სომხური ენა საქართველოში: სახელმწოფო ენის სტატუსის მომხრეები და მოწინააღმდეგეები
უმეტესად სომხური თემით დასახლებულ საქართველოს ამ რეგიონში, ჯავახეთში, ენებთან დაკავშირებით ერთდროულად რამდენიმე პრობლემა არსებობს
ერთ-ერთი ასეთი პრობლემა ისაა, რომ მოსახლების უმატესობამ აქ ქართული არ იცის, და ეს საკმარის პრობლემებს უქმნის მოსახლეობასაც და სახელმწიფოსაც – როგორც დასაქმების თვალსაზრისით, ისე სხვა უწყებებში.
მეორე პრობლემაა, რომ რეგიონში მოსახლეობის უმეტესობას დიდი სირთულეები აქვს მშობლიური სომხურთან დაკავშირებითაც: ადგილობრივ სკოლებში სახლმძღვანელოების და ქართული მცოდნე მასწავლებლების ნაკლებობაა (ამის გარეშე აკრძალულია სომხურ სკოლაში სწავლებაც კი).
და არის მესამე პრობლემაც. ადგილობრივი სომხური თემი საქართველოში სიდიდით რიგით მესამე ეთნიკურ ჯგუფს წარმოადგენს და ჯავახეთის მოსახლეობის უმეტესობას შეადგენს. და თემი პრეტენზიას აცხადებს, რომ სომხურმა ენამ, თუნდაც რეგიონულ დონეზე, მიიღოს სახლმწიფო ენის ოფიციალური სტატუსი.
პირველად სომხური ენის სტატუსის საკითხი ჯავახეთში ჯერ კიდევ 1999 წელს დადგა. მას შემდეგ თემი მეტ-ნაკლები აქტიურობით აგრძელებს ასეთი გადაწყვეტილების დაჟინებით მოთხოვნას.
განვიხილოთ ორივე მხარის არგუმენტები.
მომხრეთა არგუმენტები
- სომხური ერთადერთი ენაა, რომელიც მთელმა თემმა იცის
ბოლო დროის უკანასკნელი ღია გამოვლინება სომხურის რეგიონის ოფიციალურ ენად გამოყენების მოთხოვნასთან დაკავშირებით იყო – 2016 წლის ნოემბერში საკრებულოს (ადგილობრივი ადმინისტრაცია) მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, დამზადდეს და დაიდგას ახალქალაქის რაიონში ახალი საგზაო მაჩვენებლები. ტრადიციულად, საქართველოში საგზაო მაჩვენებლებზე გეოგრაფიული დასახელებები მითითებულია ქართულ და ინგლისურ ენებზე. ახალქალაქის ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა, სომხური წარწერებიც დაუმატოს.
ამ წინადადებას თემი ენთუზიაზმით შეხვდა, თუმცა ის წინადადებადვე დარჩა, რადგან ნეგატიური რეაქცია გამოიწვია რეგიონის ფარგლებს გარეთ. სხვადსხვა მედიაში – ჯერ აზერბაიჯანში, შემდეგ კი თბილისში – იმის შესახებ წერდნენ, რომ ჯავახეთში სეპარატიზმის ახალი ტალღა გორდება.
ამის შემდეგ, როგორც თავად დეპუტატები არაოფიციალურ საუბრებში ამბობენ, მათ თბილისის და რეგიონული ადმინისტრაციის სხვადასხვა ოფიციალური ორგანოდან და დაწესებულებიდან ურეკავდნენ და ეკითხებოდნენ, თუ რა მოხდა და რატომ ავრცელებს საკრებულო ანტისახელმწიფოებრივ იდეებს.
ამ ყველაფრის შემდეგ საკრებულოში არჩიეს, დაევიწყებინათ ეს საკითხი.
ახალქალაქში ადამიანები სომხური ენის სტატუსზე ღიად ლაპარაკს თავს არიდებენ. ასეთი სიჩუმის მიზეზი ერთია – ყოველთვის, როდესაც ადგილობრივი სომხები სომხური ენის სტატუსის საკითხს აყენებენ, ოფიციალური თბილისი ამას სეპარატიზმის გამოვლინებად აღიქვამს.
ერთ-ერთი ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელი, რომელმაც გვთხოვა, მისი ვინაობა არ გაგვემხილა, იხსენებს, თუ რა ზეწოლას განიცდიდა ის, როდესაც ცდილობდა, ყურადღება გაემახვილებინა, სომხური თემის ბევრი წარმომადგენლის აზრით, საქართველოს განათლების სამინისტროს უსამართლო გადაწყვეტილებაზე – სკოლებში სომხური ენის სწავლების საათების შემცირების თაობაზე.
„სინამდვილეში, მე სტსტუსზე კი არ ვლაპარაკობდი, არამედ იმაზე, რომ ერთდროულად ქართული ენის სწავლების საათების გაზრდა და სომხური ენის საათების შემცირება მოსახლეობის განდგომას იწვევს, და მშობლიური ენის ხარჯზე, სახელმწიფო ენის თავს მოხვევად აღიქმება. მაგრამ დამაბრალეს, რომ სომხური ენისთვის რეგიონული სტატუსის მინიჭებას ვლობირებდი და დაჟინებით მირჩიეს, გავჩუმებულიყავი“, – ჰყვება ის.
2. ადგილობრივი მოსახლეობის უმუშევრობა იკლებს, თუკი სომხური ენა რეგიონის სახელმწიფო ენის სტსტუსს მიიღებს
გეგამ შაჰაბაზიანი ახალქალაქში დაიბადა და გაიზარდა, უმაღლესი განათლება ერევანში მიიღო; ქართული ენა, როგორც აქაური მოსახლეობის უმეტესობამ, არ იცის. ამიტომ შინ სამუშაოს შოვნა მისთვის პარქტიკულად შეუძლებელია. ზედიზედ ორ წელიწადს ის, როგორც ჯავახეთის მამკაცების უმრავლესობა, ფულის გამოსამუშავებლად რუსეთში მიემგზვრებოდა. თუმცა, იქაურ პირობებს ვერ მოერგო, უკან დაბრუნდა და ახლა არ იცის, რა აკეთოს.
მისი აზრით, თუ სომხური ენა საქართველოში ოოფიციალურ სტატუსს მიიღებს, მაშინ ის თვის სამშობლოშიც შეძლებს სამსახურის შოვნას.
„ბევრ ისეთს ვიცნობ, ვისაც ჩემსავით კარგი სპეციალობა აქვს მიღებული, თუმცა ქართულის უცოდინრობის გამო, სამსახურში ვერ ეწყობიან. სკოლაში რომ ვსწავლობდი, ქართულის გაკვეთილი პრაქტიკულად არ გვიტარდებოდა“, – ამბობს გეგამი.
ვიოლეტა უზუნიანი 1990 წლიდან 2012 წლამდე ახალქალაქის რაიონის სოფელ კულიკამში მუშაობდა მედდად. 2013 წელს ის სამსახურიდან მას შემდეგ გაუშვეს,რაც ატესტაციის დროს ქართული ენა ვერ ჩააბარა.
„ჩვენ საბჭოთა დროს ვსწავლობდით, ქართულს საერთოდ არ გვასწავლიდნენ, ყოველდღიურ ცხოვრებაში კი ამ ენაზე ვერავის ვეურთიერთებით, აქ მხოლოდ სომხები ცხოვრობენ. მაგრამ დღეს ქართულის ცოდნას გვთხოვენ, სხვა შემთხვევაში, სამსახურიდან დათხოვნა გელის. და როგორ უნდა მოვიქცეთ?“, – ამბობს ვიოლეტა.
„ოც წელიწადზე მეტხანს ვმუშაობდი და საყვედური არსდროს მიმიღია. თუმცა, სამსახურიდან მაინც დამითხოვეს. მაშინ გადავწყვიტე, ომბუდსმენისთვის მიმემართა. განცხადების ქართულად შედგენა, გადათარგმნა და აუცილებელი საბუთების მომზადება 170 ლარზე მეტი დამიჯდა! შემდეგ კი ეს ყველაფერი უშედეგო აღმოჩნდა.
ნებისმიერი, უბრალო საბუთი ძვირი გვიჯდება, უკანასკნელ ფულს გვწოვენ. ამიტომ, ჩვენთვის, სომხებისთვის, ყოველთვის აქტუალურია სომხური ენის სტატუსის საკითხი“, – ამბობს ვიოლეტა
ადგილობრივები ამბობენ, რომ პრობლემა ძალიან სერიოზულია და კიდევ ათი წლის განმავლობაში თუ არაფერი შეიცვლება – ჯავახეთში გაიზრდება თაობა, რომელსაც არც გამართული, ლიტერატურული სომხური ეცოდინება და არც სახელმწიფო ქართული ენა.
3. ეთნიკური იდენტობის შენარჩუნება
„ყველაზე მეტად რაც გვსურს – ჩვენი იდენტობის შენარჩუნება. თუმცა, საქართველოს ხელისუფლება არასწორად გვიგებს. როგორც კი ენის შესახებ ვაყენებთ საკითხს, მაშინვე თავს გვესხმიან: რომ თითქოს, ჯავახელ სეპარატისტ სომხებს საქართველოში კიდევ ერთი ოსეთის მოწყობა სურთ. ამიტომ, ჯობს გავჩუმდეთ“, – ამბობს ახალქალაქის მკვიდრი ვერჟ კარაჰანიანი.
სეპარატიზმის შესახებ დასმულმა შეკითხვამ აშოტ კოსიანი ჩიხში შეიყვანა, და რადგან არ იცოდა, ამ კითხვაზე რა ეპასუხა, თქვა:
„ჯობს, ის მკითხოთ, რა ფასად მინდა გავყიდო კარტოფილი, და შემდეგ იმ ფულით რის გაკეთებას ვაპირებ. აი, დღეს გახარებული ვარ, რომ კარტოფილის ფასი მატულობს, სასტუმრო ოთახში მცირე კოსმეტიკურ რემონტს მაინც გავაკეთებ. თორემ ეს სეპარატიზმი რაღაც პროვოკაციული შეკითხვაა“, – ამბობს აშოტ კოსიანი.
ახალქალაქში , ვისაც კი სეპარატიზმის თემაზე ვესაუბრეთ – ბაზარში, მაღაზიაში, აფთიაქში – ყველა ერთსა და იმავეს ამბობდა: ჯავახეთში სომხური სეპარატიზმის საკითხი დროდადრო თბილისში ხდება ხოლმე აქტუალური, რადგან ცენტრალური მედია ჯავახეთს სეპარატიზმის საფრთხის შემცველ რეგიონად აღიქვამს და მისით მხოლოდ მაშინ ინტერესდება, როდესაც ეს საკითხი აქტუალურად მიაჩნია. რეგიონის პრობლემებზე საუბარს, ადგილობრივი მოსახლეობის აზრის გაგებას, და ამაზე მსჯელობას ცენტრალურ მედიაში ვერ შეხვდებით.
4. სომხური ენის სახელმწიფოებრივი სტატუსი სომხური თემის ქართულ საზოგადებაში ინტეგრაციას შეუწყობს ხელს
„სომხური ენისთვის რეგიონული ენის სტატუსის მინიჭება ადგილობრივ სომხურ მოსახლეობას სშუალებას მისცემს, უფრო აქტიური მონაწილეობა მიიღონ საქართველოს საზოგადებრივ-პოლიტიკურ პროცესებში“, – მიაჩნია ერევნელ პოლიტოლოგს, კავკასიის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილეს, სერგეი მინასიანს.
„ენასთან დაკავშირებით თბილისის ფობიები – გაუმართლებელია, ეს გამოწვეულია აფხაზურ და ოსურ კონფლიქტებთან გადაჭრბებული ანალოგიებით, რისი შედარებაც სომხებით დასახლებულ ჯავახეთთან არ შეიძლება“, – ამბობს მინასიანი.
სამცხე-ჯავახეთის სომხური საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საბჭოს კოორდინატორი არტაკ გაბრიელიანი ასევე მიიჩნევს, რომ სომხური ენისთვის რეგიონული სტატუსის მინიჭება იმ იზოლაციის დაძლევას შეუწყობს ხელს, რომელშიც დღეს საქართველოში სომხური თემი ცხოვრობს.
“აი, კონკრეტული მაგალითი. ახალქალაქში მოსამართლე სომეხია, ბრალდებული და მისი ადვოკატი – ასევე. ქართული მათ ან საერთოდ არ იციან, ან ძალიან ცუდად იციან. არადა, ოქმი ქართულ ენაზე დგება. ის იმას ნიშნავს, რომ, სულ მცირე, ბრალდებული ხელს აწერს საბუთს, რომლის საერთოდ არაფერი გაეგება. საქმის წარმოება, სამართალწარმოება , ასევე შიდა დოკუმენტაციის გაფორმება აუცილებლად სომხურ ენაზე უნდა ხდებოდეს“, – ამბობს არტაკ გაბრიელიანი.
მისი აზრით, ჯავახეთისთვის ორი მთავარი საკითხი – სომხური ენისთვის რეგიონული სახლმწიფო ენის სტატუსის მინიჭება და ქართული ენის რეგიონში ფართოდ დანერგვა – ერთდროულად და ერთობლივადაც კი უნდა გადაწყდეს.
„სამცხე-ჯავახთის საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საბჭოს არაერთხელ დაუყენებია ეს საკითხი, ჩვენ დაჟინებით მოვითხოვთ, სერიოზული მიდგომა გაჩნდეს იმასთან დაკავშირებით, რომ მთელ რეგიონში გაიხსნას ქართული ენის შემსწავლელი ცენტრები“, – ამბობს არტაკ გაბრიელიანი
ასევე რეგიონში ორივე ენის განვითრების მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი იქნება – სომხურ-ქართული უნივერსიტეტი.
ჯავახეთში სომხური ენისთვის სახელმწიფო ენის სტატუსის მინიჭების საწინააღმდეგო არგუმენტები
საწინააღმდეგო არგუმენტების ერთ-ერთი ავტორია – ვან ბაიბურგი, ჟურნალისტი, გაზეთ „ვრასტანის“ რედაქტორი, რომელიც საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტის მიხეილ სააკაშვილის მრჩეველი იყო.
ბაიბურგი ამბობდა, რომ ამაზე მსჯელობა მხოლოდ მას შემდეგ შეიძლება, როდესაც ქვეყანაში მცხოვრები ეროვნული უმცირესობების 30-40 პროცენტი მაინც ისწავლის სახელმწიფო ქართულ ენას: „სხვა შემთხვევაში, ისე გამოვა, თითქოს ქართული ენის შესწავლის შეწყვეტის შესახებ მიიღეს კანონი“.
კონტექსტი და დაპირებების შეუსრულებლობა
ახალქალაქში ბევრი ამბობს, რომ საპარლამენტო არჩევნების წინ, 2012 წელს, როდესაც ხელისუფლება ფაქტობრივად იცვლებოდა, ახლანდელი მმართველი პარტიის „ქართული ოცნების“ ლიდერმა ბიძინა ივანიშვილმა თითქოს საჯაროდ განაცხადა ჯავახეთის მოსახლეობასთან შეხვედრისას, რომ თუკი მისი პარტია მოვიდოდა ხელისუფლების სათავეში – სომხურ ენას რეგიონული სახელმწიფო ენის სტატუსი მიენიჭებოდა.
ახლა რთულია სურათის აღდგენა და იმის დადასტურება, ნამდვილად ითქვა თუ არა ეს. სამცხე-ჯავახეთში გამოცემულმა გაზეთმა „სამხრეთის კარიბჭემ“ 2012 წლის 12 სექტემბერს ამ შეხვედრიდან რეპორტაჟი გამოაქვეყნა და მხოლოდ ასეთი ციტატა მოიყვანა:
„სახელმწიფო ენას წარმოადგენს ქართული, მაგრამ ის არ უპირისპირდება სომხურ ენას, რომელზეც ეთნიკური სომხებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში ლაპარაკობენ. ადამიანებს არჩევანი უნდა ჰქონდეთ… რა ენაზე ილაპარაკონ, რა ენაზე იოცნებონ – თავად უნდა აირჩიონ, და არა ზემოდან კარნახით“.
რეგიონში ასევე ირწმუნებიან, თითქოს მან განაცხადა, რომ ახალქალაქში სომხურ-ქართული უნივერსიტეტი გაიხსნებოდა.
„ქართული ოცნება“ ხელისუფლებაში მოვიდა – და ჯავახეთში დიდი გულისდაწყვეტით ამბობენ, რომ „ივანიშვილს თავისი წინასაარჩევნო დაპირებები დაავიწყდა“.
2016 წლის დეკემბერში ბიძინა ივანიშვილი ახალქალაქში იმყოფებოდა, და პრესკონფერენციის დროს სააგენტო Jnews-ის ჟურნალისტმა მას შეკითხვა დაუსვა: „სომხური ენის სტატუსზე რას იტყვით?“
ივანიშვილმა უპასუხა:
„მივესალმები ქართულ-სომხური უნივერსიტეტის გახსნას. არ მახსოვს, ამის შესახებ რა კონტექსტში და როგორ ვლაპარაკობდი, მაგრამ ახლაც იგივეს ვიტყვი.
რაც შეეხება ენას – ადგილობრივი ენა ყოველთვის პრიორიტეტულობით სარგებლობდა ახალქალაქში, აქ სომხურ ენას არავინ ზღუდავს. მაგრამ პრობლემა ისაა, რომ აქ მცხოვრებმა სომხებმა ქართული არ იციან. სახელმწიფო ენის არცოდნა კი მათ დიდ პრობლემებს უქმნით. ჩვენი ვალია, დავეხმაროთ მათ სახელმწიფო ენის შესწავლაში.
გეგამ შაჰაბაზიანის აზრით, რომელსაც ახალქალაქში ბევრი იზიარებს, საქართველოში პოლიტიკურად ყველაზე გავლენიანი ადამიანის ასეთი განცხადება კიდევ ერთხელ ადასტურებს ადგილობრივი თემის ძველ შიშებს: რომ სახელმწიფო თავის ამოცანად ისახავს არა სომხების ქართულ საზოგადოებაში ინტეგრირებას, არამედ – მათ ასიმილაციას. ამგვარი მიდგომა კი ადგილობრივი სომხური მოსახლეობისთვის საფრთხეს წარმოადგენს.
„ასეთმა განცხადებამ უნდა მიიქციოს ევროპული ორგანიზაციების ყურადღება, რომლებიც ძალისხმევას არ იშურებენ, რომ საქართველო ევროპაში ინეგრირებულ, დემოკრატიული ფასეულობების ქვეყნად წარმოაჩინონ“, – ამბობს შაჰაბაზიანი.
რეგიონულ ენებთან დაკავშირებული ევროპული გამოცდილება და საქრთველო
ევროპის საბჭომ ჯერ კიდევ 1992 წელს შეიმუშავა დოკუმენტი სახელწოდებით „რეგიონული ენების ან უმცირესობათა ენების ქარტია“. ამ დოკუმენტის გაცხადებული მიზანია, მოსახლეობის ყველა ჯგუფისთვის თანაბარი უფლებები უზრუნველყოს.
ქარტიის თანახმად რეგიონულ ენად ან უმცირესობის ენად ის ენები უნდა მიიჩნეოდეს, რომლებსაც გარკვეულ ტერიტორიაზე იყენებენ, ტრადიციულად, ადგილობრივი მოსახლეობის ის ჯგუფები, რომლებიც რაოდენობრივად ნაკლები არიან სახელმწიფოს ძირითად მოსახლეობაზე. ეს ენები განსხვავდება ოფიციალური სახელმწიფო ენისგან და არ წარმოადგენს არც მისი და არც მიგრანტების ენის დიალექტებს“.
შემდეგ ქარტია ხელმოსაწერად და რატიფიკაციისთვის გადეგზავნა ევროპის სბჭოს ყველა წევრს, ასევე ყველა იმ ქვეყანას, ვისაც სურდა, ამ დოკუმენტს შეერთებოდა.
საქართველომ ევროპის საბჭოში შესვლისას 1999 წელს ვალდებულება აიღო, რომ ერთი წლის განმავლობაში მოახდენდა ქარტიის ხელმოწერასა და რატიფიცირებას. ქარტიას ხელი მოეწერა, მაგრამ დღემდე არ არის რატიფიცირებული. მას შემდეგ ევროპის საბჭოს ყოველწიური რეკომენდაციები მუდმივად შეიცავს იმის შეხსენებას, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ უნდა შეასრულოს ნაკისრი ვალდებულება და ქარტიის რატიფიცირება მოახდინოს.
ეს ვალდებულებები შვიდ სფეროს ეხება:
[yes_list]
- განათლება;
- იუსტიცია;
- ადმინისტრირება;
- მედია;
- კულტურა;
- ეკონომიკა;
- სოციალური გარემო;
- საზღვრებსშორისი გაცვლა.
[/yes_list]
აუცილებლად მისაღები ზომების რიცხვშია:
[yes_list]
- ორენოვანი სწავლების შემოღება;
- მხოლოდ უმცირესობის ენაზე სწავლის შესაძლებლობა;
- უმცირესობის ენაზე მაუწყებელი რადიოსადგურის შექმნა;
- მაუწყებელ არხებზე ამ ენაზე პროგრამების შექმნა.
[/yes_list]
კანადაში ინგლისური და ფრანგული ენები მიჩნეულია თანაბარუფლებიან სახელმწიფო ენებად. ამავდროულად ხელისუფლება მხარს უჭერს კიდევ ხუთი ენის განვითარებას, რომლებსაც ადამიანების მნიშვნელოვანი ნაწილი შინაურულად მიიჩნევს – ჩინურის(2.6%), ფენჯაბის (0,8), იტალიურის (0,6), ესპანურის (0.7), უკრაინულის (0,5).
შვეიცარიაში ოთხი სახელმწიფო ენაა – ფრანგული, იტალიური, გერმანული და რეტრორომანული.
ამავე დროს, ბალტიისპირეთის სამმა რესპუბლიკამ – ესტონეთმა, ლიტვამ და ლატვიამ – კატეგორიულად უარყვეს ქარტია. მათი არგუმენტი ის არის, რომ ენობრივი უმცირესობები ქვეყნის ძირეულ მოსახლეობას არ წარმოადგენს, არამედ შედარებით ახლად გადმოსახლებულები არიან.
საფრანგეთში, სადაც უნიფიცირებული ენობრივი პოლიტიკა ტარდება, მიიჩნიეს, რომ ქარტია წინააღმდეგობაში მოდის ქვეყნის კონსტიტუციასთან.
