«Ադրբեջանը հայերին մշակութային ինքնավարություն է առաջարկում՝ ջնջելով երկրի երեսից»․ հայ քաղաքագետ
2020 թ-ի հոկտեմբերի 27-ից հերթական սրացումն է սկսվել ղարաբաղյան հակամարտության գոտում, պաշտոնապես զոհվել է արդեն ավելի քան հազար զինվորական և խաղաղ բնակիչ երկու կողմից։ Ոչ պաշտոնապես՝ ավելի շատ։ Արդեն երեք անգամ հրադադարի համաձայնագիր է ստորագրվել, և ամեն անգամ այն միանգամից խախտվել է։
Հակամարտության մեջ չներգրավված երկրներում փորձում են հասկանալ, թե ինչ է կատարվում և ոչ միայն այս պահին։ Օտարերկրյա քաղաքական գործիչները, քաղաքագետներն ու լրագրողները փորձում են հասկանալ, թե ինչու այս բոլոր տարիներին, որոնք անցել են արցախյան առաջին պատերազմի ավարտից հետո, հայկական կողմը զիջումների չի գնացել՝ գիտակցելով հակառակորդի նյութատեխնիկական առավելությունը։ Կարծիք կա, որ կարելի էր ինչ-որ բանում զիջել, և չէր լինի արցախյան այս երկրորդ պատերազմը։
Հայացք հայկական կողմից, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն, քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանի կարծիքը՝ ղարաբաղյան պատերազմի, դրա անխուսափելիության, հակամարտող կողմերի ուժերի հարաբերակցության, միջնորդների անզորության պատճառների և այն մասին, թե ինչ է նշանակում հաղթանակը կողմերից յուրաքանչյուրի համար։
Պատերազմն անխուսափելի էր
Ադրբեջանը պատրաստվել է այս պատերազմին մոտ 20 տարի՝ նավթի գների աճի պահից սկսած։ Եվ լրջորեն է պատրաստվել։
Հայերն, իհարկե, նույնպես ակնկալում էին պատերազմ, տարբեր էին դրա մասշտաբայնության գնահատականները, սակայն պատերազմի հետևողական պատրաստությունները չտեսնելն անհնար էր։
Կողմերի հնարավորություններն ասիմետրիկ էին, նավթի բարձր գներն Ադրբեջանին թույլ էին տալիս աստղաբաշխական քանակով զենք գնել։ Միայն Իսրայելից միլիարդավոր դոլարների ռազմական տեխնիկա է գնվել։
Ադրբեջանը գնել է անօդաչու թռչող սարքեր, կրթել անձնակազմը, պատրաստել հատուկջոկատայինների, ձեռք բերել ավիացիա և հրետանի, մշակել ռազմական գործողությունների պլաններ, թուրքական ռազմական մեքենայի հետ հարաբերությունների ձևաչափեր հաստատել և այլն։ Այս ամենը մեկ-երկու տարում անել հնարավոր չէ։
Խոսակցություններն այն մասին, թե որ հայտարարությունը, արտահայտությունը կամ անձնային գործոնն է պատերազմի պատճառ դարձել, անլուրջ են։ Պատերազմի նախապատրաստություններն ու պլանավորումը սկսվել է այն ժամանակ, երբ Փաշինյանն ու Ալիևը զգալի քաղաքական ֆիգուրներ չէին։ Պատերազմի պատճառը նավթի բարձր գներն են, այլ ոչ թե անձերը կամ ցանկացած հայտարարություն։
Սակայն 90-ականներին, երբ սկսվել է առաջին պատերազմը, Արցախը կտրված էր Հայաստանից, ընդհանուր սահման չկար, ճանապարհներ չկային։ Բեռների, այդ թվում՝ զենքի տեղափոխման հնարավորություն չկար, բացի ավիացիայից՝ ուղղաթիռներով, սակայն դրանք էլ, մեծ հաշվով, չկային։
Հումանիտար իրավիճակը չափազանց բարդ էր։ Ադրբեջանից եկող փախստականների խնդիրն առավել քան արդիական էր ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Արցախում, երկրում ավելի քան յուրաքանչյուր տասներորդը փախստական էր։ Բացի այդ, 88-ին նաև Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը տեղի ունեցավ, ինչը հանգեցրեց հումանիտար աղետի։
90-ականների նյութատեխնիկական հնարավորությունների հարաբերակցությունը կտրուկ տարբերվում էր։
Ըստ Բիշքեկի համաձայնագրի՝ Ադրբեջանում և Հայաստանում, ինչպես ԽՍՀՄ մյուս նախկին երկրներում Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, պետք է որ մոտավորապես նույն քանակությամբ ռազմական տեխնիկա մնացած լիներ։ Սակայն Ադրբեջանի տարածքում փաստացի ավելի շատ զենք կար, քան Հայաստանում, առավել ևս՝ Ղարաբաղում։ Այն այնտեղ էլ մնաց․ սպառազինությունն ու մարդկային ռեսուրսներն անհամաչափ էին։
Այնուամենայնիվ, այն ժամանակ հնարավոր եղավ կանգնեցնել պատերազմը, հրադադարի համաձայնագիր ստորագրվեց։
Արցախցիները նույնպես խաղաղ բնակիչներ են, նրանց նույնպես չի կարելի ռմբակոծել
Բնականաբար, պրոպագանդիստական պատերազմ էլ է մղվում։ Ինչպես աբսուրդի թատրոնում, կարելի է լսել և անգամ կարդալ, որ քաղաքացիական բնակչությունը կարելի է քիչ թե շատ ռմբակոծել՝ կախված տարածքի կարգավիճակից, որի վրա այն ապրում է՝ ըստ ռմբակոծողների։
Ստեփանակերտը մարտական գործողություններից մոտ 50 կմ հեռավորության վրա է գտնվում, Գյանջան մոտավորապես նույն հեռավորության վրա է։ Գյանջայում ռազմական օբյեկտներ են տեղակայված, օրինակ՝ օդանավակայան, որտեղ էլ գտնվում են F-16 ինքնաթիռները, օրինակ, Շուշիի տարածքում ռազմական օբյեկտներ ընդհանրապես չկան։
Ժնևի կոնվենցիայի համաձայն՝ ընդհանրապես ոչ մի բնակչի չի կարելի ռմբակոծել։ Ցանկացած լրագրողական և ոչ լրագրողական էթիկայից դուրս է խոսելը, թե Ստեփանակերտը կարելի է ռմբակոծել, որովհետև նրա բնակիչները դրան սովոր են։
Նախևառաջ, սկսած 1994 թ-ից, ոչ ոք Ստեփանակերտը չի ռմբակոծել, ինչպես նաև Գյանջան, այնպես որ, նվազագույնը՝ երիտասարդ ստեփանակերտցիները չէին կարող սովորել դրան։
Երկրորդը, իսկ ինչո՞ւ ռմբակոծել նրանց, ովքեր սովոր են դրան։ Ռասիզմի հետ զուգահեռներ են ակամա առաջանում։ [Իսկանդարյանն այստեղ արձագանքում է «Կոմերսանտ» պարբերականի թղթակից Կիրիլ Կրիվոշեևի կարծիքին․ «Մի բան է կրակել քաղաքի վրա, որտեղ պատերազմին, ընդհանուր առմամբ, սովոր են։ Մեկ այլ բան է՝ ճակատից 50 կմ հեռավորության վրա գտնվող բնակելի թաղամասերի վրա կրակելը, որտեղ պատերազմը տեսել են միայն հեռուստացույցով»]։
Այս պատերազմում ռմբակոծում են ոչ միայն ռազմական օբյեկտները, հրետակոծվում է նաև քաղաքացիական խաղաղ բնակչությունը՝ հիմնականում ադբեջանցիների կողմից։ Ստեփանակերտում, Մարտակերտում, Հադրութում և Մարտունիում և այլ բնակավայրերում խաղաղ բնակիչներ են ապրում։ Եվ նրանից, որ այդ խաղաղ բնակիչները ղարաբաղցիներ են, նրանք զինվորական չեն դառնում։
Ադրբեջանը հրաժարվում է փոխզիջումային լուծումից
Հակամարտության պաշտոնական կողմերը տարբեր դիրքորոշումներ ունեին և՛ պատերազմից առաջ, և՛ բանակցությունների ժամանակ։ Հայաստանն, օրինակ, ի սկզբանե համաձայն էր փոխզիջումային լուծմանը։ Բանակցություններն ընթանում էին մադրիդյան սկզբունքների շուրջ, որոնց գաղափարը հենց փոխզիջումն է։
Դրա էությունն այն է, որ տարածքների կարգավիճակը երկու մասի է բաժանվում․
• այդ տարածքների մի մասը պետք է վերադարձվեր Ադրբեջանին, մյուսը՝ ոչ,
• Ադրբեջանը պետք է ճանաչեր չվերադարձվող տարածքների կարգավիճակը հանրաքվեի արդյունքում։
Այն, ինչ միշտ առաջարկում էին ադրբեջանցիներն այն ժամանակ և այժմ, փոխզիջման լիակատար բացակայություն է։ Նրանք փոխզիջում էին անվանում այն իրավիճակին վերադարձը, որը 1988 թ-ին էր՝ Ադրբեջանի կազմում ինքնավարությունը։ Սա հենց այն իրավիճակն է, որը հանգեցրել է հակամարտության։ Եվ դրանից հետո է պատերազմ սկսվել։
Հատկանշական է այն, որ Ադրբեջանը ժամանակին չեղարկել էր անգամ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարությունը։ ԼՂԻՄ-ն իրավաբանորեն, ըստ Ադրբեջանի, գոյություն չունի դեռևս խորհրդային ժամանակներից ի վեր։
Ադրբեջանի Գերագույն խորհուրդը 1991 թ-ի նոյեմբերի 26-ին առաջարկեց հակամարտության արմատական լուծման տարբերակ։ Այն լուծարեց ԼՂԻՄ-ն ու մայրաքաղաք Ստեփանակերտը վերանվանեց Խանքենդի։
Համեմատության համար․ վրացական տեսանկյունից Աբխազական ինքնավարություն գոյություն ունի, և նրանք պատրաստ են Աբխազիային դա տրամադրել, եթե վերջինս համաձայնի։ Ադրբեջանի տեսանկյունից ԼՂԻՄ-ը չկա, այդ տարածքում պարզապես ինչ-որ շրջաններ են։
Եթե Ադրբեջանն իրոք պատրաստ լիներ լայն ինքնավարություն տրամադրել Ղարաբաղին, ո՞վ էր արգելում այդ ինքնավարությունը սահմանադրությունում ներառել։ Ո՞վ էր խանգարում բացատրել, թե դա ինչ է, ինչ լիազորություններ կարող են լինել։ Այս ամենը չի արվել։
Ադրբեջանական դիրքորոշումը միշտ անզիջում է եղել, և այդ դիրքորոշումը հստակ արտահայտվեց վերջին անգամ Կազանում 2011 թ-ին, երբ մերժվեց հակամարտության փոխզիջումային լուծումը։
Կազանից հետո լուրջ բովանդակային բանակցություներ չեն եղել։ Բանակցել են ոչ թե հենց հակամարտության կարգավորման, այլ այն մասին, թե ինչպես ապրել հակամարտության պայմաններում՝ անվտանգության միջոցների, շփման գծում միջադեպերի կրճատման և դրանց հետաքննման մասին։ Կողմերը զբաղվել են ոչ թե կարգավորմամբ, այլ հակամարտության կառավարմամբ։
Միջնորդներն անզոր են ադրբեջանական և թուրքական հավակնությունների պատճառով
Զարմանալի չէ, որ միջնորդներն այժմ չեն կարողանում կանգնեցնել պատերազմը։ Նրանց դա չի հաջողվում, քանի որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան այդպիսի շարժառիթ չունեն, նրանք ուզում են հակամարտությունը ռազմական ճանապարհով լուծել։
90-ականներին պատերազմը կանգնեցվեց, քանի որ այն հյուծվեց։ Կողմերից մեկը հասավ համապատասխան սահմանների, մյուսը կռվելու ուժ չուներ։
Սկզբնական փուլում՝ Քի Վեսթի բանակցություններից առաջ, շատերը կարծում էին, որ խնդիրը հնարավոր է լուծել զիջումների ճանապարհով, և ԼՂԻՄ-ին հարող շրջաններն ի սկզբանե անվանում էին «անվտանգության գոտի»։ Սակայն դա տեղի չունեցավ՝ Ադրբեջանի մոտ ցանկության բացակայության պատճառով։ Եվ այդ տարածքներն իրոք դարձան անվտանգության դատարկ գոտի։
Այնուհետև Ադրբեջանը սկսեց պատերազմի պատրաստվել, ընդ որում, Ալիևն այդ մասին սկսեց բաց խոսել, և համանախագահներն անընդհատ բախվում էին Ադրբեջանի մոտ փոխզիջումների ճանապարհով հարցը լուծելու ցանկության բացակայությանը։ Այս առնչությամբ խստացավ նաև հայկական կողմի դիրքորոշումը։
Ադրբեջանում հաճախ են հիշատակում ՄԱԿ բանաձևերը, որոնք ընդունվել են ղարաբաղյան հակամարտության մասին։ ՄԱԿ բանաձևերը խոսում են ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին, և դա Ադրբեջանը չի կատարում այս ռազմական գործողությունների ամենասկզբից։
Իսկ հակամարտության լուծման ցանկացած միջազգային ձևաչափի գլխավոր սկզբունքը բացառապես խաղաղ ճանապարհով լուծումն է։
Հայերի և ադրբեջանցիների համակեցության մասին խոսելն անհավանական բարդ է հենց պատերազմների և բռնության պատճառով, այդ թվում՝ խաղաղ բնակչության նկատմամբ։ Արցախում ազգությամբ ադրբեջանցիները չափազանց քիչ են։ Ըստ պաշտոնական մարդահամարի տվյալների՝ նրանք տասնյակից պակաս են։ Պատերազմն ու Ադրբեջանում էթնիկ ատելության պրոպագանդան մեծապես սահմանափակում են համակեցության ցանկացած հնարավորություն։
Մշակութային ինքնավարության առաջարկի անկատարության մասին
ԼՂՀ-ն երկրորդ պատերազմից առաջ զարգանում էր, առաջին պատերազմից հետո բնակչությունն ավելացել էր։ Երկիրը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել էր 90-աանների սկզբին։ Դրանից հետո այն ակտիվորեն վերականգնվել էր, ենթակառուցվածքներ էին կառուցվել, բնակչությունն աշխատում էր, գյուղատնտեսությունը՝ զարգանում, գործարաններ, ֆաբրիկաներ, էլեկտրակայաններ էին կառուցվում։
Ադրբեջանական պրոպագանդայի համաձայն՝ Ադրբեջանը պայքարում է իր տարածքային ամբողջականությունը վերադարձնելու համար, որտեղ բնակվելու են ազգությամբ հայ իր քաղաքացիներն ու այնտեղ մշակութային ինքնավարություն են ունենալու։
Իսկ ի՞նչ ենք մենք տեսնում իրականում։ Երբ ադրբեջանական բանակը զբաղեցնում է հայկական գյուղերը, դրանք հրդեհվում են, ավերվում։ Ինչո՞ւ սպանել սեփական խաղաղ բնակիչներին և այրել սեփական գյուղերը։ Այն մարդկանց, որոնք հետագայում պետք է զգա՞ն այդ մշակութային ինքնավարության ուրախությունն այդ ավերված գյուղերում։
Հաղթանակի նշանակությունը հակամարտության կողմերի համար
Արցախը կռվում է, այդ թվում, Թուրքիայի դեմ։ Ղարաբաղյան հակամարտությունում Թուրքիայի գործոնը միշտ է եղել։ Թուրքիան միշտ այս կամ այն ձևաչափով եղել է Ադրբեջանի կողմից, սակայն այսպես բացահայտ, ցցուն, ցուցադրաբար և ուղղակիորեն, ինչպես այժմ, Թուրքիան հակամարտությանը երբեք չի մասնակցել։
Այժմ այն փաստացի հակամարտությանը մասնակցում է չափազանց շատ ուղղություններով․ պլանավորումից մինչև սպառազինություն, երբեմն էլ՝ գործողությունների ուղղակի կառավարմամբ։
Արցախի համար սա իրոք էքզիստենցիալ, գոյության պատերազմ է։ Այն առումով, որ Ադրբեջանի կողմից ռազմական գործողությունների դադարեցումը նշանակում է խաղաղություն, իսկ Արցախի կողմից ռազմական գործողությունների դադարեցումը նշանակում է թույլ տալ ոչնչացնել իրեն, այսինքն՝ ցեղասպանություն։
Այս պատերազմում արցախցիների հաղթանակը Բաքվի կամ այլ քաղաքի գրավումը չէ։ Նրանք պետք է դիմակայեն, ողջ մնան, պաշտպանեն իրենց տներում ապրելու իրավունքը։
