2023-ը Հայաստանում․ դրամատիկ, հիասթափեցնող և հուսադրող իրադարձությունները
2023թ․-ի կարևոր իրադարձությունները
Անցած տարին Հայաստանի համար բարդ էր՝ տեղի ունեցան բազմաթիվ իրադարձություններ՝ անսպասելի, սթափեցնող, հիասթափեցնող, դրամատիկ, շրջադարձային ու նաև հուսադրող։ Այս հոդվածում հիշեցնում ենք դրանց այն մասը, որն առավել կարևոր էր Հայաստանի հասարակության համար, փոխեց երկրի ներկան ու ապագան։
- «Հայաստանի տարածքը չեն ճանաչում»․ կարծիք «Արևմտյան Ադրբեջան» խոսույթի մասին
- «ՀԱՊԿ միասնական ՀՕՊ համակարգ ստեղծելը տեխնիկապես անհնար է»․ կարծիք Երևանից
- Հայաստանը՝ ԵՄ պոտենցիալ դաշնակից․ ո՞ր դեպքում է հնարավոր
1. Հայաստանն ապրում էր Արցախից ստացվող լուրերով
2023-ին ամբողջ հայության ուշադրությունը՝ թե Հայաստանում, թե Սփյուռքում սևեռված էր Արցախում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրա։ Նախորդ տարվա դեկտեմբերի 12-ից փակ էր ԼՂ Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը, Լաչինի միջանցքը։
Այն փակել էին իրենց էկոակտիվիստ անվանող ադրբեջանցիները։ Իրենց ակցիան հիմնավորում էին Արցախում «օգտակար հանածոների ապօրինի շահագործման բնապահպանական ռիսկերով» և մոնիթորինգի իրականացնելու հնարավորություն պահանջում Դրմբոնի և Կաշենի հանքավայրերում։
Շրջափակման հենց առաջին օրը Հայաստանի վարչապետը հայտարարեց․ «Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղում ցեղասպանություն է կազմակերպում, նախապատրաստում»։
Փետրվարին Արդարադատության միջազգային դատարանը բավարարեց Հայաստանի պահանջը միջանկյալ միջոց կիրառել և պարտադրել Ադրբեջանին բացել Լաչինի միջանցքը։ Սակայն Բաքուն չկատարեց դատարանի որոշումը։
Ապրիլին Ադրբեջանի սահմանապահ ծառայությունը հայտարարեց Լաչինի ճանապարհի մուտքի մոտ, ռուս խաղաղապահների վերահսկողության գոտում հսկիչ-անցագրային կետի տեղադրման մասին։ Խաղաղախահները որևէ կերպ չարձագանքեցին, ճանապարհը շրջափակած քաղաքացիները լքեցին տարածքը, միջանցքի վերահսկողությունն անցավ Ադրբեջանի պետական մարմիններին։
Հունիսի 15-ից ԼՂ-ում հումանիտար ճգնաժամն ավելի սրվեց։ Ադրբեջանն արգելափակեց ոչ միայն մարդկանց, այլև հումանիտար բեռների մուտքը Արցախ։ Օգոստոսին արդեն սովամահության դեպք արձանագրվեց։
Երևանում ՄԱԿ-ի գրասենյակի ու տարբեր դեսպանատների դիմաց մարդիկ ինքնաբուխ ակցիաներ էին իրականացնում։
Հայաստանի կառավարության կողմից հատկացված 400 տոննա ընդհանուր քաշով հումանիտար բեռը, որը Լաչինի միջանցքի սկբնամաս էր հասցվել 19 բեռնատարներով հուլիսի 26-ին, երկու ամիս մնաց տեղում կանգնած։ Նույն բախտին արժանացավ Ֆրանսիայի կողմից արցախահայությանն ուղարկված 10 բեռնատար օգնությունը։ Ադրբեջանական կողմը չթույլատրեց դրանց մուտքը ԼՂ։
Սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը ռազմական գործողություններ սկսեց, որն անվանեց «հակաահաբեկչական օպերացիա»։ Պաշտոնական Բաքուն հավաստիացնում էր, թե հրետակոծում է միայն ռազմական թիրախները։ Իսկ տեղի բնակիչները ոչնչացված բնակելի թաղամասերը պատկերող տեսանյութեր էին տարածում։
Պատերազմը տևեց մեկ օր։ Պաշտոնական տվյալներով՝ հայկական կողմն ունեցավ 200 զոհ և ավելի քան 400 վիրավոր։ Զոհեր և վիրավորներ են արձանագրվել նաև խաղաղ բնակիչների շրջանում։
Սեպտեմբերի 20-ին ԼՂ ղեկավարությունը հայտարարեց, որ ընդունում է կրակի դադարեցման առաջարկը: Սեպտեմբերի 21-ին տեղի ունեցավ Ղարաբաղի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը Եվլախում։ Ռուս խաղաղապահներին հանձնվեց ողջ ռազմական տեխնիկան։
Սեպտեմբերի 28-ին նախագահ Սամվել Շահրամանյանը հրամանագիր ստորագրեց առ այն, որ 2024 թվականի հունվարի 1-ից Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը կդադարի գոյություն ունենալ։
Մինչ այդ, սեպտեմբերի 24-ին Ադրբեջանը միակողմանի բացեց Լաչինի միջանցքը։ Եվ ամբողջ հայությունը մեկ շաբաթում լքեց իր տները ԼՂ-ում։ Մարդիկ անհամատեղելի համարեցին իրենց կյանքը Ադրբեջանի կազմում և տեղափոխվեցին Հայաստան։
Արցախիը լքող հայերի թվում էին նաև նախկին ու ներկա պաշտոնյաներ, որոնցից 8-ին ադրբեջանցիները ձերբակալեցին։ Այս պահին Բաքվի բանտերում են նախկին նախագահներ Արկադի Ղուկասյանը, Բակո Սահակյանը և Արայիկ Հարությունյանը, պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանը, պաշտպանության բանակի հրամանատարի տեղակալ Դավիթ Մանուկյանը, պաշտպանության նախարար Լևոն Մնացականյանը, արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանը, նաև ձերբակալության պահին գործող ԱԺ խոսնակ Դավիթ Իշխանյանը։
Նրանք մեղադրվում են բազմաթիվ ծանր հանցանքներում՝ պատերազմական, մարդկության դեմ հանցագործություններից մինչև ահաբեկչական գործողություններ և դրանց ֆինանսավորում։
Մյուս արցախցիները Հայաստան էին հասնում երկու-երեք օրում, քանի որ Հակարիի կամուրջը խցանված էր։ Այստեղ նրանք հաշվառվում էին, օգնություն ու ժամանակավոր կացարան ստանում։
Պաշտոնական Երևանը հայտարարեց, որ այսպիսով Ադրբեջանն ավարտին հասցրեց իր նպատակը՝ էթնիկ զտումն ու ցեղասպանությունը հայ բնակչության նկատմամբ։
2. Եվրամիության դիտորդները տեղակայվեցին հայ-ադրբեջանական սահմանին
Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո չի թուլանում լարվածությունը հայ-ադրբեջանական սահմանին։ Հայաստանի ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի անտարբեր կեցվածքն ու անգործությունը դեռ նախորդ տարի փաստացի պարտադրեցին Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությանը մտածել անվտանգության մեխանիզմների դիվերսիֆիկացիայի մասին։
ԵՄ դիտորդական առաքելության տեղակայումը հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով այդ քայլերից մեկն էր։
2023-ի հունվարին Եվրամիությունը որոշեց նոր քաղաքացիական առաքելություն ուղարկել Հայաստան։ Այս անգամ երկու տարով։
Մինչ այդ՝ 2022 թվականի հոկտեմբերին հայ-ադրբեջանական սահմանի հայկական կողմում ԵՄ դիտորդներ էին տեղակայվել երկամսյա ժամկետով։
Առաքելության նպատակն է մշտադիտարկել Ադրբեջանի հետ սահմանը, նպաստել անվտանգային իրավիճակի կայունացմանը սահմանամերձ շրջաններում:
Տարվա ընթացքում աշխատանքի արդյունավետությունն ապահովելու համար առաքելությունն ընդլայնեց օպերատիվ գրասենյակների ու պարեկների թիվը։ Այս պահին գործում է օպերատիվ հինգ գրասենյակ, դիտորդների թիվը՝ սկզբնական 40-ից հասել է 209-ի։
Պարեկությունն իրականացնում են ֆրանսիացի ժանդարմներ, գերմանացի ոստիկաններ, ինչպես նաև ներկայացուցիչներ ԵՄ անդամ շուրջ 25 երկրներից։ Դիտորդները զինված չեն, իրավիճակի մասին մշտադիտարկման արդյունքները զեկույցի տեսքով փոխանցվում են Բրյուսել։
3. Հայաստան-Թուրքիա կարգավորման գործընթացը խոստումնալից էր, բայց տեղաշարժ չգրանցվեց
Տարին ակտիվ սկսվեց։ Հունվարի 6-ին Թուրքիան Հայաստանին հայտնեց ապրանքների ուղիղ օդային փոխադրումների արգելքի վերացման մասին։ Սա Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորման հարցերով հատուկ ներկայացուցիչների նախորդ տարվա պայմանավորվածության իրականացումն էր։ Նույն հանդիպման ընթացքում ձեռքբերած մյուս պայմանավորվածությունը՝ «երրորդ երկրների քաղաքացիների համար ապահովել հայ-թուրքական ցամաքային սահմանը հատելու հնարավորությունը» մինչ օրս չի իրականացել։
1991 թվականին ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Թուրքիան դե ֆակտո ճանաչեց Հայաստանը, սակայն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ 1993 թվականից Թուրքիան միակողմանիորեն փակել է իր օդային և ցամաքային սահմանները Հայաստանի հետ։ Միջազգային հանրության ջանքերով 1995 թվականին օդային սահմանը բացվեց, սակայն ցամաքայինը շարունակում է փակ մնալ։
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման մասին խոսակցություններն ակտիվացան 2020 թ․-ի պատերազմից հետո։ 2021թ.-ի դեկտեմբերին Երևանն ու Անկարան հայտարարեցին կարգավորման գործընթաց ձեռնարկելու պատրաստակամության մասին։ Երկրները հատուկ ներկայացուցիչներ նշանակեցին այս գործընթացն առաջ տանելու համար։ Նրանք արդեն չորս անգամ հանդիպել են, սակայն էական առաջընթաց դեռևս չի գրանցվել։
Փետրվարին Թուրքիայում ավերիչ երկրաշարժից հետո Հայաստանի իշխանությունները մարդասիրական օգնություն ուղարկեցին տուժածներին։ Թուրքիա մեկնեցին նաև հայ փրկարարներ։
1993թ․-ից ի վեր փակված Մարգարայի կամուրջը՝ Թուրքիայի հետ սահմանին, փետրվարի 11-ին առաջին անգամ բացվեց հայկական մեքենաների համար, որոնք 100 տոննա մարդասիրական բեռ էին տանում։
Փետրվարի 15-ին ՀՀ արտգործնախարարի գլխավորած պատվիրակությունը մեկնեց Անկարա։ Արարատ Միրզոյանն առանձնազրույց էր ունեցել թուրք պաշտոնակցի՝ Մևլութ Չավուշօղլուի հետ, տեղի էր ունեցել նաև ընդլայնված կազմով հանդիպում։
Այցին անդրադարձել էր Եվրամիության հատուկ ներկայացուցիչ Տոյվո Կլաարը, որը թվիթերյան իր միկրոբլոգում գրել էր․ «Սա պատմական այց է, որը հաջորդեց օգնության կարիք ունեցող հարևանին աջակցելու որոշմանը։ Հուսով ենք, որ սա հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացումների նախանշան է»։
Մայիսին Թուրքիայում էր Հայաստանի խորհրդարանի խոսնակը։ Ալեն Սիմոնյանը մասնակցում էր Սևծովյան տնտեսական համագործակցության խորհրդարանական վեհաժողովին։
Հունիսի 3-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մասնակցեց Թուրքիայի նախագահի երդմնակալության արարողությանը։ Առաջին անգամ Հայաստանի բարձրաստիճան պաշտոնյան անձամբ Էրդողանի կողմից հրավեր ստացավ՝ արարողակարգային նման միջոցառման մասնակցելու համար։
2023-ին տեղի ունեցավ նաև Հայաստանի և Թուրքիայի հավաքականների երկու հանդիպում։ Երևանյան հանդիպումն արժանացավ ոչ միայն հայ ֆուտբոլասերների, այլ ողջ հասարակության ուշադրությանը։
Թուրքիայի հավաքականի հետ հանդիպումներն ասոցացվում են հարաբերիութունների կարգավորման նախորդ փորձի հետ, որը ստացել էր «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը։
2008թ.-ի սեպտեմբերի 6-ին Երևան ժամանեց Թուրքիայի այդ տարիների նախագահ Աբդուլլահ Գյուլը: Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ նրանք դիտեցին երկու երկրների ֆուտբոլային հավաքականների խաղը: Այս այցելությամբ էլ սկսվեց «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը ստացած գործընթացը: Դրանից մեկ տարի անց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման արձանագրություններ ստորագրվեցին, որոնք այդպես էլ չվավերացվեցին։
Այս տարվա ակտիվ շփումներն էլ առաջընթաց չարձանագրեցին, ինչպես դա կանխորոշում էին հայ փորձագետները։ Թուրքագետ Մուշեղ Խուդավերդյանի կարծիքով՝ գործնական քայլեր Անկարան չի ձեռնարկի, քանի դեռ կարգավորված չեն հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները։
«Երբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության փաստաթուղթ ստորագրվի, միայն այդ ժամանակ կարելի կլինի խոսել հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման մասին»,- JAMnews-ի հետ զրույցում ասել է նա։
4. Հայաստան-Ռուսաստան հարաբերությունները երբևէ այս աստիճան լարված չեն եղել
Տևական ժամանակ է, ինչ Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությունը բացահայտ և կոշտ քննադատության է ենթարկում Ռուսաստանին իր ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար։
Հայկական կողմի դժգոհության պատճառը Ադրբեջանի հետ սահմանին տեղի ունեցած միջադեպերն էին, երբ ՌԴ-ն և ռուսական ՀԱՊԿ ռազմական դաշինքը հրաժարվեցին կատարել դաշնակցի ինքնիշխան տարածքը պաշտպանելու իրենց պարտավորությունը։
Հայաստանի համար մեկ այլ ցավոտ կետ է ռուսական խաղաղապահ զորախմբի անգործությունը, որը տեղակայված էր Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում հայ բնակչությանը պաշտպանելու առաքելությամբ։
Վերջին շրջանում, բացի հրապարակային քննադատությունը, Հայաստանի իշխանությունները բոյկոտում էին բոլոր միջոցառումներն ու հանդիպումները ՀԱՊԿ-ի ու ռուսական այլ ինտեգրացիոն համակարգերի շրջանակում։
Հայաստանի հասարակության, քաղաքական գործիչների և վերլուծաբանների մի զգալի հատված Ռուսաստանի դիրքորոշումն անհամատեղելի է համարում ռազմավարական դաշնակցի կարգավիճակի հետ։ Եվ այդ տեսակետն են հենց արտահայտում երկրի իշխանությունները։ Ռուսաստանում դա ընկալվում է որպես «փախուստ դեպի Արևմուտք»։ Սակայն հայ քաղաքագետների մեծամասնությունը չի կիսում այն կարծիքը, թե Հայաստանը փոխում է արտաքին քաղաքականության վեկտորը։
Ռուսաստանը դժգոհ է Հայաստանի ղեկավարության պահվածքից, ինչն արտահայտվում է տարբեր բարձրաստիճան պաշտոնյաների և փորձագետների հայտարարություններով։
Ռուսական կողմի զայրույթի պատճառներ այս տարի դարձավ նաև Հայաստանի վարչապետի տիկնոջ՝ Աննա Հակոբյանի այցը Կիև, այն էլ մարդասիրական բեռի ուղեկցությամբ։
Շատ ավելի մեծ աղմուկ բարձրացավ ՌԴ-ում, երբ Հայաստանը վավերացրեց Հռոմի ստատուտը։
Հռոմի ստատուտը միջազգային պայմանագիր է, որի հիման վրա ստեղծվել է Միջազգային քրեական դատարանը: Դրա ստեղծումը բացատրվում էր ցեղասպանության, ռազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների հետ կապված գործերը քննելու համար անկախ դատարանի անհրաժեշտությամբ։ Մարտի 17-ին ՄՔԴ-ն ձերբակալության օրդեր է տվել Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին՝ որպես ուկրաինացի երեխաների անօրինական արտաքսման մեջ կասկածվողի։ Բոլոր երկրները, որոնք վավերացրել են պայմանագիրը, պարտավոր են նրան դատարան հանձնել, եթե գտնվի իրենց տարածքում:
Հայաստանից պարբերաբար հայտարարում են, որ փաստաթղթի վավերացումը ուղղված չէ Ռուսաստանի դեմ, այլ «ծառայելու է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ ադրբեջանական ոտնձգությունների կանխմանը»։
«ՀՀ տարածքում կատարված ցանկացած ծանր հանցագործություն կհայտնվի ՄՔԴ-ի իրավասության ներքո, և նրանց համար, ովքեր մտադիր են նման հանցագործություն կատարել, դա առնվազն զսպող ազդեցություն կունենա։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանի զինված ուժերը դեռ գտնվում են Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում, վավերացումն արդարացված է»,- քվեարկությունից հետո ասաց միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցիչ Եղիշե Կիրակոսյանը։
Սակայն, դատելով Ռուսաստանում շարունակվող քննարկամումներից, կարելի է եզրակացնել, որ այս տեղեկատվությունն այնտեղ լուրջ չեն ընկալում։
Մոսկվայում մտահոգիչ գնահատեցին նաև սեպտեմբերին Հայաստանում կազմակերպված “Eagle partner 2023” (Արծիվ գործընկեր 2023) հայ-ամերիկյան համատեղ զորավարժությունները։
ՌԴ արտգործնախարարը նշել էր, թե «որևէ լավ բան չի տեսնում, որ ՆԱՏՕ-ի ագրեսիվ երկիրը փորձում է ներթափանցել Կովկաս»։
5. Անվտանգային ոլորտում Հայաստանի նոր գործընկերները
Հայաստանի վարչապետն ու անվտանգության քարտուղարը այս տարի բաց տեքստով խոսեցին այն մասին, որ Ռուսաստանը չի մատակարարել հարյուրավոր միլիոնների զենք։ Շեշտեցին՝ դրա համար վճարված է, ակնկալվում է, որ գոնե կվերադարձվի այդ գումարը։
Դրան զուգահեռ ընթանում էին Հայաստանի համար անսովոր գործընթացներ։ Ձեռք էր բերվում զենք Հնդկաստանից, պայմանագրեր ստորագրվեցին պայմանագրեր՝ Ֆրանսիայից ոչ մահաբեր զենքի մատակարարման և պաշտպանության ոլորտում հայ-բրիտանական համագործակցության մասին։
«Հայաստանը հստակ որոշում է կայացրել փոխել իր արտաքին քաղաքականությունը և հեռանալ Մոսկվայից։ Իմ կարծիքով, Հայաստանն արդեն սկսել է մերձենալ մեզ հետ։ Նրանք պահանջում են ավելի շատ համագործակցություն, ավելի շատ քաղաքական երկխոսություն ՆԱՏՕ-ի հետ։ Մենք ողջունում ենք մեր գործընկերների այս որոշումները, որոնք, մեր կարծիքով, նպաստում են տարածաշրջանի կայունացմանը»,- ասել է Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչ Խավիեր Կոլոմինան։
6. Ուղիղ բանակցություններ Ադրբեջանի հետ
Նոյեմբերի 30-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին տեղի ունեցավ սահմանազատման ու սահմանային անվտանգության հարցերով հանձնաժողովների հանդիպումը։ Այն առաջին անգամ տեղի ունեցավ առանց միջնորդների մասնակցության։
Ժամեր անց կողմերն անսպասելի համատեղ հայտարարությամբ հանդես եկան։ Դրա մեջ ասվում էր․
«Հայաստանի Հանրապետությունը և Ադրբեջանի Հանրապետությունը համակարծիք են, որ տարածաշրջանում վաղուց սպասված խաղաղության հասնելու պատմական հնարավորություն կա»:
Այս փաստաթղթի ստորագրման արդյունքում հայրենիք վերադարձան Ադրբեջանում պահվող 32 հայ գերի, Հայաստանը Ադրբեջանին հանձնեց երկու զինծառայողի։
7. Փաշինյան-Ալիև ոչ ֆորմալ հանդիպում Սանկտ Պետերբուրգում
Դեկտեմբերի 26-ին Հայաստանի վարչապետը մեկնեց Սանկտ Պետերբուրգ՝ մասնակցելու Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի նիստին։ Այցը կայացավ ռուսական ինտեգրացիոն կառույցներում հանդիպումների երկար բոյկոտից հետո։ Ըստ հայ քաղաքագետների՝ Փաշինյանը չէր կարող հրաժարվել մասնակցությունից, քանի որ 2024 թվականի հունվարի 1-ից ԵԱՏՄ մարմիններում նախագահությունն անցնում է Հայաստանին։
Այստեղ անցնում էր նաև ԱՊՀ երկրների ղեկավարների ոչ պաշտոնական հանդիպումը, որին ժամանել էր Ադրբեջանի նախագահը։
Երեկոյան հայտնվեցին Նիկոլ Փաշինյանի և Իլհամ Ալիևի ոչ պաշտոնական շփման լուսանկարները։
Հայաստանի վարչապետի մամուլի քարտուղարը հայտնեց, որ նրանք «քննարկել են Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության օրակարգին վերաբերող հարցեր»։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
2023թ․-ի կարևոր իրադարձությունները
