რატომ არის შუშა/შუში მნიშვნელოვანი აზერბაიჯანელებისა და სომხებისთვის?
ყარაბაღის „მეორე ომმა“, რომელიც 2020 წლის 27 სექტემბერს დაიწყო, კიდევ ერთხელ დაადასტურა, რამდენად მნიშვნელოვანია ქალაქი შუშა/შუში (აზერბაიჯანული და სომხური სახელწოდებები), როგორც სომხებისთვის, ისე აზერბაიჯანელებისთვის.
ახლა, როდესაც ომი გადამწყვეტ ფაზაში შედის, ის მნიშვნელოვანი სტრატეგიული პუნქტია მთელი ყარაბაღის როგორც დაცვისთვის, ისე აღებისთვის. მაგრამ ამ ქალაქს ისტორიულადაც თავის „აკვანს“ უწოდებს ორივე ხალხი.
ორი ექსპერტი – შაჰინ რზაევი ბაქოდან და ნაირა აირუმიანი სტეპანაკერტიდან JAMnews-ს უყვებიან, რატომ
ქალაქ შუშას/შუშის სტრატეგიული პოზიცია ყარაბაღის ბრძოლაში
სომხურმა მხარემ 6 და 7 ნოემბერს ოფიციალურად დაადასტურა ქალაქისთვის ბრძოლის ფაქტი. ასევე, სოციალურ ქსელებში გამოჩნდა სომეხი სამხედროების მიერ გადაღებული ვიდეო, სადაც მის გარეუბანში მიმდინარე სროლებია აღბეჭდილი.
კრიტიკულად მნიშვნელოვანია შუშას/შუშის ადგილმდებარეობა. მასზე გადის გზა, ე.წ. ლაჩინის დერეფანი და 1990-იანი წლების დასაწყისიდან, „ყარაბაღის პირველი ომიდან“ მოყოლებული, მას ყარაბაღისთვის „სიცოცხლის გზას“ უწოდებენ.
- ყარაბაღი: აზერბაიჯანის არმია ციხე-ქალაქ შუშას მიუახლოვდა
- აზერბაიჯანი ბოიკოტს უცხადებს ბურგერებს, პიცასა და შამპუნებს: საიდან დაიწყო ყველაფერი?
თუკი სომხური მხარე წარმატებულ კონტრშეტევას ვერ განახორციელებს და აზერბაიჯანული ძალები მოახერხებენ ლაჩინის დერეფნის გადაკეტვას, შუშას/შუშის აღებას და წინსვლას მთებისკენ – გადაიჭრება სომხეთიდან ყარაბაღისკენ მიმავალი მთავარი გზა.
ასეთ შემთხვევაში, შეიძლება, საფრთხის წინაშე დადგეს თვითონ იმ მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის არსებობა, რომელმაც აზერბაიჯანისგან საკუთარი დამოუკიდებლობა 1991 წლის 2 დეკემბერს გამოაცხადა. ამას სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის სისხლისმღვრელი ომი მოჰყვა, რომელიც 1994 წლამდე გაგრძელდა. მთიანი ყარაბაღი არ უღიარებია მსოფლიოს არც ერთ სახელმწიფოს, მათ შორის, სომხეთს.
შაჰინ რზაევი, ბაქო: „შუშა – ეს არის, როგორც მცხეთა საქართველოსთვის ან კიოტო იაპონიისთვის“
„შუშას გარეშე არ არსებობს ყარაბაღი, ყარაბაღის გარეშე კი არ არსებობს აზერბაიჯანი“, – აზერბაიჯანის მრავალწლიანი ლიდერის, ჰეიდარ ალიევის ეს სიტყვები სკოლის ყველა მოსწავლემ იცის.
უცხოელები ხანდახან გაკვირვებულები კითხულობენ, „რას ნიშნავს შუშა აზერბაიჯანელებისთვის, რატომ ხდება აქცენტის გაკეთება სწორედ მასზე და არა, ვთქვათ, რაიონულ ცენტრ სტეპანაკერტზე?“.
რა თქმა უნდა, ხანქენდს, რომელსაც საბჭოთა დროს სტეპანაკერტი დაარქვეს, აზერბაიჯანელები საკუთარი სამშობლოს განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევენ, მაგრამ შუშას ჩვენთვის სიმბოლური, შეიძლება ითქვას, საკრალური მნიშვნელობა აქვს.
როგორც მცხეთა საქართველოსთვის ან კიოტო იაპონიისთვის.
შუშა, თავრიზთან ერთად, მე-19 საუკუნის შუამდე კულტურული და პოლიტიკური ცენტრი იყო თურქი შიიტებისთვის, ადამიანებისთვის, რომლებსაც მოგვიანებით აზერბაიჯანელები უწოდეს.
ზოგიერთები შუშას „აზერბაიჯანული კულტურის აკვანს“ უწოდებენ. რა თქმა უნდა, შეიძლება ვიდავოთ, „აკვანია“ თუ არა, მე უფრო „უნივერსიტეტს“ დავარქმევდი.
მისი აყვავების, დაახლოებით, 200 წლის განმავლობაში (XX საუკუნის დასაწყისის, სომხურ-აზერბაიჯანულ სისხლიან ხოცვა-ჟლეტამდე, რის შემდეგაც ქალაქში მძიმე დროება დადგა), შუშა იყო ადგილი, სადაც ვითარდებოდა პოეზია, ხელოვნება, არქიტექტურა.
მარტივი მაგალითი. ყარაბაღის მეორე ხანის, იბრაჰიმ-ხალილის მთავარი ვეზირი, პოეტი ვაგიფი იყო, რომელიც თანამედროვე აზერბაიჯანული ლიტერატურული ენის შემქმნელად მიიჩნევა. როგორც პუშკინს მიიჩნევენ ლიტერატურული რუსულის შემქმნელად.
ვაგიფის გარდა, შუშაში ცხოვრობდნენ და მოღვაწეობდნენ აზერბაიჯანული კულტურის ისეთი კორიფეები, როგორებიც არიან პოეტები ნათავანი, ზაქირი, მწერალი ჰაგვერდიევი, კომპოზიტორი ჰაჯიბეკოვი (აზერბაიჯანული კლასიკური მუსიკის შემქმნელი, პირველი აღმოსავლური ოპერის ავტორი), ბულბულის მომღერლები, ხან შუშელი და მრავალი სხვა.
კულტურულის გარდა, შუშას უდიდესი პოლიტიკური გავლენაც ჰქონდა რეგიონის ცხოვრებაზე.
ირანის შაჰების დე ფაქტო ვასალებად მყოფი ყარაბაღის ხანები, სხვათა შორის, ზოგიერთ სომეხ მელიქთან ანუ ადგილობრივ ფეოდალ თავადებთან ერთად, სულ უფრო და უფრო დიდ სუვერენიტეტს იძენდნენ.
სწორედ შუშამ გაუძლო ირანის ყაჯირ-შაჰის პირველ ალყას, სწორედ იქ დაიღუპა მეორე კამპანიის დროს დიდი დამპყრობელი.
ასევე, შუშამ, განჯასთან ერთად, სხვა აზერბაიჯანულ ქალაქებზე დიდხანს გაუწია წინააღმდეგობა საბჭოთა ხელისუფლებას.
შუშა იყო პირველი დედაქალაქი აზერბაიჯანის შემადგენლობაში, 1923 წელს შექმნილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის და თითქმის ყოველთვის, დაფუძნებიდან 1992 წლის მაისამდე – ამ ქალაქში უმრავლესობას აზერბაიჯანელები ფლობდნენ.
- მოსაზრება: სომხეთმა კომპრომისის შანსი ხელიდან გაუშვა
- ვიდეო ერევნიდან: აქცია ომის შეჩერების მოთხოვნით და მუსიკოსები ქუჩაში
მე შუშაში მხოლოდ ერთხელ, 1998 წლის აგვისტოს ბოლოს ვიყავი. ჩვენ ვიყავით ერთ-ერთი პირველი აზერბაიჯანელი ჟურნალისტები, რომლებმაც ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების შემდეგ ყარაბაღში ჩასვლა მოახერხეს და პირველები, რომლებიც შუშაში შეუშვეს.
რაც მაშინ ვნახე, შოკი იყო ჩემთვის, შეიძლება ითქვას, ფსიქოლოგიური ტრავმა დამიტოვა. გაგებული მქონდა რა შუშასა და მის გარშემო ულამაზესი ბუნების შესახებ, ვნახე ომისგან განადგურებული ქალაქი, მიტოვებული ნანგრევები. ყველაზე მეტად გამაოგნა გიოვჰარ აღარ ზედა მეჩეთის შიდა ხედმა, მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიისგან შორს მყოფი ადამიანი ვარ. ვიზიტის ორგანიზატორები შეეცადნენ მოეწესრიგებინათ იქაურობა, ეს ჩანდა, მაგრამ დარჩა ავტომატის ჯერის კვალი კედლებზე, სადაც ყურანიდან სურები იყო დაწერილი.
20 წლის შემდეგ, მთიანი ყარაბაღის არაღიარებულმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, ეს მეჩეთი აღედგინა, თუმცა, ახალმა ომმა კვლავ ყველა გეგმა შეცვალა.
ნაირა აირუმიანი, სტეპანაკერტი-ერევანი: „სომხურ ფესვებს ვერ ამოგლეჯენ შუშიდან“
1992 წლის 8 მაისს, ველოდებოდი რა დამშვიდებას, სტეპანარკეტში, ჩემი სახლის სარდაფიდან ეზოში გამოვედი, რათა კვერცხი და მწვანილი მეყიდა.
ჩვენ სარდაფში 1991 წლის სექტემბრიდან ვიმყოფებოდით. მაშინ სტეპანაკერტს ყველა მხრიდან ბომბავდნენ, მაგრამ ყველაზე ძლიერი დაბომბვა შუშიდან ხდებოდა, რომელიც სტეპანაკერტზე დაახლოებით ნახევარი კილომეტრით მაღლა მდებარეობს. შუშიდან სტეპანაკერტი ხელისგულივით ჩანს.
სანამ მწვანილს ვყიდულობდი, სროლა დაიწყო. თავშესაფრისკენ გაქცევას ვაპირებდი, როდესაც უცებ დავინახე, რომ სადარბაზოდან გამოდიან სომეხი ფიდიანების ფორმაში გამოწყობილი მამაკაცები (მათ „სახალხო შურისმაძიებლებს“ უწოდებენ, აწარმოებდნენ პარტიზანულ ბრძოლას თურქეთში, ანტალიის რეგიონის გასათავისუფლებლად, რომელსაც ბევრი სომეხი „დასავლეთ სომხეთს“ უწოდებს – JAMnews) – ზევით აპრეხილი ულვაშებით, ეპოლეტებით, პატრონტაშებითა და ავტომატებით.
ისინი გამოვიდნენ, როგორც 33 გმირი, მღეროდნენ რაღაც ძალიან მამაკაცურს ულვაშებს ქვემოდან. დამინახეს და გაჩერდნენ: „არ შეგეშინდეთ, თქვენიანები ვართ, ვიწყებთ შუშის გათავისუფლებას. არ დაიმალო. უყურე, როგორ ისვრიან ჩვენები“.
ავიხედე ზევით და დავინახე რაკეტები, რომლებიც შუშის მიმართულებით მიფრინავდა. ამ დღეს ჩვენებმა შუში გაათავისუფლეს.
ამ დღეს, ჩემთვის ომი დასრულდა. 10 თვის შვილთან ერთად სარდაფიდან ამოვედი და სახლში დავბრუნდი.
- „აზერბაიჯანი სომხებს კულტურულ ავტონომიას სთავაზობს და თან მათ ანადგურებს“ – სომეხი პოლიტოლოგი
- აკრძალული კასეტური ბომბები ყარაბაღის კონფლიქტის ზონაში – HRW და Amnesty International
- რა ხდება თურქეთსა და რუსეთს შორის? კომენტარი ბაქოდან
შუში – ეს არის თავი, როდესაც ის წესრიგშია, მთელი ორგანიზმი საათივით მუშაობს. შუშის ისტორია სასაფლაოების მიხედვით შეიძლება ისწავლო, ქალაქთან ახლოს ასეთი 7-ია.
იყო ასეთი ადამიანი – გრაჩიკ არუთუნიანი, ღმერთმა გაანათლოს, ის დიდი ხნის განმავლობაში სწავლობდა შუშის სასაფლაოებს – 5 სომხური იყო, ერთი რუსული და ერთიც მუსლიმური. რა არ აღმოაჩინა მან იქ – თბილისელი სომეხი თავადის სასაფლაო, აშკარად შვედური გვარის მქონე რუსი ოფიცრის საფლავი, ბაზელელი მისიონერის, მდიდარი სომეხი ვაჭრის, რომლის საფლავზეც ეწერა, რამდენი რამ გააკეთა მან შუშისთვის.
შუშაში დაიბადა სომეხი ისტორიკოსი ლეო, მწერალი მურაცანი, ბევრი ცნობილი სომეხის წინაპარი, რომლებიც ამაყად ამბობენ, რომ მათმა წინაპრებმა – ტადევოსიანებმა, ჟამკოჩიანებმა – ააშენეს შუშაში საავადმყოფოები, წყალსადენები, რომლებიც დღესაც მუშაობს.
სტეპანაკერტში ჩემი მეზობელი, დეიდა რაია მიყვებოდა, როგორ გაიქცა მისი ოჯახი 1920 წელს შუშიდან, სადაც სისხლიანი ხოცვა-ჟლეტა დაიწყო.
ის, ხუთი წლის გოგონა, სოფელ გაიბალში ჩაიყვანეს, სტეპანაკერტიდან ცოტა ზევით მდებარეობს. მაგრამ სისხლიანი ხელი ამ სოფელსაც მისწვდა. ახლა ცარიელ სოფელში, მხოლოდ ერთი, ძველი, მე-17 საუკუნის ეკლესია დგას.
სომხურ ფესვებს შუშიდან ვერ ამოგლეჯენ ან ამის გაკეთება უზარმაზარ ფენასთან ერთად მოუწევთ – მაიკოპიდან არდებილამდე, ბათუმიდან ვენამდე.
