"თითოეული მხარე ელოდება სასწაულს, რათა კონფლიქტი თავისი პირობებით მოაგვაროს" - ინტერვიუ ტოივო კლაართან
ტოივო კლაარი სამხრეთ კავკასიის პრობლემებზე
სამხრეთ კავკასიასა და საქართველოში კრიზისების საკითხებში ევროკავშირის სპეციალურმა წარმომადგენელმა ტოივო კლაარმა JAMnews-თან ინტერვიუში თავისი დასკვნები გაგვიზიარა, რომელიც რეგიონში მის ათწლიან გამოცდილებას ასახავს.
2024 წლის 1 სექტემბერს ტოივო კლაარი უზბეკეთში ევროკავშირის ელჩი გახდება.
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთობების განვითარების შესახებ
● როგორ აღწერთ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთობების განვითარებას ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში?
შერეული სურათი იყო. ჩვენ ვნახეთ კარგი დრო და ასევე ვნახეთ საკმაოდ ბევრი ძალადობა და უდანაშაულო მსხვერპლი.
2020 წლის 44-დღიანი ომი, სხვადასხვა შეიარაღებული შეტაკებები და უფრო ფართო სამხედრო ოპერაციები, სიტუაცია ლაჩინის დერეფნის ირგვლივ და, რაც მთავარია, ყარაბაღის სომხების მასობრივი გასახლება 2023 წლის სექტემბერში. ეს არის ყველაზე რთული სიტუაციები, რომლებთანაც გამკლავება მომიწია.
ყოველთვის მემახსოვრება ამ ძალადობის მსხვერპლებთან ურთიერთობა და ისტორიები, რომლებიც მოვისმინე მათგან, ვინც 1990-იან წლებში მსგავსი სირთულეების წინაშე აღმოჩნდა.
ამასთან, ჩვენ გვქონდა დადებითი მოვლენებიც.
ახლა ჩვენ გვაქვს უფრო აქტიური დიალოგი ბაქოსა და ერევანს შორის, რაშიც, ვფიქრობ, ევროკავშირმაც თავისი წვლილი შეიტანა. ჩვენ გვაქვს დისკუსია, რომელიც მიზნად ისახავს სამშვიდობო შეთანხმების დადებას.
ვიმედოვნებ, რომ ყველა მხარის პოლიტიკური ნებისა და მუდმივი ძალისხმევით, მტრობა და ძალადობა სამუდამოდ დასრულდება და ყველაფერი ხალხის საკეთილდღეოდ გადაწყდება.
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ევროკავშირის მედიაციის ძალისხმევის შესახებ
● როგორ შეაფასებდით ევროკავშირის მედიაციის ძალისხმევას სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის, კერძოდ, ე.წ. „ბრიუსელის პროცესს“?
2020 წლის ომამდე ევროკავშირი გაცილებით ნაკლებად გამორჩეულ როლს ასრულებდა. ჩვენი და ჩემი ამოცანა იყო, ძირითადად, მხარი დაგვეჭირა იმ ძალისხმევისთვის, რომელსაც ახორციელებდა მთავარი საერთაშორისო ფორმატი, მინსკის ჯგუფი და მისი თანათავმჯდომარეები.
2020 წლის ომის შემდეგ, ევროკავშირმა, ძირითადად, თავად მხარეების მოთხოვნით, დაიწყო უფრო მნიშვნელოვანი როლის შესრულება. ეს დასრულდა მაღალი დონის სამმხრივი შეხვედრებით მიშელს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ალიევსა და სომხეთის პრემიერმინისტრ ფაშინიანს შორის.
მე მჯერა, რომ ამ შეხვედრებმა – გარდა სხვა საერთაშორისო აქტორების მიერ გაწეული ძალისხმევისა – მისცა აუცილებელი სივრცე ორი ლიდერს, რათა მიაღწიონ საერთო შეთანხმებას სასწორზე არსებულ მთავარ საკითხებზე: სამშვიდობო ხელშეკრულება, საზღვრის დელიმიტაცია და დემარკაცია, რეგიონალური ეკონომიკის აღდგენა, სატრანსპორტო კავშირები და ჰუმანიტარული საკითხები.
ჩვენ გვქონდა ექვსი ლიდერის შეხვედრა ბრიუსელში 2021 წლის 14 დეკემბრიდან 2023 წლის 15 ივლისამდე, გვქონდა მრავალი მაღალი დონის ზარი და ჩვენ აქ მოვაწყვეთ უსაფრთხოების მრჩეველთა შეხვედრები.
ბაქოსა და ერევანში და შემდგომ რეგიონში ჩემს ვიზიტებთან ერთად, მჯერა, რომ ევროკავშირმა ხელი შეუწყო ჩარჩოს შექმნას, საიდანაც ლიდერებს შეუძლიათ მიმართონ საგარეო საქმეთა მინისტრებს, ვიცე-პრემიერებს და სხვა ძირითად აქტორებს და წარმართონ შემდგომი მოლაპარაკებები.
ბოლო თვეებში სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ორმხრივმა მოლაპარაკებებმა კონკრეტული დადებითი შედეგების მოტანა მოახერხა.
ევროკავშირი მიესალმა ყველა ამ განვითარებას: იქნება ეს 2023 წლის 7 დეკემბრის ერთობლივი განცხადება დაკავებულთა გათავისუფლების შესახებ თუ 2024 წლის 19 აპრილის დელიმიტაციისა და დემარკაციის უფრო ახალი შეთანხმებები მათი შემდგომი განხორციელების პირობებით.
ეს უკანასკნელი ეფუძნება ზუსტად ჩვენს მიერ ადრე მიღწეულ ზოგად შეთანხმებებს, მაგალითად, 1991 წლის ალმათის დეკლარაციის მიღებას, როგორც ორმხრივი საზღვრის დელიმიტაციის საფუძველს.
და ბოლოს, მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო დროს უფრო მეტი ორმხრივი შეხვედრები ვნახეთ, ევროკავშირი მზად არის კვლავ იმოქმედოს როგორც შუამავალმა, თუ მხარეები ამას მოითხოვენ.
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო შეთანხმების შესახებ
● როგორ ფიქრობთ, შესაძლებელია თუ არა უახლოეს მომავალში სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულების გაფორმება?
როგორც ვიცი, სამშვიდობო ხელშეკრულების პროექტის უმეტესი ნაწილი უკვე შეთანხმებულია. მეჩვენება, რომ ის რაც აკლია არის პოლიტიკური ნება, რომელიც საჭიროა ფინიშამდე.
ჩვენ წახალისებული ვიყავით ბოლოდროინდელი ინტენსიური პროექტების გაცვლით და სომხეთისა და აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრების ბოლო სამმხრივი შეხვედრით აშშ-ს სახელმწიფო მდივანთან, ენტონი ბლინკენთან ვაშინგტონში, 2024 წლის 10 ივლისს.
ჩვენ მტკიცედ გვჯერა, რომ საბოლოო შეთანხმების მიღწევა დარჩენილ საკითხებზე მიღწევადია.
სამშვიდობო ხელშეკრულება და მისი შემდგომი განხორციელება რადიკალურად შეცვლის სიტუაციას რეგიონში. მჯერა, რომ ლიდერებიც იზიარებენ ამ აზრს და ყველა ღონეს გამოიყენებენ ამ საკითხზე საბოლოო შეთანხმების მისაღწევად.
თუმცა, ის ფაქტი, რომ ისინი [სომხეთისა და აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრები] არ შეიკრიბნენ დიდ ბრიტანეთში გამართული ევროპის პოლიტიკური გაერთიანების ბოლო სამიტზე, ასევე გვახსენებს, თუ რამდენად მყიფეა ეს პროცესი. ეს არ მიუთითებს მხარეთა მხრიდან ვალდებულების ნაკლებობაზე, მაგრამ კარგად ასახავს სენსიტიურობას, რომელიც დაკავშირებულია არა მხოლოდ შინაარსთან, არამედ ნორმალიზაციის დისკუსიებთან.
● და თუ იქნება სამშვიდობო შეთანხმება, მერე რა მოხდება?
ეს დიდი მიღწევა იქნებოდა. მაგრამ შეთანხმებები, რა თქმა უნდა, უნდა განხორციელდეს და, შესაბამისად, სამშვიდობო შეთანხმება იქნება მხოლოდ გარდამავალი წერტილი ნორმალიზებამდე. ბოლოს და ბოლოს, სამყარო ადამიანებზეა და ურთიერთობების ნორმალიზება უნდა ნიშნავდეს ნორმალიზებას საზოგადოების დონეზე.
სამშვიდობო პროცესის დიდი ნაწილი საკმაოდ ზემოდან ქვევით მიმდინარეობდა და რაც საბოლოოდ საჭიროა არის ნამდვილი გახსნა – მათ შორის ტრანსსასაზღვრო ვაჭრობისა და რეგიონული კავშირის გზით.
მაგრამ იმისათვის, რომ ეს შესაძლებელი იყოს, სამშვიდობო ძალისხმევა უნდა მოიცავდეს ადამიანებს შორის ნდობისა და შერიგების ჩამოყალიბების სურვილს, რათა მათ შეძლონ მშვიდობის დამყარება ერთმანეთთან. ამიტომ, მე ყოველთვის დიდ აქცენტს ვაკეთებდი ჩემს მუშაობაში ნდობის, დიალოგისა და შერიგების დამყარების მცდელობებზე ფორმალური მოლაპარაკებების პროცესების ირგვლივ და ევროკავშირი მრავალი წლის განმავლობაში მხარს უჭერდა ასეთ აქტივობებს რეალური მშვიდობისთვის ხელსაყრელი გარემოს შესაქმნელად.
სამშვიდობო შეთანხმების ხელმოწერის შემდეგაც კი, საერთაშორისო საზოგადოებას მოუწევს ჩართული იყოს როგორც პოლიტიკურად, ასევე ფინანსურად. მაგრამ მთავარი ტვირთი, როგორც ახლა, დაეკისრება ერევნისა და ბაქოს ხელმძღვანელობას, რათა არ გაჩერდეს პროცესი შუა გზაზე და გაგრძელდეს არა მხოლოდ მთავრობებს შორის, არამედ ხალხებს შორისაც.
დევნილი ყარაბაღელი სომხების შესახებ
● რას ფიქრობთ დევნილ ყარაბაღელ სომხებზე, რომლებიც ახლა სომხეთში არიან, რომელთაგან ბევრი ჯერ კიდევ იმედოვნებს, რომ ერთ დღესაც სახლში დაბრუნდება?
კიდევ ერთხელ ვიმედოვნებ, რომ მტრობისა და ძალადობის გვერდი ერთხელ და საბოლოოდ ჩაიხურება და ეს აისახება რეგიონის მოსახლეობის ყველა ფენის, მათ შორის ყარაბაღელი სომხების კეთილდღეობაზე.
ევროკავშირი ძალიან მკაფიო იყო ამ საკითხში. მე ასევე ველი, რომ ყარაბაღელი სომხები იქნებიან ნორმალიზაციის პროცესის ნაწილი და გაიმართება პირდაპირი მოლაპარაკებები ბაქოსა და ერევანს შორის მათი სამშობლოში უსაფრთხო და ღირსეული დაბრუნების შესახებ.
აზერბაიჯანს ამ მხრივ ვალდებულებები აქვს, რასაც, მეჩვენება, რომ არც უარყოფს.
ასეთი მომავლის პარამეტრები და პირობები უნდა მოიძებნოს და შეთანხმებული იყოს ინკლუზიური და ურთიერთპატივისცემის მქონე დიალოგის გზით. ნორმალიზება ჩემთვის ნიშნავს ღია ჭრილობებს და ამიტომ ეს საკითხი უფრო ფართო სამშვიდობო პროცესის ნაწილი უნდა იყოს.
ზოგჯერ ამ კონტექსტში ჩნდება სხვა საკითხები, როგორიცაა ე.წ. „დასავლეთ აზერბაიჯანის“ საკითხი. ჩემთვის ეს სრულიად განსხვავებული საკითხებია, რომელთა ერთმანეთში არევა შეუძლებელია.
პირველი არის ყარაბაღელი სომხების საგვარეულო სახლებში დაბრუნების ხელშეწყობა, რაც აზერბაიჯანის ვალდებულებაა. მეორე არის სომხების საკითხი, რომლებიც ცხოვრობდნენ აზერბაიჯანის სხვა რაიონებში, მათ შორის ბაქოში, ან აზერბაიჯანელები, რომლებიც ადრე სომხეთში ცხოვრობდნენ.
ბუნებრივია, მათაც უნდა შეეძლოთ იმ ადგილების მონახულება, სადაც ისინი ან მათი ოჯახები ცხოვრობდნენ, ან თუნდაც დაბრუნდნენ იქ, თუ სურვილი ექნებათ და ეს ასევე უნდა იყოს ნორმალიზების შედეგი, მაგრამ ეს სრულიად განსხვავებული საკითხია.
პატიმრებისა და უგზო-უკვლოდ დაკარგული პირების შესახებ
● შეგიძლიათ დეტალურად ისაუბროთ ჰუმანიტარული საკითხების მნიშვნელობაზე ხანგრძლივი მშვიდობისთვის?
ჩემთვის მთელი ნორმალიზაციის პროცესი ადამიანებზეა და აქედან გამომდინარე, ჰუმანიტარულ საკითხებზე. თუმცა, თუ მხედველობაში გაქვთ პატიმრებისა და უგზო-უკვლოდ დაკარგული პირების კონკრეტული საკითხი, მაშინ ეს, რა თქმა უნდა, ასევე ძირითადი ელემენტებია.
ევროკავშირის სპეციალურ წარმომადგენლად მუშაობისას ერთ-ერთი ყველაზე ამაღელვებელი მოვლენა იყო ათი სომეხი ჯარისკაცის გათავისუფლება აზერბაიჯანული ტყვეობიდან 2021 წლის ბოლოს. მე ვიყავი შთაგონებული, რომ ევროკავშირმა იმ დროს შეძლო დახმარების გაწევა და რომ მე პირადად შემეძლო ამ ყოფილ პატიმრებთან ვყოფილიყავი, როდესაც ისინი ბაქოდან ერევანში 2021 წლის 19 დეკემბერს დაბრუნდნენ.
ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ ყველა პატიმრის გათავისუფლება, ყველა მხარის კარგი და ეფექტური თანამშრომლობა უგზო-უკვლოდ დაკარგულთა საკითხებში, ისევე როგორც დემინირების საკითხებში, გადამწყვეტი ელემენტია გრძელვადიანი მშვიდობისთვის.
და ჩემთვის პირადად სამწუხაროა, რომ ჩვენ ჯერ კიდევ ვერ მოვახერხეთ ამ საკითხებზე წინსვლა. დარწმუნებული ვარ, რომ ეს დარჩება საკვანძო საკითხი ჩემი მემკვიდრისთვის.
საქართველო, ჟენევის მოლაპარაკებები და აფხაზეთის/სამხრეთ ოსეთის იზოლაცია
● მივუბრუნდეთ საქართველოს: ჟენევის საერთაშორისო დისკუსიების (GID) 61-ე რაუნდი 2024 წლის ივნისის ბოლოს გაიმართა, მომდევნო კი მიმდინარე წლის ბოლოს არის დაგეგმილი. როგორ შეაფასებდით ამ ფორმატის ფარგლებში შესრულებულ სამუშაოს? თქვენ, ხართ იმ რამდენიმე საერთაშორისო წარმომადგენელს შორის, რომელსაც ასევე შეუძლია ეწვიოს აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთს. შეგიძლიათ გაგვიზიაროთ ზოგიერთი თქვენი შთაბეჭდილება იქ არსებული სიტუაციის შესახებ?
ჟენევის საერთაშორისო დისკუსიები სასარგებლოა, როგორც კონფლიქტების მართვის ინსტრუმენტი. მართლაც, ადგილზე უსაფრთხოების ვითარება შედარებით სტაბილური და მართვადია მას შემდეგ, რაც ჩატარდა პირველი შეხვედრა 2008 წლის ოქტომბერში.
მაგრამ საზოგადოებრივი აღქმის საწინააღმდეგოდ, ისინი არასოდეს იყვნენ განზრახული კონფლიქტის რეალურად გადაწყვეტისკენ და ამიტომ, ბუნებრივია, ჩვენ ვხედავთ საკმაოდ დიდ იმედგაცრუებას ყველა მხრიდან, რადგან მათ ვერ შეძლეს კონფლიქტის დასრულება.
აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი შესანიშნავი ადგილებია. ორივე ადგილი დამხვდა როგორც რაღაც განადგურებულის იზოლირებული ნაწილები. იგრძნობა, რომ ამ რეგიონების არანორმალური იზოლაციაა დანარჩენი სამხრეთ კავკასიისგან. ეს არის როგორც სხვებისგან იზოლაციის, ასევე თვითიზოლაციის შედეგი.
კონფლიქტის ჭრილობები ყველგან არის ამ ორ რეგიონში. და ეს თბილისის მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე ბევრ ადგილსაც ეხება.
ამიტომ, მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში ადამიანები ახერხებენ როგორმე ააწყონ თავიანთი ცხოვრება, პოლიტიკური ჩიხების გამო ვერ ახერხებენ თავიანთი პოტენციალის რეალიზებას და ბევრი ადამიანური კაპიტალი და კრეატიულობა იკარგება.
ცხინვალში, სოხუმში და სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის სხვა ადგილებში მცხოვრებლებს ბევრად მეტის მიღწევა შეეძლოთ, რომ აღარაფერი ვთქვათ ახალგორში ან გალში მცხოვრებ ეთნიკურ ქართველებზე, რომლებიც მუდმივ იზოლაციაში არიან.
- სოხუმის პასუხი ტოივო კლაარს: „დიახ, ჩვენ დახურულები ვართ მათთვის, ვინც ოკუპირებულად გვთვლის“
- ტოივო კლაარი: ევროკავშირმა 180 მილიონი ევრო დახარჯა აფხაზეთის მხარდასაჭერად და ენგურის ჰიდროელექტროსადგურის მოდერნიზაციისთვის
უკრაინაში რუსეთის ომის და საქართველოს „მეორე ფრონტის“ ნარატივის გავლენის შესახებ
● როგორ იმოქმედა თქვენს საქმიანობაზე რუსეთის ომმა უკრაინაში? „მეორე ფრონტის“ ნარატივის გავლენა თქვენზეც ხომ არ იყო?
რუსეთის ომმა უკრაინის წინააღმდეგ ჩემი მონაწილეობა ბევრად გაართულა.
საერთაშორისო წვდომა აფხაზეთში სულ უფრო შეზღუდული იყო, მათ შორის ჩემთვისაც. მიუხედავად იმისა, რომ ჟენევის საერთაშორისო მოლაპარაკებების ყველა მონაწილე რჩება ამ ფორმატის ერთგული, ისინი დღეს უფრო ნაკლებად არიან მიდრეკილნი ჩაერთონ მნიშვნელოვანი დისკუსიებში, ვიდრე ადრე.
უფრო მეტიც, მე ვგრძნობ, რომ განსაკუთრებით შეშფოთებულნი არიან ის ადამიანები, რომლებმაც თავი მიუძღვნეს მშვიდობის შენარჩუნებას და მონაწილეობა მიიღეს დიალოგის პროექტებში წლების განმავლობაში. მე ასევე შეშფოთებული ვარ, რომ შეიძლება ჩამოეშვას ახალი რკინის ფარდა – აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი შეუქცევადად რუსეთის მხარეს აღმოჩნდებიან უახლოეს მომავალში.
„მეორე ფრონტის“ აბსურდულმა ისტორიამ, რომელიც საბოლოოდ მხოლოდ საქართველოში შიდა ოპონენტების დისკრედიტაციის მიზნით შეიქმნა, დაბნეულობა შემატა ისედაც ძალიან რთულ ვითარებას.
საუბარი „მეორე ფრონტზე“ და იდუმალი „გლობალური ომის პარტიაზე“ ძირს უთხრის ნდობას, როდესაც ნდობა ისედაც დეფიციტურია.
ასე რომ, დიახ, არის უარყოფითი ზეგავლენა და ქართველმა პოლიტიკოსებმა, რომლებიც ამძაფრებენ ასეთი საუბრებით ისედაც დაძაბულ ვითარებას, ვფიქრობ, ამაზე პასუხისმგებლობაც უნდა აიღონ.
ასეთი საუბარი მხოლოდ ცხინვალსა და სოხუმში მცხოვრებთა არგუმენტებს აძლიერებს, რომელთაც სურთ ხაზი გაუსვან საქართველოს აგრესიულ ზრახვებს და, შესაბამისად, ძირს უთხრის გზავნილს, რომელიც გადმოცემულია ისეთი ინიციატივებით, როგორიცაა ნაბიჯი უკეთესი მომავლისკენ და სხვა.
ევროკავშირში საქართველოს პერსპექტივისა და ქართულ-აფხაზური და ქართულ-ოსური დიალოგის აუცილებლობის შესახებ
● რას ურჩევდით საქართველოს ხელისუფლებას, ასევე თქვენს თანამოსაუბრეებს სოხუმსა და ცხინვალში?
ჩემი პირადი თვალსაზრისით, ჩემი მთავარი რჩევა საქართველოს ხელისუფლებისთვის არის ის, რომ დაუბრუნდნენ კანონის უზენაესობაზე დაფუძნებული მომწიფებული დემოკრატიის აშენების მიზანს, სადაც დაცულია ადამიანის და უმცირესობების უფლებები.
საქართველო უნდა გამოიყურებოდეს მიმზიდველად აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ხალხისთვის და სტაბილურობა, დემოკრატია და წესრიგი, რომელიც დაფუძნებულია უფლებებსა და წესებზე, ამის დიდი ნაწილია.
საქართველოს აქვს შესაძლებლობების ისტორიული ფანჯარა და ევროკავშირში ინტეგრაციის პროცესს შეიძლება ჰქონდეს მუდმივი ტრანსფორმაციული ძალა. საქართველოს მოსახლეობას ამ მხრივ სერიოზული არჩევანის გაკეთება მოუწევს მომავალ არჩევნებზე.
ჩემი მეორე რჩევაა, განავითაროთ მეტი კონტაქტები გამყოფი ხაზის ორივე მხარეს და ჩავერთოთ უფრო მეტ არაფორმალურ დიალოგში შესაძლო პრაქტიკული ნაბიჯების შესახებ, მათ შორის რეალურ ხელისუფლებასთან.
ეს დიალოგი ხდება ჟენევის მინდვრებზე, სხვადასხვა მონაწილეებს შორის, მაგრამ ის ძალიან შეზღუდულია.
მე მჯერა, რომ უფრო მაღალ დონეზე საქართველოს მთავრობას შეუძლია ცალმხრივი წინადადებების გაკეთება.
ხალხის საკეთილდღეოდ პრაქტიკულ საკითხებზე „კომპრომისებში“ ჩართვა პოზიტიურ დინამიკას შექმნის. ეს მოითხოვს, რომ მონაწილეები იყვნენ უფრო პრაგმატულები, როდესაც საქმე ეხება მათ კონფლიქტურ ნარატივებს, და უფრო რეალისტები იმის შესახებ, თუ რისი მიღწევაა შესაძლებელი აქ და ახლა.
ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ საქართველოს ჰქონდა კონფლიქტები 1990-იანი წლების დასაწყისში, რამაც ღრმა ჭრილობები დატოვა. გადაუდებელი აუცილებლობაა მათი მოგვარება 2008 წლის აგვისტოს ომის შედეგების განხილვის პარალელურად.
სამხრეთ კავკასიის მოსახლეობას შორის რეალური შერიგების არარსებობაზე
ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პრობლემა, რომელიც მე შემხვედრია სამხრეთ კავკასიაში მუშაობის წლებში, ყოველთვის იყო მოსახლეობის რეალური შერიგების თითქმის სრული არარსებობა.
საზოგადოების დონეზე მიმდინარეობს ნდობის აღდგენის ყველანაირი აქტივობა, რომელთაგან ბევრი ფინანსდება ევროკავშირის მიერ. მაგრამ ყველა მხარის კონფლიქტის უაღრესად შერჩევითი და მიკერძოებული ნარატივები ხელს უშლის რეალურ პროგრესს შერიგებისკენ.
ყველა მხარე თავს ექსკლუზიურად მსხვერპლად თვლის, რომელიც ელოდება deus ex machina-ს [ლათ. – ღმერთის მანქანა, სასწაული], რომელიც მოაგვარებს კონფლიქტს მათი პირობებით. მათ ნამდვილად არ სურთ ისაუბრონ საკუთარ შეცდომებზე და პასუხისმგებლობაზე კონფლიქტების წარმოქმნაზე, ესკალაციასა და გაგრძელებაზე.
ამ მიდგომით, არსებობს რეალური რისკი იმისა, რომ მომავალში გაჩენილი შესაძლებლობების ფანჯრები შეიძლება ხელიდან გავუშვათ, რადგან პოლიტიკოსებს და საზოგადოებას ყველა მხრიდან აქვთ წინასწარ ჩამოყალიბებული შეხედულებები რეალობის შესახებ და, შესაბამისად, არარეალური მოლოდინები ერთმანეთისგან.
