Ղարաբաղ․ ինչո՞ւ են հայերը մզկիթ վերականգնում
Ալբերտ Ոսկանյան, Ստեփանակերտ
Ղարաբաղի Շուշի քաղաքի Գևհար աղայի մզկիթի վերականգնումը, որը մեծապես տուժել է 1992-1994թթ-ի ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ, թվում էր, թե պետք է նյարդայնացներ տեղացիներին։ Թվում էր, մարդիկ պետք է գային այստեղ ամեն օր, հետևեին աշխատանքների ընթացքին և քնարկեին Ղարաբաղի համար այս անսովոր իրադարձությունը։
• Ղարաբաղի Շուշի քաղաքը․ հայ-ադրբեջանական մարտերից 27 տարի անց
• Ղարաբաղում «ապրիլյան պատերազմի» երրորդ տարին։ Ի՞նչ է այն փոխել։ Փորձագետները Բաքվում և Երևանում
Սակայն աշխատանքների իրականացման վայրը բնավ այդպիսի տեսք չուներ․ այնտեղ էր մեկնել JAMnews-ի թղթակիցը։ Մի քանի բանվոր՝ շինհրապարակում էին, մզկիթի մոտ երկու տղա էին հեծանիվ քշում, և լսվում էր, թե ինչպես են հարակից բնակելի շենքի վերջին, հինգերորդ հարկում պատուհանից պատուհան զրուցում երկու տատիկ։
Եվ վերջ։ Այնպիսի տպավորություն էր, որ ինչ-որ բնակելի շենք են կառուցում։ Սակայն փայտամածի հետևում մինարեթներն էին վեր խոյանում, և այդ պատկերը բոլորովին նոր էր, կարելի է ասել, բացառիկ էր հետպատերազմական Ղարաբաղի համար։
Գևհար աղայի մզկիթը վաղուց ծխականներ չունի, և ոչ այն պատճառով, որ ավելի քան 25 տարի է այն կիսավեր է։ Երբ վերականգնումն ավարտվի, այստեղ էլի ոչ ոք չի գա աղոթելու։
1990-ականներին՝ ղարաբաղյան հակամարտության ռազմական փուլից առաջ, Շուշիի բնակչության մեծ մասն ադրեջանցիներ էին։ Սակայն նրանք բոլորը լքել են իրենց տները պատերազմի ժամանակ, և արդեն գրեթե 30 տարի է՝ այստեղ բնակվում են միայն քրիստոնյա հայեր։
Ուրեմն ինչո՞ւ են այստեղ որոշել ներդրում կատարել մզկիթը վերականգնելու համար, այլ ոչ թե լրացուցիչ բնակելի շենքեր և առևտրի կենտրոն կամ կինոթատրոն կառուցելու համար։
Քնար Բաբայանն ու Ալբերտ Ոսկանյանը կարճ ֆիլմ են նկարահանել այն մասին, թե ինչպես են վերականգնում Շուշիի Գևխար աղայի մզկիթը։
Իրանը, Ղազախստանն ու Գևհար աղայի մզկիթը
«Մեզ համար դա պատմամշակութային ժառանգության պահպանման հարց է՝ անկախ կրոնական կամ մշակութային պատկանելիությունց», — JAMnews-ին ասել է Լեռնային Ղարաբաղի մշակույթի և սպորտի նախարարության մշակութային հուշարձանների բաժնի ղեկավար Արման Գրիգորյանը։
Վերականգնողական աշխատանքների համապ պատասխանատու է «Արևելյան պատմական ժառանգության վերածնունդ» հայկական հիմնադրամը, սակայն աշխատանքներն իրականացվում են իրանցի մասնագետների հետ սերտ համագործակցության պայմաններում «ԻԿՕՄՕՍ-Հայաստան» և «ԻԿՕՄՕՍ-Իրան» կազմակերպությունների աջակցությամբ։
• Ղարաբաղյան հակամարտության մասին՝ երեք կանանց պատմությունների միջոցով
Տեղի բնակիչները մզկիթն իրանական են համարում, և հենց դրանով են բացատրում վերականգնողական աշխատանքների ֆինանսավորման հարցում Իրանի ակտիվ մասնակցությունը։
Սակայն նախագծի ֆինանսավորումն արդյունքում բոլորովին այլ տեղից է ստացվել։
Սկզբում «Հայաստանի զարգացման նախաձեռնություններ» հիմնադրամը (IDeA Foundation), Լեռնային Ղարաբաղի կառավարությունն ու «Արևելյան պատմական ժառանգության վերածնունդ» հայկական հիմնադրամը մզկիթի վերականգնման համատեղ ծրագիր են սկսել։
Այն մաքրվել է և ցանկապատվել։
2017-ին իրանցի մասնագետներն ավարտել են վերականգնման նախագիծը։ Իսկ 2018-ի հունվարին հայտարարվել է, որ գլխավոր ներդրողը ղազախ գործարար Քայրաթ Բորանբաևն է, հայտնել է Forbes Kazakhstan-ը։
Ըստ Forbes-ի 2019թ-ի մայիսին տարածած տեղեկատվության, Բորանբաևը Ղազախստանի 50 ամենահարուստ գործարարների ցանկում 13-րդ տեղն է զբաղեցնում։ Նա Ղազախստանի, Բելառուսի և Ռուսաստանի McDonald’s ցանցի տերն է։ Մոտ ազգակցական կապերի մեջ է Ղազախստանի արդեն նախկին նախագահ, բայց դեռևս դրա ամենազոր առաջնորդ Նուրսուլթան Նազարբաևի հետ․ Բորանբաևի դուստրն՝ Ալինան, ամուսնացած է նախկին նախագահի թոռան՝ Այսուլթան Նազարբաևի հետ։
Մզկիթի վերականգնման ֆինանսավորումը տեղի է ունենում ոչ թե ուղղակի, այլ «Հայաստանի զարգացման նախաձեռնություններ» (IdeA) հայկական հիմնադրամի միջոցով։
Պատմություններ Բաքվից
Շահին Ռզաև, Բաքու
Շուշի քաղաքից տեղահանված ադրբեջանցիները JAMnews-ի հետ զրույցում հիշում են իրենց անցյալն ու խոսում Գևհար աղայի մզկիթի մասին։
Գևհար աղայի մզկիթի պատմությունը
Գևխար-աղան Շուշիում ավելի տարածված երկրորդ անվանումն ունի՝ «Վերին», քանի որ այն գտնվում է քաղաքի վերին հատվածում։
Բնիկ շուշեցի Աշոտ Հարությունյանը, որը ղեկավարում է պատմության թանգարանը, պատմել է, որ Շուշիում 12 մեդրեսե էլ է եղել։ Այժմ դրանք բոլորը կիսավեր վիճակում են։
Շուշիի «Վերին մզկիթը» վերակառուցվել է 1883թ-ին Գևհարի-բեյիմ-աղայի՝ Շուշի քաղաքի հիմնադիր Փանահ Ալի խանի թոռնուհու պատվերով։ Մզկիթը վերակառուցել է ճարտարապետ Քերբալայի Սեֆիխան Ղարաբաղին։
Գևխար-աղան նախագծված է ղարաբաղյան մզկիթների ավանդույթի համաձայն՝ քարե սյուները երկհարկանի սրահներ են ստեղծում, որոնք ծածկում է կիսակլոր գմբեթը։
Մզկիթի գլխավոր ճակատային մասում պահպանվել են և այժմ էլ վերականգնվում են գրառումները՝ Ղուրանի սուրահներն արաբերենով։
Խորհրդային տարիներին մզկիթը պատմական թանգարան էր հանդիսանում, երկու անգամ վերանորոգվել է և նորմալ վիճակում է եղել։
Շուշի քաղաքի պատմությունը հակամարտության ռազմական փուլից առաջ (JAMnews)
Քաղաքը տեղակայված է Արցախի լեռնաշղթայի նախալեռներում, այն Ղարաբաղի խանության մայրաքաղաքն է եղել, գտնվել է Ռուսական կայսրության և Իրանի միջև անցնող առևտրային ուղու վրա և 19-րդ դարում Հարավային Կովկասի ամենազարգացած քաղաքներից է եղել։
Քաղաքի բնակչությունը խառն էր, այստեղ բնակվում էին և հայեր, և ադրբեջանցիներ։ Նրանց միջև հարաբերությունները կտրուկ սրվեցին 20-րդ դարի սկզբին։ 1920թ-ին հայկական ջարդեր տեղի ունեցան, շատերը զոհվեցին, հայկական բնակչության մեծ մասը լքեց քաղաքը։ Բնակչության մեծ մասը դարձան ադրբեջանցիները։
Այնուհետև տեղի ունեցավ խորհրդայնացման դեմ ադրբեջանական բնակչության ապստամբությունը։ Սակայն այն ճնշվեց։ Եվ դրանից հետո ադրբեջանական բնակչությունը, վախենալով վրեժից, փախավ Իրան և Ղարաբաղի այլ շրջաններ։
Հայկական բնակչությունն, ընդհակառակը, սկսեց վերադառնալ։
Եվ միայն այն բանից հետո, երբ 1923թ-ին ստեղծվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն Ադրբեջանի կազմում, ադրեջանցիները սկսեցին վերադառնալ քաղաք։ Եվ կրկին դարձան քաղաքի բնակչության մեծամասնությունը։
1960-70-ական թվականներին Շուշիում սկսեցին քանդել հայկական թաղամասերը, որոնք այդպես էլ ավերակ էին մնացել 1920թ-ից հետո։ Դրանց տեղը սովետական միկրոշրջաններ հայտնվեցին։ Այնտեղ բնակարաններ էին ստանում հիմնականում Ղարաբաղի այլ հատվածներից եկած ադրբեջանցիները։
Ինչպես 2002թ-ին «Էխո» թերթին տված հարցազրույցում պատմել է Ադրբեջանի այն ժամանակվա նախագահ Հեյդար Ալիևը, «հենց Ստեփանակերտում [1960-80-ականներին] աշխատուժ չկար։ Այնտեղ էինք ուղարկում ադրբեջանցիներին հարակից վայրերից։ Այդ և այլ միջոցներով ես ձգտում էի այնպես անել, որ Լեռնային Ղարաբաղում ավելի շատ ադրբեջանցիներ լինեն, իսկ հայերի թիվը կրճատվի»։
Շուտով Շուշիի ադրբեջանական բնակչության մասնաբաժինն ավելացավ մինչև 85% (ԽՍՀՄ 1979թ-ի մարդահամար)։
Ողջ խորհրդային ժամանակահատվածում քաղաքը փաստացի բաժանված էր հայկական և ադրբեջանական մասերի։ Այստեղ երեք լեզվով դպրոցներ կային՝ ադրբեջաներեն, հայերեն, ռուսերեն։
Տեղի էր ունենում նաև կառավարման բաժանում։ Որպես կանոն, Կոմունիստական կուսակցության շրջկոմի առաջին քարտուղարն ադրբեջանցի էր, իսկ նրա տեղակալը՝ հայ։
Նույն պատկերն էր, օրինակ, միլիցիայում․ պետն ադրբեջանցի էր, տեղակալը՝ հայ։
Ղարաբաղյան հակամարտությունը (JAMnews)
1991-1994թթ-ին սկսվել է հայ-ադրբեջանական զինված դիմակայությունը։ Այդ ժամանակ Շուշին առանձնահատուկ նշանակություն ուներ։ Քաղաքը տեղակայված էր բարձունքի վրա, և այնտեղից կարելի էր գնդակոծել մայրաքաղաք Ստեփանակերտն ու հարակից հայկական գյուղերը։
Ադրբեջանական բանակն ակտիվորեն օգտագործում էր այդ առավելությունը։ Այդ պատճառով էլ քաղաքի հանդեպ վերահսկողությունը երկու կողմերի համար էլ մեծ նշանակություն ուներ։
1992թ-ի մայիսի 8-ին քաղաքի համար դաժան մարտեր էին ընթանում։ Ղարաբաղի ինքնապաշտպանության ուժերը հաղթանակ տարան։ Ադրբեջանական բնակչությունը լքեց քաղաքը։
Բրիտանացի լրագրող և գրող Թոմաս դը Վաալը Շուշիի ողբերգությանը մի գլուխ է նվիրել իր «Սև այգի» գրքում, որը նվիրված է ղարաբաղյան հակամարտությանը։
Գևխար-աղա մզկիթը լուրջ վնասվել է այդ մարտերի ժամանակ։ Դրա պատերին այս ողջ տարիներին երևում են հրետանու կրակոցների հետքերը։
1994թ-ի հրադադարի կնքումից հետո Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը գոյություն ունի որպես դե ֆակտո անկախ հանրապետություն, սակայն այն չի ճանաչել աշխարհի ոչ մի պետություն՝ ներառյալ Հայաստանը։ Ադրբեջանը , օկուպացված է համարում և պահանջում վերադարձնել Ղարաբաղն ու դրա հարակից տարածքները, որոնք գրավվել են պատերազմի ընթացքում։
Հակամարտության կողմերը պարբերաբար հաղորդում են շփման գծում մարտերի մասին և միմյանց մեղադրում սադրանքների մեջ։
Հարցումը Շուշիի բնակիչների շրջանում մզկիթի վերականգնման որոշման մասին անցկացրել է Ալբերտ Ոսկանյանը
Վերականգնմանը դեմ արտահայտվողներ, բնորոշ մեկնաբանություններ․
«Ուրեմն մեկ տարի անց այնտեղ արդեն մոլլան է աղոթելու, մուսուլմաններին նամազի կանչելու և հայկական բնակչությունը ոչնչացնելու կոչ անելու, ինչպես նախկինում էր՝ 1988-1990-ականներին»։
«Դա իշխանությունների խաղերն են միմյանց հետ, ոչ ավելին․ այստեղ քաղաքականությունից բացի ուրիշ բան չկա։ Իսկ մնացածը միայն խոսքեր են։ Այն կառուցել են այս երկիրը բռնազավթածները, ինչո՞ւ ենք այդպես հոգ տանում նրանց թողած հետքերի համար։ Մեր տաճարներն էլ են կիսավեր»։
«Հազարավոր ընտանիքներ բնակարան չունեն, իսկ նրանք որոշել են մզկիթի վերականգնման վրա փող ծախսել, ամոթ է»։
Վերականգնման կողմնակիցներ, բնորոշ մեկնաբանություններ․
«Մշակույթը չպետք է տուժի մարդկային կոնֆլիկտներից և ատելությունից, անգամ եթե պատճառները ծանրակշիռ են։ Այժմ այդ մզկիթն Արցախինն է, և խոսակցություններն այն մասին, որ այն չպետք է վերականգնել, սեփական երկրի մշակութային սեփականության հանդեպ քամահրանք է»։
«Շատ ճիշտ են անում, որ վերականգնում են։ Քրիստոնեության իսկական արտահայտում։ Հարգել և չքանդել։ Դա պատմություն է, որը դեն չես նետի, նրանք այնտեղ ապրել են, և այդ մզկիթն իրականում քաղաքի պատմության զարդն է»։
«Մզկիթն ադրբեջանցիներն իրենցն էին համարում և այցելում այն։ Այժմ նրանք Շուշիում չեն բնակվում, սակայն դա առիթ չէ տաճարը գոմի վերածելու, առավել ևս՝ քանդելու այն»։
«Ես դեմ եմ մշակութային հուշարձանների քանդմանը, որտեղ էլ դրանք լինեն։ Իրանում վերականգնում և պահպանում են մեր տաճարները և շատ խնամքով են վերաբերվում օտար կրոնին, ինչո՞ւ մենք էլ այդպես չանենք։ Եվ ո՞րն է խնդիրն ընդհանրապես։ Եվս մեկ տեսարժան վայր կավելանա»։
