Քաղաքական նախագիծ. ինչպես Հայաստանը հայտնվեց խոշոր խաղացողների շահերի բախման կիզակետում
Աշխարհաքաղաքական գործընթացները Հայաստանի շուրջ
2020 թվականի ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի արդյունքները պետք է հստակեցնեին Հարավային Կովկասի ընդհանուր պատկերը և գոնե ժամանակավորապես կայունացնեին իրավիճակը։ Սա գրեթե բոլոր պատերազմների էֆեկտն է՝ ժամանակավոր հանգստություն: Սակայն Հայաստանի և Ադրբեջանի դեպքում չգրված օրենքը չգործեց։ Դրա պատճառը Բաքվի՝ իր բոլոր մտադրություններն իրագործելու և մաքսիմալիստական նպատակներն իրականացնելու ցանկությունն էր, ինչպես նաև Ուկրաինայում իրավիճակի սրումը։ Փոփոխվող աշխարհաքաղաքական իրավիճակը կարող է Հայաստանը ներքաշել մի հորձանուտ, որից առանց էական կորուստների դուրս գալը չափազանց դժվար կլինի։
Մանրամասն վերլուծություն տարածաշրջանում տեղի ունեցողի, հիմնական «խաղացողների» և նրանց շահերի մասին, ինչպես նաև փորձ կանխատեսելու, թե ինչպես կարող են զարգանալ իրադարձությունները։
Տարածաշրջանում ուժերի հարաբերակցությունը պատերազմից հետո
Պատերազմի ելքը, ինչպես և սպասվում էր, փոխեց Հայաստանի և Ադրբեջանի վրա գերտերությունների ազդեցության աստիճանը։ Ղարաբաղյան հակամարտությունը տասնամյակներ շարունակ քննարկվել է երեք գերտերությունների՝ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի միջնորդությամբ։ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը հանդես է եկել որպես բանակցությունների հարթակ։ Ու թեև բոլորը հասկանում էին, որ այս եռյակից ամենամեծ ազդեցությունն ունի Մոսկվան, գործընթացի մասնակիցները չէին կարող չլսել Վաշինգտոնի և Փարիզի ձայնը։
Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմն ավարտվեց Մոսկվայի միջնորդությամբ և փաստացի վերահսկմամբ։ Այնպիսի զգացողություն կար, որ Կրեմլը կարողացել է տիրանալ այն բոլոր լծակներին, որոնք այսպես թե այնպես կարող են ազդել Երևանի ու Բաքվի վրա։ Ռուսական խաղաղապահ զորախումբը գտնվում է Լեռնային Ղարաբաղում։ Եվ դժվար է պատկերացնել, որ մի երկու տարի հետո այն դուրս կբերվի այնտեղից։
Միաժամանակ Ռուսաստանը սկսեց ամրապնդել իր՝ առանց այն էլ ամուր դիրքերը հենց Հայաստանում։ Երկրում զգալիորեն ավելացել են ռուս զինվորականների տեղակայման կետերը։ Չնայած Կրեմլի թաքնված դժգոհությանը Հայաստանի իշխանությունների գործողություններից, Ռուսաստանը մեծացնում է իր ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա, ինչը ժամանակի ընթացքում կարող է դառնալ նաև Երևանի վրա ճնշում գործադրելու լծակ։
Ռուսաստանից բացի պատերազմի ելքից կարող է գոհ լինել տարածաշրջանի մեկ այլ գերտերություն՝ Թուրքիան։ Անգամ 2020 թվականի սեպտեմբերից առաջ Անկարան փորձում էր խցկվել Ղարաբաղի հարցով որոշումներ կայացնող երեք երկրների մեջ։ Սակայն նրան թույլ չտվեցին։
Պատերազմը շատ բան է փոխել՝ զրոյացնելով Մինսկի խմբի դերն ու առաջին պլան մղելով Անկարային։ Ղարաբաղի վերաբերյալ որոշումներն այժմ կայացնում է ոչ թե Մինսկի խումբը, այլ Մոսկվան ու Անկարան։
Ի՞նչ պատահեց Մինսկի խմբին
Պատերազմից անմիջապես հետո Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հայտարարեց, որ «Մինսկի խումբը գոյություն չունի», քանի որ չկա այն խնդիրը, որով այդ կառույցը զբաղված է եղել։ Նման հայտարարությունն ավելի տրամաբանական կլիներ, եթե պատերազմն ավարտվեր Հայաստանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի ամբողջական կորստով։ Բայց Բաքուն դեռևս չի վերահսկում նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի ողջ տարածքը։
Ադրբեջանի իշխանությունների նկրտումները հասկանալի են։ Մինսկի խումբը որպես բանակցային գործընթացի հիմք սահմանեց երեք սկզբունք, այդ թվում՝ ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը։ 2020 թվականի պատերազմում տարած հաղթանակից հետո Բաքուն ակնհայտորեն պատրաստ չէ քննարկել այդ հարցը։
Մինսկի խմբին գործընթացներից դուրս թողնելու Ադրբեջանի նկրտումներին աջակցեց Ռուսաստանը։
«ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ղարաբաղյան կարգավորման հարցով դադարեցրել է իր գործունեությունը ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի նախաձեռնությամբ։ Այնուամենայնիվ, եվրոպացիները գիտակցում են, որ Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարների երեք հայտարարություններն են հիմք հանդիսանում մնացած բոլոր հարցերի վերջնական լուծման համար»,- այս տարվա հունիսին հայտարարեց ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը։
Հատկանշական է, որ Փարիզն ու Վաշինգտոնը չեն սահմանափակվել միայն Մինսկի խմբի պահպանման օգտին ելույթներով։ Սպիտակ տունը վերջերս նոր համանախագահ է նշանակել, ինչը նույնպես դժգոհություն է առաջացրել Բաքվում։
Երևանը պնդում է, որ ղարաբաղյան հարցն ամբողջությամբ պատվիրակվի Մինսկի խմբին։ Այն պայմաններում, երբ կողմերից յուրաքանչյուրը փորձում է առաջ տանել իր օրակարգը, կառույցը փաստացի անգործության է մատնված, իսկ ղարաբաղյան և հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների վերաբերյալ որոշումները կայացվում են եռակողմ ձևաչափով։ Բայց Մինսկի խումբը դեռ կարող է ռեինկարնացիա ապրել։
Ռուսական ձևաչափն ու Մոսկվայի շահերը
Ռուսաստանի հովանու ներքո Երևանը և Բաքուն երեք տարուց պակաս ժամանակում ստորագրեցին երեք հայտարարություն, այդ թվում՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հրադադարի մասին փաստաթուղթը։ Մոսկվան պնդում է, որ այս փաստաթղթերն են հանդիսանում ներկայիս բանակցային գործընթացի հիմքը։ Բացի այդ, ցանկացած էսկալացիա Լեռնային Ղարաբաղում այժմ կարգավորվում է հենց ռուս խաղաղապահների միջոցով։
Սակայն Ռուսաստանի մասնակցությունն ու դերը բոլոր գլոբալ գործընթացներում, որոնք տեղի են ունենում տարածաշրջանում, շատ ավելի խորն է, քան կարող է թվալ առաջին հայացքից։
Եվ որքան ժամանակ է անցնում Ղարաբաղում հրադադարից հետո, այնքան շատ Մոսկվային ուղղված հարցեր են առաջանում Հայաստանում և չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղում։
Առաջինը, բայց ոչ գլխավորը, վերաբերում է Ռուսաստանի քաղաքականությանը Ղարաբաղում։ Հայաստանում հասարակական մակարդակով փաստացի արձանագրվել է, որ ցանկացած լարվածություն և նույնիսկ ի հայտ եկած վիճելի հարցեր այս կամ այն կերպ լուծվում են հօգուտ Ադրբեջանի։ Դա վերաբերում է, առաջին հերթին, այն տարածքներին, որոնք ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո անցել են Բաքվի վերահսկողության տակ։ Անցած տարվա ընթացքում երկու լուրջ սրացում է եղել։ Երկու դեպքում էլ հայկական կողմը դիրքային կորուստներ է կրել։
Հայաստանի իշխանությունները պոստֆակտում հրապարակավ պահանջեցին ռուս խաղաղապահներից գործողություններ ձեռնարկել նախկին շփման գիծը վերականգնելու համար։ Բայց գործնականում ոչինչ էլ չփոխվեց։
Ռուս խաղաղապահները կա՛մ չեն կարողանում, կա՛մ մտադիր չեն ապահովել 2020 թվականի հայտարարության՝ խաղաղության և կայունության պահպանման վերաբերյալ կետերի լիարժեք կատարումը։ Իսկ երկրորդ տարբերակը գնալով ավելի ու ավելի հաճախ է հանդիպում հանրային քննարկումներում:
Ռուսաստանն ու Հայաստանի տարածքով անցնող «միջանցքը»
Երկրորդ և, թերևս, գլխավոր թեման, որը քննարկվում է Հայաստանում՝ տարածաշրջանում Ռուսաստանի քաղաքականության առումով, այն է, թե Մոսկվան ինչ դիրքորոշում ունի ճանապարհների բացման հարցում։
Տարածաշրջանային տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման անհրաժեշտության մասին կետն արձանագրվել է պատերազմի ավարտի նոյեմբերյան հայտարարության մեջ։ Թեև միջանցքի մասին խոսք չկա, Բաքուն պնդում է, որ պաշտոնական Երևանը պետք է տրամադրի ճանապարհ և չվերահսկի այն։ Այս կերպ Ադրբեջանը հույս ունի կապվել Նախիջևանի և Թուրքիայի հետ ամենակարճ ճանապարհով և առանց տուրքերի վճարման։
Երևանը, ինչպես և սպասվում էր, մերժում է այս տարբերակը, սակայն Հայաստանի իշխանությունների փորձերն ավելի ու ավելի երկչոտ են դառնում։ Եթե քննարկումների ակտիվացումից հետո առաջին ամիսներին թվում էր, թե նման օրակարգ է առաջ քաշվում, առաջին հերթին, Անկարայի կողմից, ապա այժմ այդ «նախագիծը» կարծես թե ավելի գլոբալ է, ինչը չի թաքցրել նաև Ադրբեջանի նախկին արտգործնախարար Էլմար Մամեդյարովը․
«Եթե նրանք [Հայաստանի իշխանությունները] չցանկանան [միջանցք տրամադրել], նրանց կստիպեն միջազգային ուժերը, այդ թվում՝ հարևաններ Ռուսաստանը և Թուրքիան։ Որովհետև այս մասշտաբի աշխարհաքաղաքական նախագծի իրականացմանը խոչընդոտել հնարավոր չէ»։
Հատկանշական է, որ ինքը՝ Ռուսաստանը միջանցքի հարց երբևէ չի բարձրացրել։ Կրեմլից հայտնում են, որ եռակողմ աշխատանքային խումբը երեք երկրների փոխվարչապետերի գլխավորությամբ քննարկում է Հարավային Կովկասում տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացման հարցը։
Ռուսաստանի իշխանությունները, սակայն, հստակ հայտարարություններ չեն անում այն մասին, որ արտատարածքային միջանցքի բացման հնարավորությունը չի քննարկվում։
Մոսկվայի լուռ կերպարի ֆոնին, որը ձևացնում է, թե ինքը դրա հետ կապ չունի, Հայաստանում փորձագիտական մակարդակով ավելի ու ավելի հաճախ են հնչում մտքեր, որ Ռուսաստանն ինքը շահագրգռված է այս օրակարգով և, ի վերջո, հույս ունի վերահսկողություն հաստատել այդ ճանապարհի վրա։
«Ռուսաստանն ինքը ուզում է միջանցք Հայաստանով։ Ռուսաստանի համար փակ են հաղորդակցությունները դեպի Եվրոպա։ Եվ Մոսկվան կցանկանա օգտագործել հենց այս երթուղին, որպեսզի ինչ-որ կերպ նվազեցնի պատժամիջոցների բացասական ազդեցությունը։ Մենք հիմա փաստացի հակադրվում ենք ռուս-ադրբեջանա-թուրքական դաշինքին»,- ընդգծում է քաղաքագետ Ստեփան Գրիգորյանը։
Փորձագետի կարծիքով՝ Ռուսաստանի վերահսկողության տակ գտնվող «միջանցքը» Մոսկվային թույլ կտա ճնշում գործադրելու լրացուցիչ լծակներ ունենալ թե՛ Երևանի, թե՛ Բաքվի վրա։
Միջանցքային տրամաբանության մեկ այլ բաղադրիչ է Հայաստանի համար Իրանից կտրվելու հավանական վտանգը։ Պատահական չէ, որ Թեհրանը շուրջ երկու տարի է, ինչ հայտարարում է՝ տարածաշրջանի քաղաքական աշխարհագրության փոփոխություններն անընդունելի են։
Եթե Հայաստանը չկարողանա դիմակայել գրոհին, ապա ճանապարհի վերահսկողությունը ձեռք բերած ուժը կարող է երկիրը կտրել Իրանից: Եվ նման վտանգ կարող է առաջանալ Եվրոպայում հնարավոր ածխաջրածնային ճգնաժամի ֆոնին։
Հնարավոր է, որ Բրյուսելը փորձի ռուսական գազը փոխարինել իրանականով, և այս դեպքում պոտենցիալ ճանապարհ կարող է դառնալ Իրանի, Հայաստանի, Վրաստանի և Սև ծովի տարածքով հաղորդակցությունը։
«Կա մի երկիր, որը կարող է 100 տոկոսով փոխարինել Ռուսաստանին եվրոպական շուկայում։ Այդ երկիրը Իրանն է։ Գազի պաշարներով աշխարհում երկրորդ երկիրն է։ Իրանը տարեցտարի ավելացնում է ծավալները։ Իրանը կարող էր փոխարինել Ռուսաստանին եվրոպական գազի շուկայում, եթե չլինեին լոգիստիկ խնդիրները»,- ասում է Ռուսաստանի Առևտրաարդյունաբերական պալատի էներգետիկ ռազմավարության և վառելիքաէներգետիկ համալիրի զարգացման կոմիտեի անդամ Ռուստամ Տանկաևը։
Մոսկվան պարզապես չի կարող անտեսել իրանական գործոնը։
Բրյուսելն ու Վաշինգտոնը փորձում են վերականգնել իրենց դիրքերը
Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ավարտից մի քանի ամիս անց ԱՄՆ և ԵՄ սկսեցին կորցրած դիրքերը վերականգնելու փորձերը։ Սակայն, եթե նախկինում ղարաբաղյան խնդրով և, համապատասխանաբար, հայ-ադրբեջանական օրակարգով հիմնականում զբաղվում էր Ֆրանսիան, ապա այժմ գործընթացը գտնվում է Եվրամիության ղեկավարության ձեռքում։
Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն արդեն մի քանի հանդիպումներ են ունեցել Բրյուսելում, որոնց ընթացքում որոշ պայմանավորվածություններ են ձեռք բերել կարևորագույն հարցերի շուրջ։ Վերջին բանակցությունների արդյունքը մոտ ապագայում երկրների միջև խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցություններ սկսելու որոշումն է։
Ուկրաինական ճգնաժամի մեկնարկից հետո Ռուսաստանը պարզապես չուներ Ղարաբաղի, Հայաստանի ու Ադրբեջանի հարցերով զբաղվելու ժամանակ, ուստի ԵՄ-ն ԱՄՆ-ի աջակցությամբ վերջապես խաղ վերադարձավ։
Ինչ վերաբերում է Արևմուտքի շահերին, ապա դրանք առաջին հերթին կապված են Ռուսաստանի ազդեցությունը նվազեցնելու ցանկության հետ։
Դրա լավագույն միջոցը կարող է լինել ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական լուծումը և հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորումը։ Թե ինչ գնով պետք է դա անեն երկրները, Բրյուսելի համար երկրորդական խնդիր է։
«Այսօր միջազգային հանրությունը կրկին մեզ ասում է՝ մի փոքր իջեցրենք ձեր նշաձողը Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում, և մենք կապահովենք ավելի մեծ միջազգային կոնսոլիդացիա Հայաստանի և Արցախի շուրջ։ Հակառակ դեպքում միջազգային հանրությունն ասում է. «Խնդրում ենք ձեր հույսը մեզ վրա մի՛ դրեք, ոչ թե այն պատճառով, որ մենք չենք ուզում ձեզ օգնել, այլ այն պատճառով, որ չենք կարող ձեզ օգնել»,- ավելի վաղ հայտարարել էր Նիկոլ Փաշինյանը։
Անհնար է պատկերացնել, որ նշաձողն իջեցնել խնդրած կողմը Ռուսաստանն է։ Եթե ղարաբաղյան հակամարտությունը լուծվի, Մոսկվան, ի վերջո, ստիպված կլինի դուրս բերել իր զորքերը ԼՂ-ից։
Ինչ վերաբերում է ճանապարհների ապաշրջափակմանը, ապա այս հարցում Հայաստանի արևմտյան գործընկերները ևս շահագրգռված են, որ չլինի որևէ արտատարածքային միջանցք, որը կվերահսկվի Ռուսաստանի կողմից։
Պատահական չէ, որ Բրյուսելը Հայաստանին խոստացել է մինչև 2025 թվականը տրամադրել 2,6 միլիարդ դոլարի աննախադեպ ֆինանսական օգնություն, որի զգալի մասն ուղղվելու է Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային մայրուղու կառուցմանը և Հայաստանի հարավային՝ Սյունիքի մարզի բարեկարգմանը։
Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային միջանցքը անկախ Հայաստանի ամենամեծ տրանսպորտային նախագիծն է։ Նախնական հաշվարկներով՝ 490 կիլոմետրանոց մայրուղու կառուցումը գնահատվել է ավելի քան երկու միլիարդ դոլար։
ԵՄ-ն դրա կառուցման համար կտրամադրի 600 մլն եվրո։ Հյուսիսից մայրուղին Հայաստանը կկապի Վրաստանին և դրանով ելք կապահովի դեպի Սև ծով և եվրոպական երկրներ։ Հարավից մայրուղին երկիրը կապելու է Իրանի հետ։ Այս նախագծի շնորհիվ Հայաստանը կարող է դառնալ տարանցիկ երկիր։
Արդյունքում ստեղծվել է պարադոքսալ իրավիճակ, երբ Հայաստանի շահերն ավելի մոտ են ոչ թե ռազմավարական գործընկերոջ՝ Ռուսաստանի, այլ Եվրամիության օրակարգին։
Այս ֆոնին Երևանը կարող է մնալ լուսանցքում, երբ իր փոխարեն որոշումներ կայացնեն տարածաշրջանային առաջնորդները: Ներկայիս պայմաններում, երբ խաղադրույքները չափազանց բարձր են, Երևանը ստիպված է հույս դնել աշխարհաքաղաքական իրավիճակի փոփոխության և գործընթացներին Իրանի ավելի վճռական մասնակցության վրա։
Աշխարհաքաղաքական գործընթացները Հայաստանի շուրջ
