Կեղծ լուրերը Հայաստանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Ադրբեջանի վերաբերյալ

Հայկական լրատվամիջոցներում տարածված ապատեղեկատվության վերլուծություն ԼՂ հակամարտության և Ադրբեջանի վերաբերյալ: Ուսումնասիրությունն իրականացրել են Շային Ռզաևը, Ալիյա Հախվերդին և Էմիլ Աբասովը։ 

Հայ հեղինակի կողմից կատարված համանման հետազոտությանը կարելի է ծանոթանալ այստեղ։

Հետազոտության մասին

1990-ականների սկզբին ռազմական ակտիվ գործողությունների փուլի մեկնարկից ի վեր հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը տարբերվում է ռազմական առճակատման՝ տեղեկատվական պատերազմով ուղեկցվելու հանգամանքով, ընդ որում, այն մասամբ ներկայանում է ապատեղեկատվության ստեղծմամբ ու տարածմամբ։ Երկու կողմերն էլ զբաղվել են այդպիսի գործունեությամբ, թեև նրանց կողմից կիրառվող կոնկրետ գործիքները և արշավները միմյանցից բնույթով տարբերվում են։

Սույն հետազոտության նպատակն է առաջարկել տեղեկատվության ստուգման մեթոդներ ֆեյսբուքյան զանգվածային հաղորդակցության պայմաններում։ Երևանում և Բաքվում հետազոտողները գործածել են փաստերի ստուգման տարբեր մեթոդներ և ուսումնասիրել են մի շարք տիպային տեղեկատվական լցոնումներ, որոնք հագեցած էին ապատեղեկատվության այս կամ այն տարրերով։

Այստեղ որպես օրինակ բերված են քեյսեր՝ դեպքեր, որոնք կապված են ռազմական իրադրության երեք լուրջ սրացումների հետ․ 2016թ․ ապրիլին՝ չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ շփման գծում, 2020թ․ հուլիսին՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանին և 2020թ․ սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը տևած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում։

Բոլոր դեպքերում, և հատկապես՝ 2020թ․ աշնանը, տեղի ունեցան լուրջ ռազմական բախումներ, որոնց արդյունքում երկու կողմերն էլ բազմաթիվ զոհեր ունեցան։ Բոլոր իրադարձություններն ուղեկցվում էին ինտենսիվ տեղեկատվական պատերազմով։

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլում ֆեյք լուրերը հաճախ ստեղծվում էին գիտակցաբար՝ պետական քարոզչամեքենայի կողմից։ Նույնքան հաճախակի էլ դրանք հեղինակում էին լրագրողները, որոնք շփոթում էին իրենց մասնագիտությունը ագիտատորների աշխատանքի հետ։ Բացի այդ, լինում էին դեպքեր, երբ ապատեղեկատվության աղբյուրը հստակ հատկորոշելը դժվար էր, և կար հավանականություն, որ արդյունքում պարզապես «փչացած հեռախոսի» պես մի բան է ստացվել։

Ներկայումս կեղծ լուրերը հիմնականում տարածվում են սոցիալական ցանցերով։ Սակայն հենց այստեղ էլ հաճախ կարելի է գտնել մտաշահարկային (մանիպուլյատիվ) նյութերի բացահայտմանը և հերքմանը օգնող տեղեկություն։ Սոցիալական ցանցերի ներկայիս օգտատիրական հանրույթը հաճախ կարող է օգնել հետազոտողին՝ գտնելով անհրաժեշտ բնօրինակները, տրամադրելով անհրաժեշտ լուսանկարներն ու տեսանյութերը։ Այսպիսի օգնությունը կարևոր օժանդակություն է հետազոտողի համար՝ ի լրումն նրա կողմից կիրառվող բազմապիսի տեխնիկական միջոցների։

Սույն հետազոտության ընթացքում կիրառվել են տեքստերի, լուսանկարների և տեսանյութերի ճանաչման մեթոդներ, քանի որ ժամանակակից կեղծ լուրերը հիմնականում մուլտիմեդիական բնույթի են։

Փորձագետների մեծ մասը 2020թ․ աշնանը տեղի ունեցած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը համարում է աննախադեպ՝ հաշվի առնելով տեղեկատվական տիրույթում քարոզչական հարձակումների մասշտաբները։ Կեղծ լուրերը հայտնվեցին այնպիսի քանակությամբ, որ դժվար էր դրանք առանձնացնել իրական ռազմական ամփոփագրերից։

Հայացք Ադրբեջանից

Խնդրի նախապատմությունը

Ղարաբաղյան պատերազմը զինված հակամարտություն է հայերի և ադրբեջանցիների միջև, որը 1991-1994 թթ-ին տեղի է ունեցել նախկինում Ադրբեջանի կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և դրա հարակից տարածքում։ Պատերազմն ավարտվել է հրադադարի ստորագրմամբ, սակայն փոխհրաձգությունը պարբերաբար շարունակվում էին։

Հայերով բնակեցված ԼՂՀ գոյություն ունի որպես դե ֆակտո անկախ հանրապետություն, սակայն չի ճանաչվել աշխարհի ոչ մի պետության, այդ թվում՝ Հայաստանի կողմից։ 

Ադրբեջանը Ղարաբաղն ու դրա հարակից տարածքները, որոնք գրավվել են պատերազմի ընթացքում, օկուպացված է համարում և պահանջում է վերադարձնել։ Հակամարտության կարգավորման շուրջ միջազգային միջնորդությամբ բանակցություններն արդյունք չեն տվել։

1990-ականների սկզբին տեղի ունեցած իրադարձություններից հետո լայնամասշտաբ ռազմական գործաղությունների առաջին բռնկումը տեղի ունեցավ 2016թ․ ապրիլի 6-ին և պատմության մեջ գրանցվել է որպես «Ապրիլյան պատերազմ» կամ «Քառօրյա պատերազմ»։

2020թ․ հուլիսին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանին բախումներ տեղի ունեցան։

2020թ․ սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը տեղի ունեցած լայնամասշտաբ ռազմական գործողությունները պատմության մեջ գրանցվել են որպես «Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմ»։ Այս ընթացքում երկու կողմերն էլ ունեցել են ութ հազարից ոչ պակաս զոհ, իսկ անհետ կորածների որոնումները այս հոդվածի հրապարակման պահին էլ դեռ ընթացքի մեջ են։

Զինադադարի մասին պայմանավորվածությունը ներառել է մի քանի հիմնական կետ՝ Լեռնային Ղարաբաղին կից մի քանի շրջանների վրա ադրբեջանական վերահսկողության վերադարձ, ռուս խաղաղապահների մուտք տարածաշրջան և հայ զինվորականների դուրսբերում, ռազմագերիների փոխանակում և փախստականների վերադարձ։

Ղարաբաղի շուրջ հայ-ադրբեջանական հակամարտության ամենասկզբից՝ 1980-ականների վերջից, երբ ԼՂ-ից սկսեցին լուրեր ստացվել ինքնավար մարզը Հայաստանին միացնելու պահանջով հանրահավաքների մասին, անհնար էր ճշմարտությունը ասեկոսեներից տարբերել։

Բաքվում և Սումգայիթում ժամանակ առ ժամանակ մարդիկ էին հայտնվում, որոնք պատմում էին սարսափների մասին, որոնցով ուղեկցվել է Հայաստանից իրենց վտարումը (հաճախ խոսվում էր Կապանի շրջանի մասին) 1988 թ-ի հունվարին։

Այս պատմություններն ուղեկցվում էին բոլոր հակամարտություններին բնորոշ ապատեղեկատվությամբ, թե ինչպես են երեխաներին խողովակի մեջ զմռսել և հղի կանանց որովայնը պատռել։ 1988 փետրվարի 22-ին Աղդամից Ասկերան երթի ժամանակ երկու ադրբեջանցիների մահը Սումգայիթի ջարդերից հինգ օր առաջ, նույնպես սկսել էր սարսափելի մանրամասներով վերապատմվել։

Եթե Բաքվում ազգայնական տրամադրություններն այն ժամանակ ստացվել էր ճնշել, ապա Սումգայիթում դրանք վերաճել են 1988 թ․ փետրվարի 27-29-ի Սումգայիթի արյունալի ջարդերի։ Սումգայիթյան դեպքերի մասին լուրերը տարածվել են աշխարհով մեկ՝ նույնպես հաճախ ուղեկցվելով կեղծ մանրամասներով։

Հակամարտության «թեժ փուլի» մեկնարկից ի վեր կեղծ լուրերի քանակը (այն ժամանակ դեռ օգտագործվում էր միայն «ապատեղեկատվություն» եզրը) զգալիորեն աճել է, և դրանք ստուգելն ու հերքելն ավելի է դժվարացել։

Պետք է ասել, որ անգամ ամենաթեժ պահերին տեղեկությունների փոխանակումը հայկական և ադրբեջանական լրատվամիջոցների միջև պահպանվել է։ «Թուրան» և «Խաբար-սերվիս» տեղեկատվական գործակալությունները լուրերով էին փոխանակվում «Սնարք» և «Նոյան Տապան» գործակալությունների հայ գործընկերների հետ։

Ավելի ուշ՝ հրադադարի մասին համաձայնագրի ստորագրումից հետո, այդ նախաձեռնությանը միացան նաև մյուս պարբերականները։ Լրագրողների համագործակցության ամենահաջող օրինակներից մեկը շվեյցարական CIMERA կազմակերպության նախագիծն էր (1997-2000), որի շրջանակում ադրբեջանցի լրագրողները կարողացան այցելել Հայաստան և Լեռնայի Ղարաբաղ, իսկ հայ լրագրողները՝ Բաքու։

Այն ժամանակ Ադրբեջանի ղեկավարությունը չէր խոչընդոտում համատեղ նախագծերին։

Օրինակ՝ այն ժամանակվա նախագահ Հեյդար Ալիևը Բաքվում հայ և վրացի լրագրողների հետ հանդիպմանը (1999 թ-ի հունիս) ասել էր․

Հեյդար Ալիևի մահից հետո Ադրբեջանի ղեկավարության դիրքորոշումը զգալիորեն խստացել է։ Լրագրողների փոխայցերը գրեթե դադարել են, կամ նրանց ծրագրերն ու լուրերը սկսել են կոշտ գրաքննության ենթարկվել։

2014 թ-ի վերջից սկսած՝ Ադրբեջանում զգալիորեն աճել է ճնշումը քաղաքացիական հատվածի վրա։ Դադարեցվել են անկախ հասարակական կազմակերպությունների ֆինանսավորման գրեթե բոլոր աղբյուրները։ Նախագահի վարչակազմի ղեկավար Ռամիզ Մեհթիևը (ներկայումս պաշտոնանակ է արվել) 18-էջանոց հոդված էր հրապարակել գրեթե բոլոր իշխանամետ պարբերականներում, որում արտասահմանից ֆինանսավորվող անկախ հասարակական կազմակերպություններն անվանել էր «հինգերորդ շարասյուն, որը կոչված է խաթարելու Ադրբեջանի կայունությունը»։

Իշխանությունը պարզապես փոխառել էր ռուսական փորձը՝ մտավախություն ունենալով, որ ուկրաինական Մայդանի պես մի բան կլինի։ Այդ օրվանից՝ դրամաշնորհ ստանալու համար անհրաժեշտ է ոչ միայն ՀԿ-ի պաշտոնական գրանցումը, այլև դրամաշնորհի գրանցումը հարկային, արդարադատության նախարարություններում, իսկ եթե ՀԿ-ի գլխամասն այլ երկրում է, ապա նաև՝ արտաքին գործերի նախարարությունում։ Ընթացակարգը գրեթե անհնար է իրականացնել։

Այդ օրվանից՝ անկախ ՀԿ-ների մեծ մասը ստիպված է եղել սահմանափակել իր գործունեությունը, իսկ որոշները՝ անգամ դադարեցնել։ Մնացել են հիմնականում իշխանամետ GONGO-ները։

Այս հանգամանքն է այն բանի պատճառը, որ Ադրբեջանում գրեթե չկան կազմակերպություններ, որոնք պրոֆեսիոնալ մակարդակում զբաղվում են փաստերի ստուգմամբ, ինչը լրացուցիչ դժվարություններ է ստեղծել մեր հետազոտության համար։

Նույն վիճակն է նաև մեդիայում։ Երկրում գովազդի ազատ շուկա չկա, և շատ պարբերականներ աշխատում են հրապարակային (Մամուլի աջակցության պետական հիմնադրամի միջոցով) կամ ոչ հրապարակային (կեղծ առևտրային ընկերությունների միջոցով) ֆինանսավորմամբ։

Երկու դեպքում էր ֆինանսավորան աղբյուրը կառավարությունն է և, բնականաբար, ի պատասխան, պահանջվում է հավատարմություն։ Այս պահանջներին չբավարարող լրատվամիջոցներն ու կայքերը կա՛մ արգելափակվում են, կա՛մ փակվում։

Միաժամանակ, սոցցանցերի ու նոր լրատվամիջոցների աճը լուրջ փոփոխություններ է մտցրել «տեղեկատվական պատերազմի» վարման մարտավարությունում։

Շփան գծում յուրաքանչյուր նոր սրացում ուղեկցվում էր ասեկոսեներով։ Անկախ լրագրողների այցերը շփման գիծ առանց պաշտպանության նախարարության թույլտվության արգելված էին, այնպես որ, փաստերը տեղում ստուգելը գրեթե անհնար էր։

Այս ամենը հանգեցրել է նրան, որ ադրբեջանական լրատվամիջոցները տեղեկությունները հաճախ վերցնում են հայկական աղբյուրներից։ Մինչ օրս ադրբեջանական գործակալությունները հղում են անում Թվիթերում և Ֆեյսբուքում հայ պաշտոնյաների գրառումներին, այն դեպքում, երբ իշխանական կառույցների մամուլի ծառայություններն իրադարձություններին արձագանքում են մեծ ուշացումով (բացառությամբ ԱԳՆ մամուլի ծառայության)։

Տեղեկությունների և իրարամերժ լուրերի ստուգման հնարավորության պակասը մեծապես արտահայտվել է 2016 թ-ին Ղարաբաղում Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ։

Այն ժամանակ սոցցանցերում հայերի և ադրբեջանցիների միջև վեճերի գլխավոր թեմաներից մեկն այն էր, թե «ով է առաջինը սկսել կրակել»։ Ե՛վ իշխանությունները, և՛ սահմանամերձ գյուղերի բնակիչները միաձայն հակառակորդին էին մեղադրում։

Տեղեկատվական պատերազմը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև

Հայաստանը և Ադրբեջանը թշնամի պետություններ են դարձել այն բանից հետո, երբ Լեռնային Ղարաբաղը՝ Ադրբեջանի նախկին ինքնավար մարզը, 1991-1994թթ․ ռազմական գործողությունների արդյունքում անցել է Հայաստանի վերահսկողության տակ։

Այդ օրվանից, քանի որ լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ չկան, հակամարտությունը սառեցված է համարվում։ Իսկ երկրները դաժան տեղեկատվական պատերազմ են վարում։

Հայաստանի և Ադրբեջանի տեղեկատվական ռազմավարության միջև տարբերությունը, նախևառաջ, այն է, թե ինչպես են նրանք աշխատում միջազգային լսարանի հետ։

Հայաստանը փորձում է ամրապնդել իր իմիջն ու դիրքերը, որպեսզի հնարավորություն ունենա միջազգային հանրության աջակցությունը ստանալ նաև Ղարաբաղյան հակամարտության հարցում։ Ոչ մեծ, բայց քաղաքակիրթ քրիստոնյա երկրի կերպարը, որը ցեղասպանություն է վերապրել, ամրապնդում է հզոր Սփյուռքն աշխարհի տարբեր երկրներում։

Ադրբեջանը նախընտրում է թանկարժեք տեղեկատվական արշավներ, որոնք անմիջականորեն ուղղված են Հայաստանի դեմ՝ «Արդարություն Խոջալուի համար» արշավի պես, երբ աշխարհի շատ քաղաքներում համապատասխան պաստառներ էին հայտնվել և միջոցառումներ էին անցկացվում։

Նույն սկզբունքով՝ ադրբեջանական քարոզչության ուղերձները, որոնք հաշվարկված էին արտաքին լսարանի համար, առավել հաճախ Հայաստանին «պատասխանելու» փորձեր էին։

Ինչ վերաբերում է ներքին լսարանին, ապա այստեղ «թշնամու նկատմամբ» ատելությունն իշխանությունները սերմանում են ապաշնորհությամբ միմյանց հետ համադրելի եղանակով։ Մի տարբերությամբ, որ Հայաստանի իշխանությունն ավելի ժամանակակից մեթոդներ է կիրառում, օրինակ՝ հաղորդագրությունները սոցցանցերում։

Ֆեյքերի բնույթը և ուղղվածությունը

Շփման գծում (կամ 2020 թ-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին) սրացումների ժամանակ տեղեկությունների հիմնական մասը, որով «փոխանակվում են» կողմերը, ոչ թե հատուկ հորինված կամ փոփոխված փաստեր են, այլ, ավելի շուտ, առկա փաստերի մեկնաբանություն՝ հօգուտ իրենց։

Սովորաբար, նաև հրապարակվում են մեծ քանակությամբ քաղաքական «վերլուծություններ», որոնք ապացուցում են, որ հակառակորդը նենգ է, խորամանկ և դաժան, սակայն միաժամանակ՝ խղճուկ ու թույլ։

Օրինակ՝ 2020 թ․ հուլիսին հայ-ադրբեջանական սահմանին բախումների մեկնարկի մասին հայկական կայքերից մեկը գրում է․

Հետևաբար, կեղծ լուրերը պատմում են․

1. Հակառակորդի կորուստների մասին, որոնք նա թաքցնում է, ինչպես, օրինակ, խոցված ադրբեջանական դրոնի լուրը, որի մասին ավելի մանրամասն կպատմենք ստորև։

2. Սեփական ռազմական հաջողությունների մասին։

3. Հակառակորդի անմարդկային և ոչ բարոյական լինելու մասին․ ֆեյքեր այն մասին, թե ինչ սարսափելի կերպ են հակառակորդի բանակում վերաբերվում սեփական զինվորներին և այլն։

4. Հակառակորդի խորամանկ պլանները․ օրինակ՝ կասկածելի նախապատրաստությունները շփման գծում կամ պետական կառույցների ներքին նամակագրությունը։

Ֆեյքերի աղբյուրները

Ֆեյքեր հայտնվել են բոլոր մակարդակի սրացումների ժամանակ՝ սոցցանցերում «ինքնագործունեությունից» մինչև պաշտոնական հաղորդագրություններ։ Հաճախ դրանք կարող են լինել ամբողջական կայքեր կամ սոցցանցերի օգտահաշիվներ, որոնք հատուկ ստեղծվել են կեղծ լուրը «թշնամու» անունից տարածելու համար։

Երբեմն տարածվում են նաև դրսից, օրինակ՝ ռուսական աղբյուրներից լրատվամիջոցների արտատպած կեղծ լուրերը։

Ընդհանուր առմամբ, և՛ Ադրբեջանում, և՛ Հայաստանում պետական քարոզչությունն ու սոցցանցերը սրացման փուլում սկսում են միահամուռ աշխատել։ Սակայն և՛ Ադրբեջանում, և՛ Հայաստանում պետական կառույցները սովորաբար քաղաքացիներին պաշտոնապես կոչ են անում սոցցանցերում «ազգային անվտանգության նպատակով» ինքնագործունեությամբ չզբաղվել՝ փորձելով տեղեկատվական պատերազմում նախաձեռնության մոնոպոլիայի պես բան սահմանել։

Իսկ ինչ վերաբերում է «պաշտոնական» քարոզչության կողմից հատուկ ստեղծված ֆեյքերին, որոնք տարածվում են սոցցանցերում, ապա Ադրբեջանում սա հազվադեպ երևույթ է՝ ի տարբերություն Հայաստանի։

Ֆեյքերի օրինակներ

Կեղծ լուրերը Հայաստանում Ղարաբաղյան հակամարտության և Ադրբեջանի վերաբերյալ

Դիտարկենք և վերլուծենք կեղծ նորությունների օրինակներ Ղարաբաղյան հակամարտության ընթացքում՝ 2016-2020 թթ-ին։

Խոցված Հերմես-900 ադրբեջանական դրոնը 2020 թ․ հուլիսին

Լուրը հրապարակվել է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին սրացման մեկնարկից երկու օր անց։

Այս լուրը տարածել են հայկական լրատվականները՝ տեսանյութի հետ միասին, որում իբր երևում է, թե ինչպես են խոցում դրոնը։ Սակայն անզեն աչքով երևում է, որ իրականում տեսախցիկն արձանագրում է ուղևորատար ինքնաթիռը։

Կայքերը վկայակոչում են ՊՆ մամուլի նախկին քարտուղար Արծրուն Հովհաննիսյանի խոսքերը։

 Հայաստանի ՊՆ կայքում խոցված ԱԹՍ-ի մասին լուրը նույնպես կա։

Ադրբեջանցիները խուճապահար փախչում են սահմանամերձ գյուղերից (2020 թ․ հուլիս)

Այս մասին գրել էին հայկական լրատվամիջոցները հուլիսյան սրացման ժամանակ՝ 2020 թ․ հուլիսի 19-ին․

Սակայն, եթե ուշադրություն դարձնենք աղբյուրին, ապա դա Ադրբեջանում արգելափակված խիստ ընդդիմադիր կայք է, որն իրեն ներկայացնում է որպես ազգային փոքրամասնություն թալիշների լրատվամիջոց։ Իսկ լուսանկարի աղբյուրը oxu.az իշխանամետ կայքն է, որը երբեք չէր նկարահանի բնակիչների խուճապահար փախուստը, եթե անգամ նման բան լիներ։

Ինչպես ավելի ուշ հայտնեց oxu.az կայքը, լուսանկարում բնակիչները ոչ մի տեղ չեն փախչում, այլ հավաքվել են ավանի մուտքի մոտ՝ ադրբեջանցի զինվորականներին ողջունելու։ Հօգուտ այս վարկածի է խոսում նաև այն փաստը, որ լուսանկարում միայն տղամարդիկ են։

Եթե հայ լրագրողներն իրենց առջև նման խնդիր դնեին, և եթե ադրբեջանցի լրագրողները համաձայնեին համագործակցել, ապա կարելի էր հեշտությամբ՝ մեկ հեռախոսազանգով ճշտել, թե ինչ է կատարվում սահմանամերձ գյուղերում։

«Ադրբեջանի ՊՆ գլխավոր շտաբի պետ Նաջմեդին Սադիկովի նամակը» (2017 թ․)

2017 թ․ սկզբին հայկական լրատվամիջոցներում հայտնվել էր Ադրբեջանի ՊՆ գլխավոր շտաբի պետ Նաջմեդին Սադիկովի նամակի պատճենը, որը հասցեագրված է պաշտպանության նախարար Զաքիր Հասանովին, և որում նա իբր առաջարկում է թաքցնել գործողության զոհերի թիվը (խոսքը 2016 թ․ Քառօրյա պատերազմի մասին է), դիերը թաղել գիշերը ու զոհերի հարազատներին 5000 մանաթ տալ լռության համար։

Նամակի տեքստում 17 քերականական սխալ կա։ «Պաշտոնական» փաստաթղթի «բլանկի» վրա ՊՆ պաշտոնական տարբերանշանի փոխարեն վերցված է տարբերանշան «Վիքիպեդիայի» «Ադրբեջանի Զինված ուժեր» հոդվածից։

Պաշտպանական գերատեսչության ներքին նամակագրությունում պաշտոնական բլանկերի օգտագործում չի կիրառվում, դրանք օգտագործվում են միայն միջգերատեսչական նակամակագրությունում։

Այս ֆեյքն, ըստ ամենայնի, ստեղծվել է ներքին լսարանի համար, քանի որ դրա կեղծ բնույթը հասկանալու համար պարզապես պետք է ադրբեջաներեն իմանալ։

Եվս մեկ խուճապահար փախուստ․ Ռուսաստանից ներկրված ֆեյք (2016 թ․ ապրիլ)

Այս տեսասյուժեում, որը ռուս լրագրողները նկարահանել են Ադրբեջանում 2016թ․ Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ, թղթակիցը պնդում է, որ Տերտերի բնակիչներն այնպես են վախենում հրաձգությունից, որ ապրում են մեքենաների մեջ՝ քաղաքի մատույցներում։

Սակայն տեսանյութում սովորական կայանատեղի է։ Տղամարդը, որից հարցազրույց են վերցնում, ասում է, որ կան զոհեր, և որ իրենք թաղումից են գալիս։ Նրա ձայնի վրայից լսվում է թարգմանությունը, որը բնագրի հետ ընդհանուր ոչինչ չունի․

Այս սյուժեից հետո Life News ալիքի թղթակիցները խայտառակ ձևով վռնդվել են երկրից, սակայն մինչ այդ հայկական լրատվամիջոցերը հասցրել են տարածել տեսանյութը։

Life News-ը, որը պատկանում էր գործարար Աշոտ Գաբրելյանովին, գոյատևել է 4 տարի և փակվել 2017 թ-ին։

Հայկական զորքերի իբր գրաված բարձունքները (հուլիս, 2020 թ.)

Նորությունը հայտնվել է 2020 թ․ հուլիսյան սրացման ժամանակ։

Հայկական կայքերը հաղորդում էին, որ Հայաստանի զինված ուժերը զբաղեցրել են Ղարադաշ ռազմավարական բարձունքը։ Որպես ապացույց էր բերվում լուսանկարը, որն արվել է իբր այդ բարձունքից։

Սակայն լուսանկարում նշված է ամսաթիվն ու կոորդինատները։ Ամսաթվից երևում է, որ լուսանկարն արվել է 2018 թ․ դեկտեմբերին, իսկ կոորդինատներից՝ որ այդ կետն, առանց այդ էլ, Հայաստանում է։

Իբր խփված անօդաչու թռչող սարք (հուլիս, 2020)

Այս լուսանկարը հրապարակվել է 2020 թ․ հուլիսյան մարտերի ժամանակ։ Հայկական լրատվամիջոցները, այդ թվում՝ Հանրային ռադիոն, այս լուսանկարի տակ գրել են, որ ադրբեջանական ԱԹՍ է խոսվել։

Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն արագ բացահայտել է ֆեյքը՝ հայտարարելով, որ դա ամերիկյան դրոնի լուսանկար է, որը խոցվել է Պակիստանում, 2014 թ-ին։

Սակայն իրականում լուսանկարը է՛լ ավելի հին է․ այն համացանցում է հայտնվել 2008 թ-ին, ավիացիայի և աէրոտիեզերական ինդուստրիայի մասին flightglobal.com կայքում։ Որպես ամենատարբեր պետությունների խոցած դրոն՝ այն շրջանառվում է 2009 թ-ից։

Կեղծ հաղորդագրությունների հոսքը Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ

ԼՂ-ում 44-օրյա պատերազմի ժամանակ կեղծ լուրերն այնքան շատ էին, որ դրանք դժվար էր տարանջատել իսկական ռազմական լրատվությունից։

Հայկական կողմի քարոզչությունը, այդ թվում՝ կեղծ լուրերը, ավելի շատ ուղղված էին ներքին և միջազգային լսարանին, քան՝ «հակառակորդին վախեցնելուն»։ Բնականաբար, ֆեյքերի մեծ մասը վերաբերում էր ռազմական գործողությունների մասին լուրերին․

«թշնամու» կորուստների ուռճացում, միաժամանակ՝ նրա դաժանության ուռճացում։

Այդ փուլի ևս մեկ առանձնահատկությունը․ նույնիսկ փորձառու լրագրողներն էին հակված հավատալու ադրբեջանցիների դաժանության և ցինիկության մասին ցանկացած լուրի, որովհետև ավելի, քան երբևէ՝ երկու հասարակությունները միմյանց նկատմամբ ատելությամբ էին վարակված։

Գնդակոծվել է Ստեփանակերտի (Խանքենդի) «ծննդատունը», 2020 թ․ հոկտեմբեր

Լուրն այն մասին, որ ադրբեջանցի զինվորականները հրետակոծել են Ստեփանակերտի (Խանքենդի) ծննդատունը 2020 թ․ հոկտեմբերի վերջին, արագ տարածվել է հայկական սոցցանցերում։

Ե՛վ դրա արտատպումները մեդիայում, և՛ մեկնաբանությունները սոցցանցերում լի էին ծննդատան հրետակոծության առթիվ վրդովմունքով, լուրն ուղեկցվում էր ավերված շենքի կադրերով։

Այո, բոլոր լուսանկարներում երևում է, որ դա հիվանդանոց է, սակայն կարելի է նաև նկատել, որ այն գործող չէ։ Չկա ոչ կահույք, ոչ սարքավորումներ, ոչ էլ մարդկանց ներկայության որևէ այլ հետք։

Հիվանդանոցն իրոք հրետակոծել են, սակայն որպես ծննդատուն այն, այնուամենայնիվ, չի գործել, որովհետև այն պետք է շահագործման հանձնվեր միայն հոկտեմբերի վերջին։

Ահա դրա լուսանկարն ամենասկզբում (2018 թ․)

Իսկ ահա լուսանկար հրթիռակոծումից հետո

Այստեղ երևում է, որ սա նույն շենքն է, և որ այն այդպես էլ մինչև վերջ չի կառուցվել, եթե ուշադրություն դարձնենք աջ կողմի աստիճանավանդակին։

«Մեդալ մարզիկին»

Սերժ Թանկյանն աշխարհի ամենահայտնի ռոք երգիչներից մեկն է։ Նա այսպիսի թվիթով է կիսվել։

Fucking disgusting !! https://t.co/p1WEkq9Xuk

— Serj Tankian (@serjtankian) February 7, 2021

«Զարթոնք մեդիան» անգլալեզու ռեսուրս է, որը շատ պոպուլյար է հայկական սփյուռքում (որի վառ ներկայացուցիչը Սերժն է)։

Այսպիսով, լուրը երկու պնդում է անում․

1. Քյամիլ Զեյնալին մասնակցել է տարեց մարդու զարհուրելի գլխատմանը, որը նկարահանվել է և տեղադրվել համացանցում,

2. Նա պարգևատրվել է դրա համար։

Ադրբեջանում այս տեսանյութին հասարակությունը զայրույթով է արձագանքել․ շատերն էին պնդում, որ դա ֆեյք է, սակայն ոչ ոք չէր կարողանում համոզիչ ապացուցել դա։ Այդ առնչությամբ ոչ մի անուն երբեք չի նշվել։

Քյամիլ Ալիևը ֆիթնեսի մարզիչ է և մի քանի հեռուստաշոուների մասնակից։ Պատերազմից առաջ և հետո նա ակտիվորեն զբաղվում էր բարեգործությամբ և վետերաններին օգնելով։ Մեդալը, որը վկայակոչում է «Զարթոնքը», նա ստացել է հասարակական կազմակերպությունից, Ղարաբաղյան պատերազմի վետերաններին օգնելու համար։

Ստուգում ենք, թե արդյո՞ք Ադրբեջանում այդպիսի մեդալ կա, և տեսնում, որ պաշտոնական ցանկում այն չկա․

Եթե մեդալի անվանումը որոնենք Գուգլում, կգտնենք կազմակերպության կայքը, որն այդպիսի մեդալներ է շնորհում։ Այստեղ ակնհայտ երևում է, որ դա պետական կառույց չէ․

Իսկ այս լուրից հասկացվում է, որ Քյամիլ Զեյնալին ոչ միայն չի արժանացել իշխանությունների բարեհաճությանը, այլև ժամանակ առ ժամանակ ձերբակալվել է մերթ խուլիգանության, մերթ կարանտինի խախտման համար, իսկ 2020 թ․ հոկտեմբերի սկզբին 10 օր բանտում է անցկացրել սահմանամերձ գոտում տեսանկարահանում անելու համար․

Դեկտեմբերին Զեյնալին կալանավորվել է 30 օրով այն բանի համար, որ փորձել է զինվորականների համար մթերք տանել Քելբաջարի շրջան։ Նրան ձերբակալել են, երբ նա փորձել է հատել անցակետը՝ չունենալով հատուկ թույլտվություն։ Այսինքն՝ նա սահմանամերձ գոտի չէր կարող մտնել և հնարավորություն էլ չէր կարող ունենալ այնտեղ որևէ ռազմական հանցագործություն կատարելու։

«Որքա՞ն կարելի է փախչել»: 2020 թ․ նոյեմբեր

Պատերազմի ավարտի նախաշեմին՝ նոյեմբերի 8-ին, հայկական մեդիայում, ինչպես նաև Telegram ալիքներում այսպիսի նորություն է հայտնվել․

Որպես ապացույց՝ տեղադրվել է Հայաստանի պաշտպանության նախարարության տեսանյութը, որտեղ մարդիկ, որոնք լավ չեն երևում, փախչում են բլրից, որն անհնար է նույնականացնել։

Եթե թեգերով որոնենք Telegram-ում կամ վերնագրի բանալի բառերը որոնենք YouTube-ում, նույնպիսի տեսանյութ կգտնենք, որն ավելի վաղ է վերբեռնվել։ Բավական է ապացուցել, որ նոյեմբերի 8-ի տեսանյութը մոնտաժվել է հնից, և պարզ է դառնում, որ ավելի ուշ տեղադրված տեսանյութը ֆեյք է։

Ներբեռնում ենք երկու տեսանյութերն ու համեմատում։

Տելեգրամի տեսանյութը փախչող մարդկանց ավելի մոտ կադրեր է պարունակում, սակայն 44-րդ վայրկյանին այսպիսի կադր է հայտնվում։ Այն տևում է մեկ վայրկյանից պակաս։

Հիմա անդրադառնանք YouTube-ի տեսանյութին։ Շատ բան է համընկնում, բայց դա կարող էր նույն վայրը լինել։ Եթե չլինեին ծխի երեք համանման ամպերը, այդ համընկնումը քիչ հավանական կլիներ։

Ադրբեջանի 1news կայքը փակվե՞լ է: 2020 թ․ սեպտեմբեր

Կարևորագույն հարցերից մեկը, որը տանջում էր երկու կողմերին ողջ պատերազմի ընթացքում, զոհերի իրական թիվն էր։

Երկու ծայրահեղ հակասական դիրքորոշումներ կային՝ Ադրբեջանի կողմից լիակատար լռություն (բացառությամբ բարձրաստիճան կազմի սպաների մահվանից) և մանրամասն ցուցակ Հայաստանում, որն ամեն օր թարմացվում էր։

«Politik.am» կայքը հրապարակել էր այս լուրը․

Այս կեղծ լուրն, առաջին հերթին, հաշվարկված է ներքին լսարանի համար։ Հետևյալ պատճառներով․

1. 1news կայքի սքրինշոթը թեև կրկնում է նրա դիզայնը, բայց երևում է, որ հայերենով գրառումներ կան։ Կարելի էր ենթադրել, որ դա արվել է հայկական կողմի համար «թարգմանության» նպատակով, սակայն «POLİTİK» կայքն արդեն ռուսերեն է, ինչպես 1news-ը։ Ի՞նչ միտք ունի այն թարգմանել։

2. Ադրբեջանում բոլորը գիտեն 1news-ը։ Դա խոշորագույն մեդիառեսուրս է, ի դեպ, ամբողջությամբ իշխանամետ, այլ ոչ թե «ադրբեջանական լրատվականներից մեկը»։ Եթե այն նման սկանդալային տվյալներ հրապարակեր, որոնք հակասում են պաշտոնականին, նույնիսկ կես րոպեով, լուրը կտարածվեր երկրի բոլոր կայքերով, իսկ 1news-ը կդադարեր գոյություն ունենալ։

Սակայն, թեև ֆեյքում գրված է, որ կայնքն ընդհանրապես չի գործում, Գուգլով «1news» և «սեպտեմբերի 29» (և «սեպտեմբերի 30») որոնելիս տեսնում ենք, որ այն գործել է այդ օրերին։

«Մենք բոլորս» կայքը, 2020 թ․

Իսկ այս ֆեյքը իրարանցում է առաջացրել ադրբեջանական հասարակությունում՝ Hamimiz.com կայքը (թարգմանվում է «Մենք բոլորս»)։ Այդտեղ տվյալներ կային սպանվածների և անհետ կորածների մասին։

Մարդիկ սկսել էին մտնել այս կայք և փնտրել ծանոթներին։ Իսկ ոմանք սկսել էին պատահական մարդկանց կամ իրենք իրենց փնտրել՝ ստուգելու համար։ Պարզվել էր, որ այնտեղ իրոք «բոլորն» էին։

Մարդիկ գտնում էին իրենց մահացած ազգականներին, իրենց ընկերներին և իրենք իրենց։

Հայտնի չէ, թե որքանով էր այս ֆեյքն արդյունավետ, բայց այն, որ խոշորագույններից էր, հաստատ։ Դրա մասին նույնիսկ հեռուստառեպորտաժ են պատրաստել։

Կա նաև կարծիք, որ, խուճապից բացի, այս ֆեյքի նպատակը տվյալներ հավաքելն էր, որոնցով կարող էին կիսվել քաղաքացիները՝ գրելով իրենց անուն-ազգանունները։

Այնուամենայնիվ, այս կայքն այլևս չկա։ Սակայն, եթե օգտվենք Wayback Machine ծառայությունից, կտեսնենք, թե ինչ էր այն իրենից ներկայացնում։

«Նախագահ Իլհամ Ալիևի հրաժարականի պահանջով բողոքի ակցիաներ»: 2020 թ․ նոյեմբեր

Այս տեսանյութը տարածվել է սոցիալական ցանցերում՝ մեկնաբանությամբ, որ Բաքվում տեղի են ունենում նախագահի հրաժարականի պահանջով բողոքի ցույցեր:

 

 

 

 

 

 

View this post on Instagram

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

A post shared by Arménie.France ✪ ?? ? ?? (@armenie.france)

Իրականում, մարդիկ դուրս էին եկել փողոց՝ նշելու իրենց բանակի ռազմական հաջողությունները։

---

Բաքվի և Երևանի ուսումնասիրություններում օգտագործվում են հեղինակների կողմից ընտրված տերմինաբանությունն ու տեղանունները: Հրապարակման մեջ տեղ գտած տերմինները, տեղանունները, մտքերը և գաղափարները պարտադիր չէ, որ համընկնեն JAMnews-ի կամ նրա առանձին աշխատակիցների կարծիքների և գաղափարների հետ: