სომხურ-თურქული ურთიერთობების ნორმალიზაცია: პერსპექტივები და საფრთხეები
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა სომხურ-თურქული ურთიერთობების ნორმალიზაციის, სომხურ-თურქული რკინიგზისა და ავტომაგისტრალის აღდგენითი სამუშაოების შესაძლებლობის შესახებ განაცხადა. აღნიშნა, რომ ამ პროცესით დაინტერესებულები არიან როგორც თურქეთი და სომხეთი, ისე რუსეთი და დასავლეთი, ასევე, სომხეთის აღმოსავლეთ პარტნიორები – ინდოეთი და ჩინეთი.
სომხეთის პრემიერის თქმით, საუბარია „რეგიონის გზაჯვარედინად გადაქცევაზე, რომელიც დასავლეთს აღმოსავლეთთან, ჩრდილოეთს კი სამხრეთთან დააკავშირებს“. ამ შესაძლებლობაზე საუბრისას, ის დაეყრდნო ერდოღანის განცხადებას, რომელმაც წარმატებები უსურვა ფაშინიანის მთავრობას და „კონსტრუქციული მიდგომისა“ და ურთიერთობების ურთიერთპატივისცემისა და ტერიტორიული მთლიანობის ორმხრივად აღიარების საფუძველზე განვითარებისკენ მოუწოდა.
ამავდროულად, სომხეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრო ირწმუნება, რომ ამ დროისთვის სომხეთსა და თურქეთს შორის ურთიერთობების ნორმალიზაციასთან დაკავშირებით არანაირი მოლაპარაკება არ მიმდინარეობს.
თურქოლოგ სურენ მანუკიანის მოსაზრება იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება განვითარდეს მოვლენები, მხარეების მიზნებსა და პრიორიტეტებზე, ასევე, სომხეთისთვის შესაძლო პერსპექტივებსა და საფრთხეებზე.
მხარეთა პრიორიტეტები
„გარკვეული კულისებს მიღმა მოლაპარაკებები მაინც მიმდინარეობს და ამაზე მეტყველებს სომხეთისა და თურქეთის მეთაურების სინქრონული განცხადებები.
საკითხის პრობლემატურობა იმაში მდგომარეობს, რომ სომხეთი ძირითადად ეკონომიკურ სარგებელზე საუბრობს, მაშინ როდესაც, დღეისათვის ჩვენთვის მნიშვნელოვანია პოლიტიკური დიალოგი. თურქეთი კი საკითხის პოლიტიკური მხარის წამოწევას არჩევს.
თუმცა, პირადად მე მიმაჩნია, რომ თურქეთი სომხეთთან ურთიერთობებში, მიუხედავად პოლიტიკური რიტორიკისა, ძალიან დაინტერესებულია სწორედ ეკონომიკური სარგებლით, რამდენად უცნაურადაც უნდა ჩანდეს.
სომხეთი არც ისე საინტერესოა ეკონომიკური თვალსაზრისით, მაგრამ მნიშვნელოვანია ტრანზიტული ზონა, რომლითაც თურქეთი შეძლებს დაუკავშირდეს არა მხოლოდ აზერბაიჯანს, არამედ ცენტრალური და შუა აზიის ქვეყნებს.
თურქეთი არ მალავს თავის შორსმიმავალ გეგმებს – გახდეს ერთგვარი გაზისა და ნავთობის სატრანსპორტო ჰაბი რეგიონში.
ის ვარაუდობს, რომ შუა აზიის მთელი ენერგეტიკული რესურსები აზერბაიჯანისა და სომხეთის სამხრეთის (გზა ქალაქ მეღრის გავლით) გავლით თურქეთში ჩავა და უკვე იქიდან დაიწყება გადანაწილება ევროპაში.
ეს პროექტი მოგებიანია დასავლეთისთვისაც, იმიტომ რომ, დღეისათვის ამ რესურსების ნაწილი შუა აზიიდან რუსეთის გავლით ნაწილდება.
რუსეთის ინტერესები
„რუსეთს სანქციებს არ უხსნიან, პირიქით, კიდევ უფრო ამკაცრებენ და რუსეთის ფედერაცია იზოლაციაშია. ამიტომ, რუსეთს სურს გადაჭრას თავისი ეკონომიკური პრობლემები, ის ალტერნატიულ გზებს ეძებს, რომლითაც საკუთარ წარმოებას გაიტანს, პირველ რიგში, საწვავს (ნავთობსა და გაზს).
აზერბაიჯანისა და სომხეთის გავლით, რუსეთს შეუძლია დაუკავშირდეს თურქეთს და მისი გავლით საგარეო ბაზრებს. ამრიგად, ის გვერდს აუვლის უკრაინასა და საქართველოს, რომლებთანაც ახლა არცთუ ისე საუკეთესო ურთიერთობები აქვს.
ეს გზა ძალიან მნიშვნელოვანია რუსეთისთვის, ამის შესახებ არაერთხელ ყოფილა ლაპარაკი საერთაშორისო დონეზე. რუსეთი ამ კომუნიკაციების გახსნის ლობირებას მოახდენს დიდი ზეწოლის გზით“.
სომხეთის ხელისუფლების მიდგომა
„ფაშინიანსა და მის გუნდს, ალბათ ესმით, რომ თუნდაც ხვალ გაიხსნას ყველა კომუნიკაცია, რომელიც სომხეთიდან აზერბაიჯანში მიდის, ვაჭრობა მათ შორის მაინც არ დაიწყება.
სომხეთიდან არავინ წავა სავაჭროდ აზერბაიჯანში და პირიქით. კიდევ ბევრი დრო უნდა გავიდეს, რათა ამ ორმა ხალხმა მოახერხოს გადაკვეთის წერტილების მოძებნა და ურთიერთობის დალაგება.
მაგრამ ფაშინიანის გუნდი საზღვრების გახსნასა და ვაჭრობას ყველა პრობლემის გადაწყვეტად აცხადებს: სომხეთში ყველაფერი მაშინვე მოგვარდება, ადამიანები გამდიდრდებიან, ეკონომიკა აყვავდება. ეს მთლად ასეც არ არის. არის ქვეყნები, რომლებსაც გზებთან დაკავშირებით არანაირი პრობლემები არ აქვთ, მაგრამ მათ არანაირი სავაჭრო კავშირები არ გააჩნიათ. პოლიტიკური ურთიერთობები და ორ საზოგადოებას შორის ურთიერთობები აუცილებლად კომუნიკაციების გახსნასთან არ არის დაკავშირებული.
მაგრამ ფაშინიანი აპირებს გახსნას კომუნიკაციები და ამისათვის მან სომხეთის მოსახლეობისგან მანდატი მიიღო“.
გზა სომხეთის გავლით სომხური ინტერესების შემოვლით
„მეღრიზე გამავალი გზის შესახებ.აქ ყველაფერი არც ისე მარტივადაა. პრობლემების გადაჭრას, სავარაუდოდ, წინ გზის სტატუსი ეღობება.
აზერბაიჯანელები დაჟინებით მოითხოვენ ექსტერიტორიულ დერეფანს, სადაც სომხეთის რესპუბლიკის კანონები არ იმოქმედებს, რათა შეეძლოთ ამ გზაზე ნებისმიერი ტვირთის გადაზიდვა, სომხეთმა კი პროცესი ვერანაირად ვერ გააკონტროლოს.
სომხეთი ამის წინააღმდეგია. ოფიციალურმა ერევანმა არაერთხელ გაიმეორა, რომ რუსეთისა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტების მიერ ხელმოწერილ სამმხრივ დოკუმენტში, ლაპარაკია არა კონკრეტულ დერეფანზე, არამედ გზების გახსნაზე, რომლებიც სომხეთის ხელისუფლების ზედამხედველობის ქვეშ იქნება. წინააღმდეგ შემთხვევაში სომხეთი თავისი ტერიტორიის ამ ნაწილზე სუვერენიტეტს კარგავს.
რუსეთს, თავის მხრივ, სურს თავად გააკონტროლოს ეს გზა. სომხეთი დიდი ზეწოლის ქვეშ აღმოჩნდა, რომლისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად ამჟამად მზად არ არის, განსაკუთრებით, როცა ეს ზეწოლა არა მხოლოდ აზერბაიჯანისა და თურქეთის, არამედ მისი მოკავშირის – რუსეთისგანაც მოდის.
ამიტომ სომხეთი ცდილობს, სხვა ფრონტებზეც ითამაშოს. განცხადებები, რომლებიც დროდადრო ისმის ვაშინგტონიდან, პარიზიდან და სხვა ევროპული ქვეყნებიდან, მოწმობენ, რომ დასავლეთი არაა თანახმა, რომ რეგიონში პროცესები მისი მონაწილეობის გარეშე მიმდინარეობს. და რადგან სომხეთს არ გააჩნია საკუთარი რესურსები, რათა წინ აღუდგეს ამ პროცესებს, ამიტომ ამას, სავარაუდოდ, დასავლეთი გააკეთებს, რომელიც, ჩემი აზრით, ამ საკითხში მხარდაჭერაზე შევიპირეთ“.
მეღრიზე გამავალი გზის ალტერნატივა – მაგისტრალი „ჩრდილოეთი-სამხრეთი“
„ჩინეთსა და ინდოეთს ძალიან დიდი იმედი აქვთ, რომ ჩვენ ოდესმე გავასრულებთ ავტომაგისტრალ „ჩრდილოეთი-სამხრეთის“ მშენებლობას, რომელიც შეძლებს მათ დაკავშირებას ევროპასთან. მათ ტრასა „ჩრდილოეთი-სამხრეთი“ უფრო აინტერესებთ, ვიდრე მეღრიზე გამავალი გზა, რომელმაც თურქეთზეც უნდა გაიაროს.
ჩინეთს ურჩევნია გზა, რომელიც ნატოს ქვეყნებზე არ გადის. ჩინეთის უმთავრესი სავაჭრო ოპონენტი აშშ-ია, ამიტომ ამ დიდ ეკონომიკურ თამაშში ჩინეთი ალტერნატიულ გზებს ეძებს, ერთ-ერთ მათგანს კი შეიძლებოდა სომხეთზე გაევლო.
მაგრამ ჩინეთიც და ინდოეთიც გამუდმებით იმედგაცრუებულნი რჩებიან სომხეთისგან, როგორც ქვეყნისგან, რომელსაც დიდი პროექტების უნარი შესწევს. ამ დრომდე ვერ დასრულდა „ჩრდილოეთი-სამხრეთის“ ავტომაგისტრალის მშენებლობა.
ჩინეთს იმედი ჰქონდა, რომ ჩვენ მას ავაშენებდით და ის გახდებოდა „ერთი სარტყელი – ერთი გზის“ ანუ „აბრეშუმის გზის“ ანალოგის ნაწილი.
ამ გზის მშენებლობისთვის გამოყოფილი ფული ბანალურად მოიპარეს ან დაიხარჯა წინა ხელისუფლების დროს ბიუჯეტში არსებული გარკვეული ხვრელების ამოსავსებად“.
ჩრდილოეთი-სამხრეთის ავტომაგისტრალის წყალობით, სომხეთი შეიძლება ტრანზიტული ქვეყანა გახდეს. ჩრდილოეთიდან ის სომხეთს საქართველოსთან აკავშირებს და უზრუნველყოფს შავ ზღვასა და ევროპულ ქვეყნებზე გასვლას. სამხრეთით ავტობანი ქვეყანას აკავშირებს ირანთან. გზის მშენებლობა 2012 წელს დაიწყეს, 2019-ში უკვე მისი ექსპლუატაციაში მიღება იგეგმებოდა, მაგრამ ჯერჯერობით, დაახლოებით, 20 პროცენტია აშენებული. 2021 წელს ევროკავშირმა განაცხადა, რომ ავტომაგისტრალის ყველაზე რთული მონაკვეთების ასაშენებლად 600 მილიონ ევროს გამოყოფს.
თურქული წინაპირობები
„თურქეთი აგრძელებს თავისი წინაპირობების წამოყენებას საკუთარი პოლიტიკური ინტერესების გათვალისწინებით. და რამდენადაც დღეს სომხეთი სუსტია და მოკავშირეები არ ჰყავს, თურქეთი ამით ისარგებლებს.
თურქეთს სამი წინაპირობა აქვს:
- ყარაბაღის კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტა
- სომხების გენოციდის საერთაშორისოდ აღიარებისთვის ძალისხმევის შესუსტება
- ყარსის შეთანხმების საფუძველზე საზღვრების აღიარება
არ ვიცი, როგორ შეიძლება მოიქცეს ჩვენი ხელისუფლება ისეთ საკითხებთან მიმართებით, რომელიც დაკავშირებულია ეროვნულ ინტერესებთან, რამდენად არის მზად, ეკონომიკური სარგებლისთვის თავისი პოლიტიკური კოზირები გამოიყენოს. მაგრამ, მაგალითად, სომხების გენოციდის თემა, მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთი თავად არ ანიჭებს მას დიდ მნიშვნელობას, უკვე დიდი ხანია აღარაა მხოლოდ სომხური საკითხი და საერთაშორისოდ აღიარების პროცესის გასაღები უკვე დიდი ხანია ერევანში აღარ არის.
ბევრი ქვეყანა, რომელიც სომხების გენოციდს აღიარებს, ამას აკეთებს არა იმიტომ, რომ ჩვენ კარგად ვმუშაობთ დაა აქტიურად მივისწრაფვით ამისკენ, არამედ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე.
რაც შეეხება სომხეთ-თურქეთის საზღვარს, რომლის აღიარებასაც თურქეთი მოითხოვს. პარადოქსულია, მაგრამ მოსკოვისა და ყარსის შეთანხმებების შემდეგ, ჩვენ არანაირი საბუთი არ გვაქვს, რომელიც ორი ქვეყნის საზღვრებს განსაზღვრავს.
მოსკოვის „შეთანხმებას მეგობრობისა და ძმობის შესახებ“ ხელი 1921 წელს მოსკოვში, თურქეთის დიდი კრებისა და რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკის ხელმძღვანელობის წარმომადგენლების მიერ მოეწერა. საბჭოთა-თურქეთის შეთანხმებით დადგინდა თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი საზღვარი. მას ხელი მოეწერა სომხეთის, საქართველოსა და აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების წარმომადგენლების გარეშე. ყარსის „შეთანხმება მეგობრობის შესახებ“ ამ სამ რესპუბლიკასა და თურქეთს შორის 1921 წლის ოქტომბერში გაფორმდა მოსკოვის შეთანხმების შესასრულებლად.
იმ პერიოდში, 100 წლის წინ, არ არსებობდა დამოუკიდებელი, სუვერენული სომხეთი, რომელიც საკუთარი საზღვრების შესახებ მიიღებდა გადაწყვეტილებას. პირველ შემთხვევაში, ეს იყო ბოლშევიკური რუსეთი, რომელსაც არანაირი შეხება არ ჰქონდა ამ ტერიტორიებთან, მეორე შემთხვევაში, ეს იყო ერევნის მარიონეტული ხელისუფლება.
და ჩვენ შესანიშნავად გვესმის, რომ ამ ორ დოკუმენტს არანაირი სერიოზული საერთაშორისო მნიშვნელობა არ გააჩნია და არ შეუძლია დაარეგულიროს სომხეთისა და თურქეთის დამოუკიდებელ რესპუბლიკებს შორის საზღვრების საკითხი.
აქ ვშიშობ, რომ თურქეთის წინაპირობების მიღების შემთხვევაში, შეიძლება ეს საკითხი სამუდამოდ დაიხუროს. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ყველა წინაპირობიდან, თურქეთს ყველაზე მეტად სწორედ ეს პუნქტი აინტერესებს“.
ეკონომიკური სარგებელი
„სომხეთის ეკონომიკური სარგებელი, თუნდაც საზღვრები გაიხსნას, ძალიან საეჭვოა. და გვაქვს გათვლა, რა იქნება გზების გახსნის შემდეგ?
სომხეთი მზად უნდა იყოს, მაგალითად, მთელი სოფლის მეურნეობის სფეროს რეფორმირებისთვის.
იქნება ეკონომიკის შტოები, რომლებიც პირდაპირ ლიკვიდაციის საფრთხის წინაშე აღმოჩნდება, რადგან მეზობელი თურქეთიდან შემოვა იგივე, მაგრამ იაფი საქონელი.
გარდა ამისა, 2021 წლის 1 იანვრიდან, სომხეთმა თურქული საქონლის შეტანა აკრძალა. ახლა რა ლოგიკით აპირებს საზღვრების გახსნას?
სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობების ნორმალიზაციის ქვეშ ადამიანები გულისხმობენ მხოლოდ საზღვრების გახსნას, მიგრაციის, ადამიანთა სხვადასხვა ჯგუფის ნაკადების გადაადგილების გაუთვალისწინებლად. სომხეთი აპირებს ეს ნაკადები შეზღუდოს ქვეყანაში? ამისათვის რა რესურსები არსებობს? შეუძლია სომხეთის უსაფრთხოების სისტემას, ამ საფრთხეებს წინ აღუდგეს?
ამ და ყველა სხვა კითხვას პასუხი უნდა გაეცეს მანამ, სანამ თურქეთთან საზღვრის გახსნის შესახებ დავიწყებთ ლაპარაკს“.
