სხვა მიწა: მთიანი ყარაბაღი ომიდან ერთი წლის შემდეგ

ყარაბაღის მეორე ომის ერთი წლისთავზე JAMnews აქვეყნებს იმ ჟურნალისტის სტატიას, რომელიც 2020 წლის შემოდგომაზე ყარაბაღში საბრძოლო მოქმედებების მიმდინარეობას აშუქებდა. არტურ ხაჩატრიანმა ის ადგილები შემოიარა, სადაც ომის დროს იმყოფებოდა და გვიყვება იმ ვითარების შესახებ, რომელიც იქ ომის დამთავრების შემდეგ შეიქმნა

• სომხეთის დამოუკიდებლობა 30 წლისაა – რა შედეგებით ხვდება ქვეყანა ამ თარიღს. ორი აზრი
• „მათ უნდა იცოდნენ, რომ მტერი გვყავს“ – ბავშვები და ყარაბაღის კონფლიქტი

2020 წლის 27 სექტემბერს მოხდა ის, რისიც ყოველგვარი გადამეტების გარეშე, ეშინოდა არაღიარებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის მთელ მოსახლეობას. დილის 7 საათზე ომი დაიწყო. ის, რომ ეს საზღვარზე მორიგი შეტაკება არ იყო, როგორიც ბოლო წლებში უამრავჯერ მომხდარა, ყველასთვის პირველივე წუთებიდან გახდა გასაგები.

ომის დაწყება, ფაქტობრივად დედაქალაქისა და სხვა დიდი ქალაქების დაბომბვით აღინიშნა. ერთი საათის შემდეგ, თავდაცვის არმიამ განაცხადა, რომ აზერბაიჯანი რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების პოზიციებს მთელ შეხების ხაზზე უტევდა. ასე დაიწყო 21-ე საუკუნეში ერთ-ერთი ყველაზე სისხლისმღვრელი ომი რეგიონში.

ლაჩინის დერეფანი – ჯერ კიდევ „სიცოცხლის გზა“

იმისათვის, რომ გაიგოთ, როგორ მდგომარეობაში აღმოჩნდა არაღიარებული რესპუბლიკა ომის შემდეგ, საკმარისია ლაჩინის დერეფანი გაიარო.

ლაჩინის დერეფანი უზრუნველყოფს სახმელეთო კავშირს სომხეთსა და მთიან ყარაბაღს შორის. გზის ამ ექვსკილომეტრიან მონაკვეთს 1992 წლის მაისიდან 2020 წლის შემოდგომამდე ფაქტობრივად არაღიარებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა აკონტროლებდა. 2020 წლის ნოემბრიდან ლაჩინის დერეფანში გადაადგილების უსაფრთხოებას რუსი სამშვიდობოები უზრუნველყოფენ.

არ მისული დერეფნამდე, ჯერ კიდევ სომხეთის ტერიტორიაზე დგას ბანერი – „თავისუფალი არცახი მოგესალმებათ“. მხოლოდ ეს სიტყვებიც კი ადგილობრივებში შერეულ მწარე გრძნობებს და იმედს იწვევს, რომ ყველაფერი ნორმალურ რეჟიმს დაბრუნდება.

ერთ დროს ცოცხალ ავტომაგისტრალზე, ახლა მცირე რაოდენობის მანქანები შეიძლება შენიშნოთ. უშუალოდ დერეფნის დასაწყისში კი სხვა წარწერა გხვდებათ, რუსულ ენაზე – „ლაჩინის დერეფანი – რუსი სამშვიდობოების პასუხისმგებლობის ზონა“.

რუსი სამშვიდობოების კარგად გამაგრებული ბლოკ-პოსტები ყოველ 5 კილომეტრში დგას. მათი გადაღება მკაცრად აკრძალულია. თავაზიანი ახალგაზრდა ჯარისკაცები საბუთების წარდგენას გთხოვენ, ხანდახან ავტომობილის საბარგულს ამოწმებენ და კეთილ მგზავრობას გისურვებენ.

შეგრძნება გაქვს, რომ ირგვლივ – გაუცხოების ზონაა: მიტოვებული სოფლები, ომის შემდეგ დატოვებული სანგრები და ასფალტსა და ღობეებზე ჭურვების ნამსხვრევების კვალი.

თუმცა, როგორც დერეფნის გამვლელი სომხები აღიარებენ, რომ მათთვის ყველაზე მძიმე სურათი ქალაქ შუშასთან არის, რომლის აღებითაც ყარაბაღის მეორე ომი დასრულდა. უკვე ქალაქთან მიახლოებისას, შორიდან გხვდება თვალში დიდი სამშენებლო მოედანი – აზერბაიჯანი დაჩქარებული ტემპებით აშენებს გზებსა და გვირაბებს.

ქალაქთან განთავსებულია დერეფანში ბოლო რუსული საგუშაგო პოსტი, ხუთ მეტრში კი აზერბაიჯანელი სამხედროები დგანან. ციხე-სიმაგრეზე სომხური წარწერა – „შუში“ შეცვალა ქალაქის აზერბაიჯანულმა სახელწოდებამ „შუშა“, აზერბაიჯანული დროშების გვერდით კი ფრიალებს თურქული დროშა – წითელი ნახევარმთვარით.

დაპირისპირებულ მხარეთა პოზიციები ახლა განლაგებულია შუშასა და სტეპანაკერტს (აზერბაიჯანული სახელწოდება – ხანქენდი) შორის, რომლებსაც ზოგიერთ ადგილას მხოლოდ რამდენიმე ათეული მეტრი აშორებთ ერთმანეთისგან. მთიანი ყარაბაღის დედაქალაქი ახლა ფაქტობრივად შეხების ხაზზეა.

ცოცხალი და წყნარი სტეპანაკერტი

თუკი შემთხვევით მოხვდები სტეპანაკერტში და არ იცი წინაისტორია, რთული მისახვედრია, რომ ჯერ კიდევ ერთი წლის წინ, ქალაქს თანამედროვე ოპერატიული სარაკეტო კომპლექსებისა და ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემებიდან ბომბავდნენ.

სტეპანაკერტი ფაქტობრივად სრულად აღდგენილია. ახლა აქ დაჩქარებული ტემპებით აშენებენ ახალ საცხოვრებელ კომპლექსებს, რათა ბინებით უზრუნველყონ იძულებით გადაადგილებული პირები. ასეთი კი რამდენიმე ათეული ათასია. მათი ნაწილი ყარაბაღში უკვე დაბრუნდა და ამ დრომდე სასტუმროებსა და საერთო საცხოვრებელში ცხოვრობს. სხვები სომხეთში დარჩნენ. ზოგი კი საერთოდ რუსეთში წავიდა.

სტეპანაკერტი – ისევ ის სუფთა და სასიამოვნო ქალაქია, საღამოს კაფეებითა და განათებული შადრევნებით. მზის ჩასვლასთან ერთად ქალაქი ცოცხლდება, თუმცა, რესტორნებიდან არ ისმის ხმამაღალი მუსიკა, ავტომობილები მშვიდად დადიან, ადამიანებს კი ხმამაღლა გაცინება ერიდებათ.

ომის კვალი შენობებიდან ფაქტობრივად წაშლილია, მაგრამ ჭრილობები ჯერ კიდევ ახალია ადამიანების სულებში. აქ ფაქტობრივად ყველა ოჯახმა დაკარგა ნათესავი, ახლობელი ან მეგობარი.

ერთ დროს სიცოცხლით სავსე ბაზარში, გამყიდველები ახლა მცირერიცხოვან მყიდველს ხედავენ. ადრე აქ შემოდიოდნენ სომხეთიდან ჩამოსული სტუმრები და ასევე ტურისტები სხვა ქვეყნებიდან.

ახლა მიზერული ნაკადია, აღიარებს დონარა ბარსეგიანი, რომელი უკვე ათ წელზე მეტია პირდაპირ ბაზარში აცხობს საფირმო ყარაბაღულ კვერებს – „ჟენგიალოვ ხაცს“:

„ომიდან ერთი თვის შემდეგ, ადამიანების რაოდენობა შემცირდა. ძალიან ცოტა ვინმე შემოდის, ზოგიერთები საერთოდ მიემგზავრებიან. ადრე კარგი იყო. ძალიან ბევრი ადამიანი იყო“.

დონარა დეიდა, როგორც მას აქ ადგილობრივები ეძახიან, ბაზრიდან ომის დროსაც კი არ წასულა. დღის პირველ ნახევარში ის „მწვანილიან პურებს“ აცხობდა და უფასოდ ურიგებდა ჯარისკაცებს. შემდეგ კი კვერის შიგთავსისთვის მწვანილის შესაგროვებლად მიდიოდა. წლების განმავლობაში ის ქალაქის ერთგვარ სიმბოლოდ იქცა. ყველამ იცის – რაც არ უნდა მოხდეს, დონარა ყოველთვის თავის ადგილზეა. 

„ადამიანებს ახლა უჭირთ. სახელმწიფოსგან ფინანსური დახმარება დაგვეხმარა, მაგრამ ეს ცოტაა. რესპუბლიკიდან გადინებაა. ზოგიერთები აქ დიდი ჩანთებით მოდიან. ამბობენ, რომ რუსეთში მიემგზავრებიან. მაგრამ არიან ისეთებიც, რომლებიც ბრუნდებიან. ადამიანებს ეშინიათ, რომ შეიძლება ისევ ომი დაიწყოს. რუსები ამბობენ, რომ სანამ აქ ვართ, შეგიძლიათ მშვიდად იყოთ, მაგრამ მაინც“, – ამბობს დონარა.

რუსი სამშვიდობოები: დიდი ხნით დარჩებიან თუ არა ისინი ყარაბაღში

რუსი სამშვიდობოებისადმი აქ ძალიან კარგი დამოკიდებულებაა და ადამიანებს იმედი აქვთ, რომ მათი მისია გაგრძელდება. 2020 წლის 10 ნოემბრის განცხადების თანახმად, თუკი სამშვიდობოების აქ განთავსებიდან ხუთი წლის შემდეგ მხარეები არ გამოვლენ მისიის შეწყვეტის წინადადებით, რუსები დარჩებიან. მაგრამ რა იქნება 2025 წელს, ჯერჯერობით არავინ იცის.

არაღიარებული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრი, დავიდ ბაბაიანი აცხადებს, რომ აზერბაიჯანი უკვე ახლა ამზადებს საფუძველს სამშვიდობო მისიის გაგრძელებაზე უარის სათქმელად:

„საერთო ჯამში, ადამიანები ენდობიან სამშვიდობოებს. და ეს არ მოსწონს აზერბაიჯანსა და თურქეთს. ამიტომ ისინი ყველანაირად ცდილობენ რუსი სამშვიდობოების დისკრედიტირებას. სხვადასხვა მეთოდებით. ახლა ცდილობენ აჩვენონ, რომ რუსეთს თურქეთისა და აზერბაიჯანის მსგავსი ინტერესები აქვს, რომ ყველაფერი გადაწყვეტილია, რომ აზერბაიჯანი არცახზე კონტროლს დაამყარებს და ამას წინააღმდეგობას არავინ გაუწევს. მაგრამ ჩვენ რუსეთი მოძმე მხარედ მიგვაჩნია“.

თუმცა, რუსი ჯარისკაცების ყოფნაც კი ვერ აჩერებს ცეცხლის შეწყვეტის რეჟიმის დარღვევებს. მართალია, ომის შემდეგ სერიოზული ინციდენტი არ დაფიქსირებულა, მაგრამ დროდადრო ისმის სროლის ხმა, რომლის შედეგადაც დაჭრილებიც კი არიან. ესვრიან დასახლებულ პუნქტებსაც.

სოფელი წითელი ბაზარი – ახლა დაპირისპირების ხაზზე აღმოჩნდა, თუმცა, ომამდე კი ის ღრმა ზურგში იყო. აზერბაიჯანული პოზიციები სახლებიდან ერთ კილომეტრშია განლაგებული. ომის შემდეგ წითელ ბაზარს რამდენჯერმე ესროლეს. ჯერჯერობით ყველაფერმა მსხვერპლის გარეშე ჩაიარა. ადგილობრივებს ასეთ პირობებში ცხოვრება ძალიან უჭირთ. მიუხედავად ამისა, ფაქტობრივად ყველა მცხოვრები სოფელში დაბრუნდა საბრძოლო მოქმედებების დასრულების შემდეგ.

 „იცხოვრო წინაპრების მიწაზე“

დარჩე თუ წახვიდე – ალბათ, მთავარი კითხვაა, რომელსაც მთიანი ყარაბაღის მცხოვრებლები სვამენ. ომის შემდეგ – ეს უკვე სხვა მიწაა, არ არის სტაბილურობა, ხვალინდელი დღის ნდობა. მოსახლეობა დარწმუნებულია, რომ სროლებითა და სხვადასხვა პროვოკაციებით აზერბაიჯანს ამ არასტაბილურობის კიდევ უფრო გაღრმავება და დარჩენილების იძულება სურს, დატოვონ სახლები.

ჯულიეტა არუთუნიანი ინტერვიუზე ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შემდეგ გვთანხმდება. მისმა შვილმა სახლში ცოლი და ხუთი შვილი დატოვა და მოხალისედ ჩაეწერა. ის ბოლო დღემდე იბრძოდა. მან და მისმა მეუღლემ კი ომის პერიოდი სომხეთში გაატარეს. სახლში ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ დოკუმენტზე ხელმოწერიდან რამდენიმე დღეში დაბრუნდნენ.

„ჩვენ აქ ვიცხოვრებთ. მათ რაც არ უნდა გააკეთონ. ეს ჩვენი წინაპრების მიწაა. უბრალოდ მათი პოსტები ძალიან ახლოსაა. ვისურვებდი, რომ ცოტათი უკან დაეხიათ. იმიტომ რომ, როდესაც ისვრიან, პირდაპირ წითელ ბაზარს ხვდება“.

მაგრამ, რა თქმა უნდა, ჯარებს უკან არავინ გაიყვანს. ამ სოფელს კიდევ გაუმართლა. მეზობელი თაგავარდი ორ ნაწილად გაიყო – სომხურ და აზერბაიჯანულ მხარეთა პოზიციები პირდაპირ სახლებს შორის არის, ზოგიერთ ადგილას მათ რამდენიმე ათეული მეტრი ჰყოფს.

თაგავარდისა და წითელი ბაზრისგან განსხვავებით, მართუნი შედარებით მშვიდად ცხოვრობს. აზერბაიჯანული პოზიციების დანახვა აქ მხოლოდ დურბინდიდან შეიძლება.

ომის დროს მართუნი სასტიკი დაბომბვის ქვეშ მოყვა. ახლა აქ უჩვეულო სიჩუმეა გამეფებული. ცხოვრება პირვანდელ რიტმს დაუბრუნდა, თუმცა, ბევრი ადამიანის სახეზე – ისევ იგივე ტკივილია.

ქალაქის ცენტრში სიმშვიდეს პიანინოს, ვიოლონჩელოსა და ვიოლინოს ხმა არღვევს. მუსიკალურ სკოლაში შაბათსაც კი ბევრი ბავშვია. მათი რიცხვი ომის შემდეგ კიდევ უფრო გაიზარდა, როდესაც აქ აზერბაიჯანის კონტროლქვეშ გადასული დასახლებული პუნქტებიდან გადმოვიდნენ ადამიანები.

„ომმა პირდაპირი გავლენა მოახდინა ფაქტობრივად ყველა ოჯახზე. არის აგასიანების ოჯახი, რომლიდანაც ომში ორი ძმა დაიღუპა. ერთ-ერთი 2016 წლის ომის გმირი და ჩვენი მოსწავლე იყო. ეს ტრაგიკულია, რთულია სიტყვებიც გადმოსცე. არის დაღუპული ვაჟი და მამა“, – ამბობს ალვინა ბაღდასარიანი, სკოლის დირექტორი.

მან უკვე მესამე ომი გადაიტანა. როგორც ფაქტობრივად ყველა მამაკაცი, მისი ქმარი და ვაჟიც მოხალისეებად წავიდნენ ომში. მართუნმა მოწინააღმდეგის ზეწოლას გაუძლო, თუმცა, ომის დასაწყისში აზერბაიჯანი სწორედ ამ მიმართულებით ცდილობდა თავდაცვის ხაზის გარღვევას.

შესაძლოა თუ არა მეოთხე ომი? ალვინა ამბობს, რომ შესაძლებელია. მაგრამ წასვლას მაინც არ აპირებს:

„და საუბარი არც შეიძლება იყოს იმაზე, რომ ჩვენ საბოლოოდ დავკარგეთ არცახი. აი, ასე ცხოვრობენ ადამიანები. იმ აზრით, რომ დავიბრუნებთ დაკარგულ მიწებს. და ჩვენ ვიცხოვრებთ, როგორც ადრე“.

სომხეთის კონტროლქვეშ დარჩენილი მთიანი ყარაბაღის ტერიტორია ფაქტობრივად სრულად მოწყვეტილია სომხეთისგან. მაგრამ ოფიციალური ერევანი არ აპირებს მთიანი ყარაბაღის სტატუსის საკითხზე უარის თქმას.

ახლა, ომის დასრულებიდან ერთი წლის შემდეგ, ადგილობრივი ხელისუფლების მთავარი ამოცანაა – ყარაბაღში დააბრუნოს სომხეთში დარჩენილი დევნილები. მათ მიაჩნათ, რომ ათწლეულები იქნება საჭირო იმისათვის, რათა განვითარების დამაკმაყოფილებელ ტემპს დაუბრუნდნენ. რიგითი მცხოვრებლები კი ფიქრობენ, რომ ნებისმიერ მომენტში მზად უნდა იყვნენ ომისთვის. ადამიანები დარწმუნებულები არიან, რომ ის გარდაუვალია.

მედიაქსელის მხარდაჭერით