რატომ არ ვითარდება ბიზნესი სამხრეთ კავკასიის მეზობელ ქვეყნებს შორის? სამი ამბავი
ეკონომიკური კავშირები სამხრეთ კავკასიაში
როგორ გახდა წამგებიანი საქართველოდან აზერბაიჯანში მანქანების ტრანსპორტირება
როდესაც საქმე ეხება აზერბაიჯანსა და საქართველოს შორის სავაჭრო ურთიერთობებს, პირველ რიგში გვახსენდება მანქანებითა და მათი სათადარიგო ნაწილებით ვაჭრობა. აზერბაიჯანის მეორადი ავტომობილების ბაზარზე საქართველოს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს – მეორადი მანქანები მასობრივად შედის საქართველოდან აზერბაიჯანში. ამ ორ მეზობელ ქვეყანას შორის მთლიანი ვაჭრობის თითქმის მესამედი სწორედ მანქანებით ვაჭრობაზე მოდის.
კორონავირუსის პანდემიამდე საქართველოდან აზერბაიჯანში მანქანების და მათთვის სათადარიგო ნაწილების იმპორტი საკმაოდ პოპულარული საქმიანობა იყო, მაგრამ მას შემდეგ ბევრი რამ შეიცვალა.
“ჩვენ საჰაერო გზით მივდივართ, საქონელი ხმელეთით”
მრავალი წელია, ელნურ იბრაგიმოვი ბაქოში ავტონაწილებს ჰყიდის ბაბეკის გამზირზე მდებარე ბაზარში. აქ შეგიძლიათ იყიდოთ თითქმის ყველაფერი მანქანებისთვის – ზეთიდან დაწყებული ყველაზე პატარა დეტალებით დამთავრებული. ისინი ძირითადად საქართველოდან, არაბეთის გაერთიანებული საემიროებიდან და გერმანიიდანაა შემოტანილი.
ნაწილები ელნურ იბრაგიმოვსაც ამ ქვეყნებიდან შემოაქვს. მაგრამ აზერბაიჯანმა, რომელმაც 2020 წლის გაზაფხულზე საკარანტინო ზომების გამო დახურა სახმელეთო საზღვრები, ჯერაც არ გაუხსნია. ასე რომ, სიტუაცია ბაზარზე ძალიან მძიმეა.
„ადრე, ჩვეულებრივ, საქართველოში, სახმელეთო გზით დადიოდნენ. ახლა კი თქვენ თვითმფრინავით უნდა გადაფრინდეთ და გაცილებით მეტი დახარჯოთ. იქ ვყიდულობთ საქონელს, ვტვირთავთ სატვირთო მანქანებში, რომელიც შემდეგ გარკვეული ტარიფის სანაცვლოდ ბაქოში გადააქვთ, ჩვენ კი ისევ თვითმფრინავით ვბრუნდებით უკან“, – ამბობს ელნურ იბრაგიმოვი.
მანქანების 20 პროცენტი საქართველოდან შემოდის
აზერბაიჯანის სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტის მონაცემებით, 2022 წლის იანვარ-სექტემბერში აზერბაიჯანმა მიიღო 55 199 ავტომობილი, რომელთა ჯამური ფასი 743 966 000 დოლარია.
საქართველოს სტატისტიკის დეპარტამენტის მონაცემებით კი, მხოლოდ 2022 წლის იანვარ-მაისში საქართველოდან აზერბაიჯანში ექსპორტირებულია 11 677 ავტომობილი.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აზერბაიჯანში გაყიდული მანქანების 20 პროცენტზე მეტი (დაახლოებით 170 მილიონი დოლარი) კვლავ საქართველოდან შემოდის.
2022 წლის პირველ კვარტალში საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის მთლიანმა სავაჭრო ბრუნვამ 525 მილიონ დოლარს გადააჭარბა.
ავტომობილებით ვაჭრობა ორ ქვეყანას შორის მთლიანი სავაჭრო ბრუნვის 32 პროცენტს შეადგენს, მისი აბსოლუტური უმრავლესობა კი საქართველოდან აზერბაიჯანში გაყიდული მანქანებია.
მაგრამ ეს ბიზნესი სულ უფრო წამგებიანი ხდება
ელნურ იბრაგიმოვი ამბობს, რომ მყიდველების აქტიურობიდან გამომდინარე, ზოგჯერ თვეში ორჯერ უწევს საქართველოში ფრენა და ეს არ არის იაფი. ყველა ხარჯს ასევე ემატება უზარმაზარი საბაჟო გადასახადები.
„ზოგჯერ ვაჭრობა ძალიან კარგად მიდის, თვეში ორჯერ დავდივართ საქართველოში. მაგრამ ხშირად მყიდველები არ არიან, ისევე როგორც ახლა. ავიაბილეთები ძვირია [AZAL-ის ავიახაზებზე ბაქო-თბილისი-ბაქოს რეისის ბილეთი 400-450 მანათი – დაახლოებით $250 ღირს]. სათადარიგო ნაწილებიც ძვირია. ჩვენ ვაკეთებთ უმნიშვნელო ეკონომიას, რათა როგორმე გავყიდოთ ცოტა მომგებიან ფასად. მაგრამ ამის გაკეთება სულ უფრო და უფრო წამგებიანი ხდება.“ – ამბობს იბრაგიმოვი.
ძვირი საბაჟო გადასახადი
გამოვიყენოთ კალკულატორი საიტზე e.customs.gov.az.
ვთქვათ, თქვენ იყიდეთ საქართველოში ჰიბრიდულ ძრავიანი ნახმარი მანქანა ხუთი ათას დოლარად. აზერბაიჯანში შემოტანისას ეს მანქანა მაშინვე ძვირდება თითქმის 70 პროცენტით და მისი ფასი 8500 დოლარამდე იზრდება.
ავტომობილებით მოვაჭრეების აღიარებით, ოფიციალური გადასახადების გარდა, საბაჟოებისთვის არაოფიციალური გადასახადის გადახდაც უწევთ.
ბადამდარის ბაზარი
ბაქოს გარეუბანში, ბადამდარში, ბაზარს არც ისეთი სიცოცხლით სავსე იერი აქვს, როგორიც ეს ბაბეკის გამზირზე ჩანს. რამდენიმე ადამიანი, ვისაც აქ შევხვდით, ძირითადად მუშები და გამყიდველები არიან – მყიდველები არ ჩანან.
აქ გთავაზობენ როგორც ახალ, ასევე მეორად მანქანებს. ბაზრის უმეტესი ნაწილი საქართველოდან შემოსული მანქანებია.
გამყიდველები მყიდველების ნაკლებობასა და ქვეყანაში მანქანების შემოტანის სირთულეს უჩივიან. ფასდაკლება მოქმედებს მხოლოდ შაბათს და კვირას – სამუშაო დღეებში აქ არავინ მოდის. დილერები ამბობენ, რომ მიუხედავად ამ ტენდენციისა, ისინი ყოველ დილით ადრე მოდიან სამსახურში შემთხვევითი მყიდველების იმედად.
ჩვენი თანამოსაუბრე რიზვან შიხამზაევი ამბობს, რომ მანქანები საქართველოდან ჩამოჰყავდა, ახლახან კი კორეაზე გადაერთო. მისი თქმით, საქართველოდან შემოსული მანქანები იმდენად ძვირია, რომ ეს ბიზნესი წამგებიანი გახდა. შიდა ბაზარზე მანქანების ყიდვა უფრო ადვილია.
რიზვანი იხსენებს იმ დღეებს, როდესაც შესაძლებელი იყო მანქანების საზღვარზე გადაყვანა:
„ახლა თითოეული მანქანის საზღვარზე გადაყვანისთვის 400 დოლარს ითხოვენ. თვითმფრინავის ბილეთი დაახლოებით $250 ღირს. ამას დაუმატეთ სასტუმროს ღირებულება და მიიღებთ საკმაოდ დიდ თანხას.
ჩვენ არ შეგვიძლია ამხელა გადასახადის დაფარვა – საქართველოდან ავტომობილების გამყიდველებისთვის მარჟა მაქსიმუმ 200-300 დოლარია.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იმაზე მეტი უნდა დახარჯო, ვიდრე მოგვიანებით გამოიმუშავებ. დაკეტილი საზღვრები საშინელებაა.“
დილერები ამბობენ, რომ საქართველოდან შემოსული მანქანების უმეტესობა არის ნაავარიები და გამოუსადეგარი, რომლებსაც სადაზღვევო კომპანიები აუქციონზე ყიდიან. აზერბაიჯანში მანქანები უმეტეს შემთხვევაში ასეთ მდგომარეობაში ჩადის.
ბევრმა გამყიდველმა აღიარა, რომ საქართველოდან ჩასულ მანქანებს, ადგილზე არემონტებენ და იერს აძლევენ.
“ადრე ხალხს შეეძლო ხარჯების დაზოგვა”
სახმელეთო საზღვრების ჩაკეტვას მანქანებით ვაჭრობაზე დიდი გავლენა არ მოუხდენია, ამბობს ავტოტრანსპორტის ექსპერტი ელდანიზ ჯაფაროვი. მისი თქმით, წინა წლებთან შედარებით, მატებაც კი შეინიშნება, უბრალოდ ინფლაციასთან ერთად, ყველაფერი გაცილებით გაძვირდა.
“როდესაც საზღვრები ღია იყო, მეორადი ავტომობილები ავტოდილერებს თავად ჩამოჰყავდათ, თვითონ ისხდნენ საჭესთან და ეს მათთვის ეკონომიური იყო. მაგრამ ახლა მანქანები ტრანსპორტირდება ტრაილერებით და სწორედ ამიტომ მოხდა ტრანსპორტირების ხარჯების მნიშვნელოვანი ზრდა.
რა თქმა უნდა, ამაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ლოჯისტიკაზე ფასების ზრდა მთელ მსოფლიოში. და, რა თქმა უნდა, ეს აისახება ქვეყანაში შემოყვანილი მანქანების ფასებზე. მიუხედავად ყველა ამ სირთულისა, აზერბაიჯანში მაინც შესამჩნევია მანქანების იმპორტის ზრდა“, – ამბობს ექსპერტი.
აზერბაიჯანის მინისტრთა კაბინეტის ბრძანებით, სახმელეთო საზღვრები 2023 წლის 1 მარტამდეა დაკეტილი. მიუხედავად იმისა, რომ სტატისტიკის მიხედვით, პანდემიის ნეგატიური შედეგები ქვეყანაში აღარ არის შესამჩნევი.
ხელისუფლების წარმომადგენლებიც რეგულარულად ხაზს უსვამენ, რომ ვითარება სტაბილურია, მაგრამ საზღვრების გახსნა გაზაფხულზეც კი კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას. საზღვრების გახსნას ავტოდილერებიც აღარ ელიან. არიან ისეთებიც, ვინც უკვე საერთოდ უარი თქვა ამ ბიზნესზე.
„გვიხარია, რომ ასე თუ ისე არ გვიჭირს და ვცხოვრობთ, მაგრამ ის დღეები, როდესაც ჩვენ შეგვეძლო გამომუშავებული ფულის დაზოგვა, დიდი ხანია წარსულს ჩაბარდა“, – ამბობს რიზვან შიხხამზაევი.
იმისათვის, რომ სტუმარმა იყიდოს ხალიჩა, თქვენ უნდა მოუყვეთ ისტორია
ანარ მამედ-ზადე 33 წლისაა. მას კავკასიური ხალიჩების მაღაზია აქვს თბილისში, სანაპიროზე. იგი თავის ბიზნესის შესახებ საუბრობს:
„მამაჩემმა და მისმა ძმებმა ეს ბიზნესი მრავალი წლის წინ დაიწყეს. ბიძაჩემმა ელდარმა პირველი მაღაზია 1991 წელს გახსნა ძველ თბილისში, მეიდანზე. იმ დროს მაღაზიები საერთოდ არ იყო. იყო მხოლოდ პუნქტები, სადაც ხალხს შეეძლო კოვზების შეძენა, მაგრამ უფრო ხშირად მიდიოდნენ სახლებში, რომ პატრონის სახლის ხალიჩა ადგილზე დაეთვალიერებინათ.
მაღაზიის გახსნიდან მალევე, ჩვენს შესახებ ხმა მთელ ქალაქში გავრცელდა. შემდეგ კი ყველამ დაიწყო ხალიჩების მიტანა პირდაპირ მისკენ.
მერე მეორე ბიძამ კიდევ ერთი მაღაზია გახსნა იქვე და 1995 წელს უკვე მამაჩემმა გახსნა ეს მაღაზია სანაპიროზე. მაშინ ექვსი წლის ვიყავი. სკოლიდან პირდაპირ მაღაზიაში მოვდიოდი და დროს აქ ვატარებდი. ხალიჩებთან ერთად გავიზარდე.
სტუდენტობის დროს უკვე კარგად ვერკვეოდი ამ საკითხში და ჩემი შემდგომი ცხოვრებაც ხალიჩებს დავუკავშირე.
15 წელია ამ საქმეში ვარ. ეს ისეთი სამუშაოა, თუ არ გიყვარს, ვერ გააკეთებ და ვერც ვერასოდეს ისწავლი.
ეს არ არის მარტივი საქმე. აქ ყველა ხალიჩა ხელით არის ნაქსოვი, ყველა ხელოვნების ნიმუშია. თუ ხალიჩებით ვაჭრობთ, უნდა იცოდეთ როგორ ახსნათ თითოეული ორნამენტი, თითოეული ხალიჩის ასაკი, თითოეული ელემენტის წარმოშობა. თუ მყიდველს ხალიჩას უბრალოდ მაგიდაზე გადაუფარებ, აჩვენებ და უბრალოდ გვერდით დაუდგები, არ გაიყიდება.
იმისათვის, რომ მომხმარებელმა იყიდოს ხალიჩა, მათ უნდა მოუყვე ამბავი.
რამდენი წელიც არ უნდა იყოთ ამ ბიზნესში, ვერასდროს გაიგებთ მის ყველა სირთულეს. ხალიჩების იმდენი სახეობაა, რომ ამ ხელოვნების შესახებ ყველაფერს ბოლომდე ვერასდროს ჩაწვდები.
ხალიჩის მწარმოებელი იყენებს არა მხოლოდ თავის უნარს, არამედ ფანტაზიას. ავტორს შეუძლია შეურიოს ოთხი განსხვავებული ორნამენტი, კუთხეებში განსხვავებული ელემენტებით. ამიტომ ამ საკითხის სრულად შესწავლა შეუძლებელია.
მაგალითად, სოფელში, სადაც აზერბაიჯანელები ცხოვრობენ, ავტორს შეუძლია აზერბაიჯანული ორნამენტებით ხალიჩა მოქსოვოს. მაგრამ ის საქართველოს ტერიტორიაზეა მოქსოვილი, ანუ ქართული მატყლისგან და ქართული საღებავით, შესაბამისად, ეს უკვე ქართული ხალიჩაა.
დავიწყეთ ანტიკვარული ხალიჩების გაყიდვით და ახლა ეს არის ჩვენი მაღაზიის საფუძველი – კავკასიური და ირანული ანტიკური ხალიჩები. ადრე ოჯახებს მხოლოდ ძველი ხალიჩები ჰქონდათ, მაგრამ 2000-იანი წლების დასაწყისიდან გამოჩნდა ახალი ხალიჩები და დავიწყეთ მათი შემოტანა აზერბაიჯანიდან და ირანიდან.
ყველა ხალიჩა, ახალიც და ძველიც, ხელით არის ნაქსოვი.
გვაქვს ირანული, აზერბაიჯანული, სომხური და ქართული ხალიჩები და ასევე ფარდაგები. საქართველოში ბეწვის ხალიჩების ქსოვის ტრადიცია არ არსებობდა, ქართველი ხელოსნები მხოლოდ ქსოვილის ხალიჩებს ამზადებდნენ. ბეწვის ხალიჩებს ძირითადად საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანელები და სომხები ქსოვდნენ.
მაგრამ საქართველო ყოველთვის იყო კავკასიის სავაჭრო ცენტრი, ამიტომაც სწორედ თბილისში მოიყარა თავი სომხურმა, აზერბაიჯანულმა, ირანულმა ხალიჩებმა და ასევე ნამუშევრებმა მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიდან.
სამწუხაროდ, ძველი ხელნაკეთი ხალიჩები ამჟამად ტოვებს საქართველოს, რადგან ადგილობრივები იშვიათად ყიდულობენ ხალიჩებს. ჩვენი კლიენტები, როგორც წესი, ტურისტები არიან და ხალიჩები სუვენირებად საზღვარგარეთ მიაქვთ.
ახლა ჩვენს მაღაზიაში იყიდება 3457 ხალიჩა. ზოგიერთი მათგანი გახსნის დღიდან აქ არის – უძველესი, უზარმაზარი ხალიჩები. წლების განმავლობაში მათი ფასი, რა თქმა უნდა, იზრდება.
პატარა ფარდაგების ფასი იწყება 100 ლარიდან [დაახლოებით $30] და ადის 500 ლარამდე [დაახლოებით $180]. დიდი, ძველი ხალიჩის ფასი შეიძლება იყოს 10000 ლარი [დაახლოებით $3000].
ეს საკმაოდ შრომატევადი სამუშაოა. ყოველ დილით 9 საათზე მოვდივართ, ხალიჩებს ვხსნით, ვფუთავთ, ვასუფთავებთ, ვუვლით. მაღაზიას ვხურავ მხოლოდ წელიწადში ერთხელ – პირველ იანვარს. სხვა დღეებში ჩვენ სულ აქ ვართ – დილიდან საღამომდე.
ხალიჩებთან ერთად გვაქვს ანტიკვარული ნივთების კოლექციაც. ამ ნივთებს 20 წელზე მეტია ვაგროვებთ და არ ვყიდით. თავიდან მხოლოდ მაღაზიის გასაფორმებლად დავიწყეთ ძველი ნივთების შეგროვება და თანდათან ეს ყველაფერი დიდ კოლექციად იქცა.
მაქსიმალურად ვცდილობ, ეს საქმე მაღალი ხარისხით ვაკეთო და აქ ჩემი შვილებიც ჩავრთო. თუ ისინი არ გაჰყვნენ ამ გზას, ჩვენი მაღაზია მაინც დარჩებათ. მაგრამ რაც მთავარია, მათ ექნებათ მეხსიერება, რომელიც ჩემმა ოჯახმა შემოინახა ამ ქალაქისთვის“.
რატომ არ დებენ ინვესტიციებს საქართველო და სომხეთი ერთმანეთში?
სომხურ-ქართული ვაჭრობა და ერთობლივი საწარმოების ნაკლებობა
სომხეთის გეოგრაფია ერთ-ერთი ყველაზე დაუცველი ადგილია რეგიონში – საზღვაო და ოთხი სახმელეთო საზღვრის გარეშე. პოლიტიკური პრობლემების გამო, თურქეთთან და აზერბაიჯანთან საზღვრები დაახლოებით 30 წელია დაკეტილია. ამ პირობებში სომხეთის წვდომა მსოფლიო ბაზრებზე ძირითადად საქართველოს გავლით ხდება. ერევანსა და თბილისს შორის არანაირი ხელშესახები პრობლემა არ არსებობს, რამაც შეიძლება შეაფერხოს მათი ბიზნეს-კომუნიკაცია. მაგრამ სტანდარტული სავაჭრო ბრუნვის გარდა, სომხეთსა და საქართველოს შორის ეკონომიკური თანამშრომლობა არ ღრმავდება. რატომ?
ვაჭრობის მნიშვნელოვანი ზრდა და მიზანი: 1 მილიარდი
სომხეთში 2018 წლის ხავერდოვანი რევოლუციის შემდეგ, თბილისი პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანისთვის ერთ-ერთი ყველაზე მონახულებადი ქალაქი გახდა. პრემიერ-მინისტრებმა დედაქალაქებს გარეთ არაფორმალური შეხვედრებიც გამართეს, რაც პრემიერ-მინისტრებისა და ქვეყნების განსაკუთრებული სიახლოვის ჩვენება უნდა ყოფილიყო. მოლაპარაკების მთავარი ლაიტმოტივი ეკონომიკური თანამშრომლობა იყო. და, როგორც ჩანს, მთავრობების ძალისხმევამ გარკვეული შედეგი გამოიღო.
სომხეთის ეროვნული სტატისტიკური სამსახურის მონაცემებით, 2022 წლის იანვარ-ნოემბერში ქვეყნებს შორის სავაჭრო ბრუნვამ 759 მილიონი დოლარი შეადგინა. ეს 57 პროცენტით მეტია 2019 წელთან შედარებით, როდესაც ერთობლივი ვაჭრობის ყველაზე დიდი მოცულობა დაფიქსირდა. აღსანიშნავია, რომ სომხეთიდან საქართველოში ექსპორტი ამ პერიოდში თითქმის სამჯერ გაიზარდა.
2023 წლის იანვარში სომხეთში ვიზიტისას საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა ირაკლი ღარიბაშვილმა ისიც კი განაცხადა, რომ ქართული მხარის მონაცემებით, 2022 წლის სრული ვაჭრობის მთლიანმა მოცულობამ მილიარდ დოლარს გადააჭარბა. თუ ეს მაჩვენებელი მართალია, ერევანმა და თბილისმა შეძლეს მიეღწიათ მნიშვნელოვანი ნიშნულისთვის, რაც ორ ქვეყანას შორის ეკონომიკურ თანამშრომლობას ახალ დონეზე აყენებს.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა საჯაროდ განაცხადა, რომ მიზანია მიაღწიოს მილიარდ დოლარს:
„2019 წელს, საქართველოსთან ერთად, ჩვენ დავსახეთ ამბიციური მიზანი, რომ საშუალოვადიან პერსპექტივაში ორმხრივი ვაჭრობა 1 მილიარდ დოლარამდე გავზარდოთ. კორონავირუსის პანდემიამ შეანელა ეს პროცესი, მაგრამ ახლა, როდესაც ჩვენ ვისწავლეთ ცხოვრება კორონავირუსთან ერთად, მე მსურს ამ მიზანს მივაღწიოთ. ჩვენ უკვე განვიხილეთ პრემიერ ღარიბაშვილთან და ვეცდებით 2026 წლისთვის ჩვენს ქვეყნებს შორის სავაჭრო ბრუნვა 1 მილიარდ დოლარამდე გავზარდოთ“.
რატომ არ დებენ ინვესტიციებს საქართველო და სომხეთი ერთმანეთში?
2016 წელს სომხეთში ქართული კაპიტალის წარმოშობის 160 საწარმო დარეგისტრირდა, მაგრამ მას შემდეგ მონაცემები არ განახლებულა. სომხური ბაზრის სპეკულაციური შესწავლა ნათლად მიუთითებს, რომ ასეთი საწარმოები ან აღარ არის დარჩენილი, ან მცირე ზომისაა და წარმოების სერიოზულ მასშტაბებს ვერ აღწევს.
„ჩვენი ქვეყნების ეკონომიკის სტრუქტურა საკმაოდ მსგავსია. არის სფეროები, რომლებიც ოდნავ განვითარებულია სომხეთში, არის სფეროები, რომლებიც ოდნავ უკეთესია საქართველოში. ერთ-ერთი იმ რამდენიმე სფეროდან, სადაც სომხეთიდან შედის კაპიტალი, არის ტურიზმი. სომეხი ბიზნესმენები საქართველოს კურორტებზე სასტუმროების ბიზნესში ინვესტიციებს კვლავაც ახორციელებენ“, – ამბობს ექსპერტი საქართველოს საკითხებში ჯონი მელიქიანი.
სომხურ-ქართული ეკონომიკური ურთიერთობების ინერციული განვითარების კიდევ ერთი ინდიკატორია ორი ქვეყნის მთავრობათაშორისი კომისიის მუშაობა, რომელიც მრავალი წლის განმავლობაში უმოქმედო იყო. მხოლოდ 2019 წელს მოახერხეს ორი ქვეყნის მინისტრთა კაბინეტის წარმომადგენლებმა შეკრება და ორმხრივი დღის წესრიგის ძირითადი საკითხების განხილვა.
ქართველი და სომეხი ინვესტორების მეზობელი ქვეყნების ეკონომიკაში ინვესტირებაზე უარის თქმის მთავარი მიზეზი საკმაოდ ტრივიალურია – ბაზრის მცირე ზომა.
დამოუკიდებლობის 30 წლის განმავლობაში საერთაშორისო ეკონომიკური ორგანიზაციების რეიტინგებში საქართველოც და სომხეთიც ახლოს არიან ერთმანეთთან. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ამ ქვეყნებში ბიზნესის კეთების პირობები მსგავსია. აქედან გამომდინარე, კერძო სექტორი ხშირად ვერ ხედავს აზრს ინვესტირებას ისეთ ქვეყანაში, რომელსაც არ გააჩნია ხელშესახები კონკურენტული უპირატესობები.
მეორე მიზეზი ფსიქოლოგიურია. სომხურ ბიზნესს არ აქვს ჩვევა და განსაკუთრებული რესურსი, რომ ინვესტირება მოახდინოს არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ რომელიმე სხვა ქვეყნის ეკონომიკაში. სომხეთის ეკონომიკაში მთავარი ინვესტორი კვლავაც ადგილობრივი ბიზნესმენები არიან, ან ინვესტორები დიდი ქვეყნებიდან – უფრო ხშირად სომხური დიასპორის წარმომადგენლები. საინვესტიციო ნაკადები სომხეთში განპირობებულია ან პოლიტიკური მოსაზრებებით (რუსული კაპიტალის არსებობა და გაფართოება სომხეთში) ან პატრიოტულით (დიასპორის ბიზნესმენების საქმიანობა).
ამ პირობებში არ შეიძლება გვქონდეს იმის იმედი, რომ სომხური ბიზნესი გადაწყვეტს ქართულ ბაზარზე შესვლას.
სიტუაციის შეცვლა შესაძლებელია მხოლოდ ზემოდან კოორდინაციით. ორი ქვეყნის მთავრობებს შეუძლიათ ერთობლივი საწარმოების შექმნის ინიციირება, მაგრამ ჯერჯერობით ეს ასე არ ხდება.
საქართველო, როგორც მთავარი ტრანზიტი სომხეთისთვის
საქართველო სომხეთისთვის მნიშვნელოვანი ქვეყანაა. სომხეთიდან საქონლის დიდი ნაწილი საერთაშორისო ბაზრებზე საქართველოს გავლით აღწევს. უფრო მეტიც, ეს ეხება როგორც ზემო ლარსის გამშვები პუნქტის გავლით რუსეთში მიმავალ სახმელეთო გზას, ასევე საზღვაო მარშრუტებს. სწორედ საქართველოა მთავარი გამტარი. ეს სომხეთ-თურქეთის დაკეტილი საზღვრის გამო ხდება. მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი სომხეთისთვის ევროპისკენ უმოკლეს გზად ითვლება, ქვეყნის როგორც ევროპული, ისე რუსული სავაჭრო გზები საქართველოზე გადის.
იმავდროულად, საქართველოსთვის სომხეთი უზრუნველყოფს მხოლოდ სამხრეთ მიმართულებას – ირანის და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების ბაზარზე წვდომას. თეირანმა იზოლაციისა და საერთაშორისო სანქციების მრავალი წლის განმავლობაში შექმნა აბსოლუტურად დახურული ეკონომიკის მოდელი. გარკვეული საკანონმდებლო დებულებები ფაქტობრივად შეუძლებელს ხდის ირანის ბაზარზე საქონლის ძალიან ფართო სპექტრის შესვლას. ასე იცავს ისლამური რესპუბლიკა ადგილობრივ მწარმოებლებს. შესაბამისად, ირანს საქართველოსთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ აქვს საქონლის ექსპორტის თვალსაზრისით. რაც შეეხება ახლო აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებს, ეს ბაზრები, პრინციპში, რთულად მისადგომია სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებისთვის.
ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ სომხეთსა და საქართველოს შორის არსებული ეკონომიკური თანამშრომლობის ლოგიკა უახლოეს მომავალშიც ასე გაგრძელდება. ის, რაც რეალურად დაეხმარება მხარეებს ვაჭრობის საგრძნობლად გაზრდაში, არის ლოგისტიკური პრობლემების აღმოფხვრა.
სომხეთი ამჟამად აშენებს ჩრდილოეთ-სამხრეთის ავტომაგისტრალს, რომელიც გახდება ტრანზიტი ირანსა და საქართველოს შორის. ასევე, რუსეთი საქართველოს საზღვარზე გამშვები პუნქტის გამტარუნარიანობის გაფართოებას აპირებს.
სომხეთსა და საქართველოს შორის ეკონომიკური თანამშრომლობის კიდევ ერთი დინამიკურად მზარდი სექტორია ენერგეტიკა. სომხეთს ტრადიციულად გამომუშავებული ელექტროენერგიის ჭარბი რაოდენობა აქვს, რომელსაც საქართველოსა და ირანში ყიდის. ბოლო მონაცემებით, სომხეთმა 2022 წელს საქართველოში 365 მილიონი კვტ/სთ ელექტროენერგიის ექსპორტი განახორციელა.
„მოცულობების ზრდა დაკავშირებულია სომხეთის ენერგეტიკული ბაზრის ლიბერალიზაციასთან. თუ სომხეთი მოახერხებს მეოთხე მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობას, ეს ორი ქვეყნის ენერგეტიკული სისტემების კიდევ უფრო დიდი ინტეგრაციის შესაძლებლობას გააჩენს. შესაბამისად, სომხეთი შეძლებს საქართველოში მეტი ელექტროენერგიის იმპორტს“, – ამბობს ექსპერტი საქართველოს საკითხებში ჯონი მელიქიანი.
სომხეთსა და საქართველოს შორის ამჟამად სამი მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზია, მეოთხე, 400 კვ ძაბვის მშენებლობა კი 2023 წელს იგეგმება. პარალელურად, სომხეთსა და ირანს შორის მესამე მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზის გაყვანის პროცესი მიმდინარეობს. ამრიგად, ერევანი საქართველოსა და ირანს შორის ენერგეტიკული დერეფნის ნაწილი გახდება.
ირანის დედაქალაქი სომხეთში
სომხურ-ქართული შემთხვევისგან განსხვავებით, ირანის მაგალითი სამაგალითოა. ბოლო წლებში ირანული კაპიტალის წილი სომხეთში ძალიან სწრაფად იზრდება. ქვეყანაში დიდი ხანია ფუნქციონირებს ირანული ბანკი Mellat. ასევე, ქალაქ ჩარენცავანში ფოლადის ქარხანა ირანის კაპიტალით მუშაობს. რამდენიმე თვის წინ მსგავსი საწარმო არმავირის რეგიონშიც გაიხსნა.
უახლოეს მომავალში ერევანში 18000 კვადრატული მეტრი ფართობის ირანული სავაჭრო ცენტრის გახსნა იგეგმება, სადაც 100 ირანული კომპანია იქნება წარმოდგენილი. სავაჭრო ცენტრის მშენებლობაში თეირანი 5 მილიონი დოლარის ინვესტიციას განახორციელებს.
„ამჟამად ვაწარმოებთ მოლაპარაკებებს ირანთან მსგავსი სავაჭრო ცენტრის გახსნაზე თეირანში. ირანული მხარე თანახმაა. თუმცა, ჩვენ უნდა გავითვალისწინოთ ჩვენი მეზობლების ეკონომიკური და პოლიტიკის თავისებურებები“, – ამბობს ირანში სომხეთის სავაჭრო ატაშე ვარდან კოსტანიანი.
ირანული კაპიტალის შემოდინება სომხეთში განპირობებულია სომხური ბაზრის გარკვეული უპირატესობებით. პირველ რიგში, სომხეთი არის ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის წევრი, რაც ადგილობრივ მწარმოებლებს საშუალებას აძლევს მიიღონ რიგი უპირატესობები ვაჭრობისთვის რუსეთში და დსთ-ს წევრ სხვა ქვეყნებში.
მეორე: სომხეთის ეკონომიკა ირანისგან განსხვავებით ლიბერალიზებულია. ერევანი უზრუნველყოფს საგადასახადო შეღავათებს ინვესტორებისთვის, რომლებსაც სურთ ბიზნესის დაწყება. ეს საშუალებას აძლევს სომხეთს მოიზიდოს კაპიტალი მეზობელი ქვეყნიდან.
აღსანიშნავია, რომ სამხრეთ კავკასიის რეგიონი სულ უფრო მიმზიდველი ხდება როგორც სატრანზიტო ზონა. ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებისთვის სომხეთი შეეცდება გახდეს მთავარი დამაკავშირებელი საქართველოს გავლით შავ ზღვაზე. ამ შემთხვევაში ორმხრივი და თუნდაც სამმხრივი პროექტები შეიძლება უფრო რეალური ჩანდეს.
