեղքի փոխադարձ խոստովանության՝ անհնար է ազատվել այն նստվածքից, որը թողնում է ցանկացած պատերազմ և էթնիկ «վեճ»։ Եվ որ սեփական սխալներն ընդունելն, ի վերջո, «մեծավարի» է։

Բացի այդ, սեփական մեղքի ընդունումը հակառակորդին զրկում է նրա «հաղթաթղթերից» մեկից․ պատասխան բռնությունը նա էլ չի կարողանա արդարացնել «արդարության վերականգնմամբ»։ Եվ այդ ժամանակ, գուցե, այս արյունալի մրցավազքն, ի վերջո, ավարտվի։

Այն, որ ո՛չ հայկական, ո՛չ ադրբեջանական կառավարություններն այս պահին առանձնապես ցանկություն չունեն «ինքնաքննադատությամբ» զբաղվելու, հասկանալի է և տրամաբանական։ Այլ բան է, որ դա չեն ուզում անել նաև երկու հասարակությունները։ Անգամ միտք թույլ չեն տալիս սեփական մեղավորության մասին։ Եվ միջազգային փորձագետներից պահանջում են ամբողջությամբ անցնել մեկի կամ մյուսի կողմը։

«Երկուսդ էլ մեղավոր եք» տարբերակի համար փորձագետը քննադատության է արժանանում թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի կողմից։ Իսկ դրա ամենահայտնի օրինակը բրիտանացի լրագրող Թոմաս դը Վաալն է, որի «Սև այգի» գիրքը հավասարապես դուր չի եկել ո՛չ Հայաստանին, ո՛չ Ադրբեջանին հենց այն պատճառով, որ հեղինակը չի փորձում ոչ մեկին անմեղ կամ մեղավոր դարձնել։

Այո, հասկանում եմ, որ դեռ ժամանակը չէ։ Եվ դեռ երկար չի գալու այդ ժամանակը (եթե ինչ-որ հանգամանքներ չմիջամտեն, որոնք կստիպեն հասարակություններին և քաղաքական գործիչններին փոխել իրենց հռետորաբանությունը)։ Դեռևս շատ թարմ են ցավն ու էյֆորիան։

Այդ ցավի և էյֆորիայի վրա են այժմ կառուցվում ազգային գաղափարները մեր երկրներում (եզրակացությունն իմը չէ, հուշել են, բայց ես դրա հետ համաձայն եմ)։ Ամենալավ շինանյութը չէ, բայց բավականին պոպուլյար է, ընդ որում՝ ոչ միայն մեր տարածաշրջանում։

Ընդհանուր առմամբ, դեռ ժամանակը չէ։ Եվ դեռ երկար չի գալու այդ ժամանակը։ Հաստատ չէ նաև, որ այն ընդհանրապես մի օր կգա։ Բայց առանց դրա՝ չի լինի նաև իսկական խաղաղություն Հարավային Կովկասում։ Առավելագույնը՝ հերթական ռեմիսիա։

Այս պատմությունը «Հետագծեր» մեդիա նախագծի մասնիկն է: Այն պատմում է մարդկանց մասին, ում կյանքի վրա ազդեցություն են թողել Հարավային Կովկասի հակամարտությունները: Նախագծի մեջ ներգրավված են հեղինակներ և խմբագիրներ ողջ Հարավային Կովկասից, այն չի սատարում ոչ մի հակամարտության ոչ մի կողմի: Նախագիծն իրականացվում է GoGroup Media և International Alert կազմակերպությունների կողմից` Եվրամիության աջակցությամբ։