Լեռնային Ղարաբաղը բանակցությունների էպիկենտրոնում. ի՞նչ սպասել
Իրավիճակը ԼՂ-ի և խաղաղության պայմանագրի շուրջ
Չնայած ուկրաինական պատերազմին և դրա վրա սևեռված ուշադրությանը՝ չճանաչված ԼՂՀ-ի շուրջ նույնպես շարունակվում են գործընթացներ՝ Մոսկվայի, Բրյուսելի և Վաշինգտոնի ակտիվ մասնակցությամբ։ Միայն թե, եթե նախկինում միջնորդները գործում էին միասին, մասնավորապես՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձևաչափով, ապա այժմ Ռուսաստանն ու Արևմուտքը հեռավորության վրա են։
Այս պայմաններում Երևանն ու Բաքուն փորձում են հավասարակշռություն պահպանել միջնորդներին հարցեր պատվիրակելու հարցում՝ միաժամանակ առաջ մղելով իրենց օրակարգը խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցություններում։ Նախաձեռնողականությունը շարունակում է մնալ Ադրբեջանի ձեռքում, որը փորձում է ամրապնդել 2020 թվականի պատերազմի արդյունքները և ստիպել Երևանին հրաժարվել Լեռնային Ղարաբաղի անկախ կարգավիճակի պահանջից։
Գործընկերներն ակնկալում են «Ղարաբաղի նշաձողի իջեցում». ո՞վ և ինչո՞ւ
Ղարաբաղյան թեմայի հերթական ակտիվացումը սկսվեց Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի վերջին հանդիպումից հետո։ Բանակցություններից հետո Փաշինյանը երկրի խորհրդարանի նիստերի դահլիճում հայտարարեց.
«Այսօր միջազգային հանրությունը մեզ կրկին ասում է՝ մի փոքր իջեցրեք Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում ձեր նշաձողը և միջազգային մեծ կոնսոլիդացիա կապահովեք Հայաստանի և Արցախի շուրջ։ Հակառակ դեպքում, ասում է միջազգային հանրությունը, խնդրում ենք մեզ վրա հույս չդնել, ոչ թե այն պատճառով, որ մենք չենք ուզում ձեզ օգնել, այլ այն պատճառով, որ մենք չենք կարող ձեզ օգնել»:
Միաժամանակ, Հայաստանի վարչապետը չհստակեցրեց, թե ինչ նկատի ունի միջազգային հանրություն ասելով, այսինքն՝ որտեղից է եկել նշաձողն իջեցնելու առաջարկը։ Հաշվի առնելով, որ հայտարարությունն արվել է Բրյուսելի բանակցություններից հետո, կարելի է ենթադրել, որ դրանք եվրոպացի գործընկերներ են։ Եվ սրա մեջ որոշակի տրամաբանություն կա։
Ռուսաստանը շարունակում է մնալ հակամարտության հիմնական շահառուն։ Հետպատերազմյան ստատուս քվոն ենթադրում է, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան են որոշումների կայացման վրա ամենամեծ ազդեցություն ունեցող կողմերը։
ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի դիրքերը զգալիորեն թուլացել են։ Իսկ ԼՂ հիմնախնդրի վերջնական լուծումը կբերեր հակառակ գործընթացի, երբ ռուս խաղաղապահների կարիքը չէր լինի ոչ միայն չճանաչված հանրապետությունում, այլև էապես կնվազեր Ռուսաստանի դերն ու ազդեցությունը երկու երկրներում։
Բավականին դժվար է պատկերացնել, թե Մոսկվան ստիպում է Երևանին փոխել մոտեցումները։ Ռուսական իշխանություններն ակնհայտորեն ակնկալում են ամրապնդել իրենց դիրքերը Ղարաբաղում և չեն պատրաստվում երեք տարի հետո դուրս բերել զորքերը։
Սակայն Հայաստանում քննարկման առարկան, ինչպես և սպասվում էր, այլ հարց է։ Ի՞նչ է նշանակում «մի փոքր իջեցնել Ղարաբաղի հարցում նշաձողը»։ 1994-ին զինադադարի համաձայնագրի ստորագրումից հետո Երևանն ակտիվորեն առաջ է մղել ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքը։
Խոսելով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կարգավիճակի մասին՝ Հայաստանի իշխանությունները նկատի են ունեցել միայն մեկ բան՝ անկախությունը։ Եթե պաշտոնական Երևանը որոշի փոխել իր քաղաքականությունը, դա իրականում կնշանակի համաձայնել Ղարաբաղի՝ Ադրբեջանի կազմում լինելուն։ Այս կարծիքին է տարածաշրջանային հարցերով փորձագետ Կարեն Իգիթյանը.
«Եթե իշխող կուսակցության պատգամավորները չհստակեցնեին, թե ինչի մասին է խոսքը, այս խոսքերը կարող էին այլ կերպ մեկնաբանվել։ Բայց հիմա ուղերձը պարզ է՝ կամ պետք է նշաձողն իջեցնենք, կամ նոր պատերազմ կլինի։ Իսկ իշխող կուսակցությունն ասում է հետևյալը՝ տարիներ շարունակ մենք հավատարիմ ենք եղել այն քաղաքականությանը, որ Ղարաբաղը չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում, բայց հիմա ժամանակը ցույց տվեց, որ դա այդպես չէ։ Փաստորեն, խոսքը է գնում նշաձողը մինչև Ադրբեջանի կազմում ինքնավարություն իջեցնելու մասին»։
Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների արձագանքը
2020 թվականի պատերազմը ոչ միայն փոխեց Ղարաբաղի ստատուս քվոն, այլև քանդեց Երևան-Ստեփանակերտ հարաբերությունների հաստատված համակարգը։ Ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի դժվար է դառնում երկու կենտրոնների դիրքորոշումների ակնհայտ անհամապատասխանությունը թաքցնել։ Սակայն Փաշինյանի ելույթի վերաբերյալ ԼՂՀ խորհրդարանի հայտարարությունն իսկապես աննախադեպ էր ձևակերպումների կոշտության առումով.
«Ոչ մի իշխանություն իրավունք չունի «խաղաղության» պատրվակով Արցախի համար անընդունելի կարգավիճակի, ինչպես նաև՝ միջազգայնորեն ճանաչված ինքնորոշման իրավունքի բանակցային նշաձողն իջեցնելու: Արցախը Ադրբեջանին բռնակցելու ցանկացած բանակցային գործընթաց ինքնին, ինչպես նաև դրանից բխող փաստաթղթի ստորագրումը, տապալում է ոչ միայն Արցախի պետականությունը, այլև արցախահայության՝ իր պատմական հայրենիքում ապրելու անքակտելի իրավունքը»։
Այս ֆոնին Հանրապետության նախագահ Արայիկ Հարությունյանը ևս մեկ անգամ հայտարարեց, որ Ղարաբաղը չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում, քանի որ այդ դեպքում այնտեղ հայ չի մնա։ Նա նաև հայտարարեց, թե ինչի մասին են խոսում հանրապետության հասարակական շրջանակները վերջին երկու տարիներին.
«Պետք է շարունակել ապրել այստեղ՝ ունենալով դե ֆակտո անկախություն, ձգտելով դե յուրե հետագա փոփոխության․ դա կարող է լինել անկախություն, դա կարող է լինել Հայաստանի հետ միացում, որը քիչ հավանական եմ համարում, բայց դա կարող է լինել նաև Ռուսաստանի հետ ինչ-որ հարաբերություն»։
Խոսելով Ռուսաստանի հետ «ինչ-որ հարաբերությունների» մասին՝ հանրապետության իշխանությունները նկատի ունեն կա՛մ ավելի սերտ հարաբերություններ Մոսկվայի հետ, կա՛մ նույնիսկ Ղարաբաղը Ռուսաստանի կազմում ընդգրկելը։ Ստեփանակերտը պնդում է, որ ռուսական խաղաղապահ առաքելությունը պետք է անժամկետ լինի, իսկ խաղաղապահների տեխնիկան պետք է ավելացվի։
Խաղաղության պայմանագիրը և ԼՂ ապագան
Խաղաղության պայմանագիր կնքելու անհրաժեշտության մասին Բաքուն հայտարարեց պատերազմից անմիջապես հետո։ Ադրբեջանի իշխանությունները նաև առաջարկների 5 կետից բաղկացած փաթեթ են ներկայացրել Երևանին, որը, ի թիվս այլ հարցերի, ենթադրում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչում։
Հայաստանի իշխանությունները հայտնել են, որ ստացել են Բաքվի առաջարկներն ու լրացրել դրանք։ Թե ինչի մասին են այդ լրացումները՝ հստակ հայտնի չէ։ Բայց ենթադրվում է, որ Երևանը Ղարաբաղի վերաբերյալ կետ է ավելացրել։
«Փաստորեն, Հայաստանը համաձայն է, որ 3000 քառ. կմ, որը մնացել է Ղարաբաղի վերահսկողության տակ, որոշակի կարգավիճակով լինի Ադրբեջանի կազմում։ Բայց դրան արդեն Ադրբեջանում համաձայն չեն»,- նշում է լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը։
Հատկանշական է, որ պատերազմից առաջ Բաքուն հայտարարում էր Լեռնային Ղարաբաղին լայն ինքնավարություն տրամադրելու պատրաստակամության մասին։ Պատերազմի արդյունքում երկրի իշխանությունների հռետորաբանությունը կտրուկ փոխվեց։ Ադրբեջանը կարծում է, որ խնդիրն այլևս չկա՝ հակամարտությունը լուծվել է ռազմական ճանապարհով։
Մինչդեռ հարցը քննարկվում է հակամարտության բոլոր կողմերի և միջնորդների կողմից, ինչպես նաև երկկողմ և եռակողմ հանդիպումների ձևաչափով։ Բանակցային գործընթացի տարբեր ժամանակահատվածներում Հայաստանն ու Ադրբեջանը մոտենում էին հակամարտության հնարավոր կարգավորմանը։ Սակայն այդ գործընթացները հիմնված էին փոխզիջումների վրա։ Խաղաղության պայմանագրի ստորագրման ներկա գործընթացը Հայաստանի համար կհանգեցնի Արցախի կորստի։ Այսպես է կարծում Հայաստանի նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը.
«Տեր-Պետրոսյանը [1997թ.] համոզված էր, որ Լեռնային Ղարաբաղին հարակից շրջանների վերադարձը, բացառությամբ Լաչինի, բխում է Հայաստանի և հայ ժողովրդի ազգային շահերից։ […] Առանցքային տարբերությունը այդ և այս օրերին այն է, որ Տեր-Պետրոսյանը ընդամենը առաջարկում էր զերծ մնալ կարգավիճակի քնարկումներից՝ այն թողնելով ապագային։ Փաշինյանը, ըստ ամենայնի, հակված է ճանաչել Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում, եթե երաշխավորված լինի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգությունը։
Եթե այդ օրերին Տեր-Պետրոսյանը առաջարկում էր շրջանցել կարգավիճակի հարցը, ապա այսօր ամեն գնով անհրաժեշտ է շրջանցել և խուսափել «խաղաղության պայմանագիր» ստորագրելուց, քանի որ այն անխուսափելիորեն ամրագրելու է Ղարաբաղի՝ Ադրբեջանի մաս լինելու կարգավիճակը»։
Ի՞նչ ապագա կարող է սպասել ԼՂ-ին
Սա է հիմնական խնդիրը, որը մտահոգում է Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությանը, որը կազմում է ավելի քան 100 հազար մարդ։ ԼՂ իշխանությունները շատ բան են անում պատերազմի ժամանակ հեռացածներին հետ բերելու համար։ Բայց առանց անվտանգության ամուր երաշխիքների՝ հնարավոր չի լինի ամբողջությամբ վերականգնել նախապատերազմական ժողովրդագրական պատկերը։
Չի կարելի պատկերացնել, թե Բաքուն նման երաշխիքներ կտա։ Նախորդ 30 տարիները ստեղծեցին մի իրավիճակ, երբ Ղարաբաղի հայ բնակչությունը ոչ միայն խոսքով, այլև մտովի բացառում է ցանկացած կարգավիճակ Ադրբեջանի կազմում։ Վերջին պատերազմը և դրա շատ դրվագներ ավելի ամրապնդեցին այս վստահությունը:
Լեռնային Ղարաբաղը պաշտոնական Երևանի անմիջական աջակցությամբ այս տարիների ընթացքում ձգտում է անկախության կարգավիճակ ձեռք բերել։ Եվ այս ճանապարհը, այլ ոչ թե Հայաստանի հետ վերամիավորումը, պատահական չի ընտրվել։ Այն հիմնված է ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի միջազգային սկզբունքի վրա։ Այս սկզբունքը երկար տարիներ քննարկվում էր նաև բանակցությունների սեղանի շուրջ՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության և ուժի չկիրառման հետ մեկտեղ։
Բայց այս բոլոր տարիների ընթացքում ոչ մի երկիր այդպես էլ չճանաչեց ԼՂՀ անկախությունը։ Անհնար է պատկերացնել, որ դա տեղի կունենա պատերազմից հետո՝ աշխարհաքաղաքական ներկա իրողությունների պայմաններում։
«Դեռևս Ղարաբաղի անկախության հռչակումից առաջ երկու միտում կար։ Մեկը Հայաստանի հետ միավորումն էր։ Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի իշխանությունները՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավորությամբ, հրաժարվեցին այս գաղափարից։ Երկրորդը Ադրբեջանից անջատումն էր։ Թեկուզ ներառում Ռուսաստանի կազմ, միայն թե ոչ Ադրբեջանի։
Հնարավոր է՝ հիմա էլ նույն միտումը նկատվի։ Բոլորի համար էլ պարզ է, որ Ղարաբաղը չի կարող լինել Ադրբեջանի մաս։ Բայց եթե Հայաստանի իշխանությունները հրաժարվում են Ղարաբաղից, ամենայն հավանականությամբ, Ղարաբաղը ստիպված կլինի դիմել երրորդ երկրներին»,- կարծում է Կարեն Իգիթյանը։
Ռուսաստանի և Թուրքիայի առճակատում
2020 թվականի աշնանը հրադադարի մասին հայտարարության ստորագրումից հետո Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի ռեժիմի ամենաէական խախտումը տեղի ունեցավ այս տարվա մարտին։ Ադրբեջանի զինված ուժերը վերահսկողության տակ են վերցրել Փառուխ բնակավայրն ու մոտակա ռազմավարական կարևոր Քարագլուխ բարձունքի մի մասը, որոնք գտնվում էին ռուսական խաղաղապահ զորախմբի պատասխանատվության գոտում։
Ռուս խաղաղապահները ոչ միայն չկարողացան պաշտպանել տարածքը, այլև նրանց չհաջողվեց բանակցությունների միջոցով ադրբեջանցիներին վերադարձնել ելման դիրքերը։ Հրադադարի ռեժիմի խախտումը խոսակցության առիթ դարձավ, թե՝ Բաքուն օգտվեց ուկրաինական իրադարձություններից և գնաց հերթական սադրանքի՝ անպատիժ մնալու ակնկալիքով։
Այս ֆոնին կրկին արդիական է դարձել Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի և Թուրքիայի առճակատման հարցը։ Մինչև 2020 թվականի պատերազմը Անկարան մեծ ազդեցություն չի ունեցել Ղարաբաղյան հակամարտության համատեքստում որոշումների կայացման վրա։ Այժմ Թուրքիան հիմնական խաղացողներից մեկն է։
Թուրքիայի դիրքերն ամրապնդվում են նաև Հայաստանի հետ հաշտեցման գործընթացի ֆոնին։ Երևանը հայտարարում է հարաբերությունների բարելավման և սահմանների բացման իր շահագրգռվածության մասին։ Եթե գործընթացը հաջող լինի, Մոսկվայի ազդեցությունը Հայաստանում կնվազի։ Սակայն «թուրքական ճակատը» անմիջական ազդեցություն ունի ղարաբաղյան գործընթացների վրա։ Նման տեսակետ է հայտնում հասարակական գործիչ Ավետիք Չալաբյանը.
«Եթե լայնորեն նայենք մեր տարածաշրջանում տեղի ունեցող գործընթացներին, ապա կարող ենք ասել, որ Թուրքիան շատ կոնկրետ շահեր ունի՝ միավորել թյուրքական աշխարհը։ Թե դա ինչ տեսքով կարող է լինել՝ դեռ դժվար է ասել։ Միանգամայն հնարավոր է ենթադրել, որ Թուրքիան կարող է ստեղծել այնպիսի կազմակերպություն, ինչպիսիք են ԵԱՏՄ-ն կամ ՀԱՊԿ-ը։ Թուրքիան ակնկալում է, որ Ռուսաստանի դիրքերը կթուլանան, և նա կկարողանա զբաղեցնել թափուր տեղը»։
Ինչ էլ որ լինի, Ռուսաստանը մնում է Հարավային Կովկասում որոշումներ կայացնող գլխավոր, թեև ոչ միակ կենտրոնը։ Ավելին, Մոսկվան իր դիրքորոշումները համաձայնեցնում է Անկարայի հետ, և այդ գործոնը Երևանը չպետք է անտեսի։ Սակայն խաղաղության պայմանագրի հարցում երկրի ներկայիս իշխանությունները ստիպված կլինեն կենտրոնանալ ոչ միայն արտաքին խաղացողների, այլև հասարակական կարծիքի և Հայաստանում սկսված բողոքի զանգվածային ցույցերի մասշտաբների վրա։
Իրավիճակը ԼՂ-ի և խաղաղության պայմանագրի շուրջ
