აშშ-ის პრეზიდენტმა სომხების გენოციდი აღიარა
აშშ-ის პრეზიდენტმა ჯო ბაიდენმა გასული საუკუნის დასაწყისში, ოსმალურ თურქეთში, სომხების მასობრივ მკვლელობებზე საუბრისას, სიტყვა „გენოციდი“ წარმოთქვა.
ამ დრომდე, თეთრი სახლი ამ ტერმინს გაურბოდა და ისეთ გამოთქმას იყენებდა, როგორიც არის „Mets Eghern“, რაც სომხურად „დიდ ჟლეტას“ ნიშნავს. ეს მიდგომა თურქეთთან ურთიერთობის არგაფუჭების სურვილით აიხსნებოდა, რომელიც ამის გარეშეც პრობლემურად მიიჩნეოდა ბოლო წლებში.
აშშ-ის პრეზიდენტს უკვე გადაუხადა მადლობა სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა.
თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა კი უკვე გამოხატა თავისი უკმაყოფილება.
სომხების გენოციდი – მასობრივი ჟლეტა ოსმალურ თურქეთში 1915 წელს. მანამდე, ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიაზე, დაახლოებით, ორ-ნახევარი მილიონი სომეხი ცხოვრობდა. მკვლელობისა და მასობრივი დეპორტაციის შედეგად, მათი ნახევარი დაიღუპა.
გასული საუკუნის დასაწყისში, ოსმალეთის იმპერიაში მომხდარი ტრაგიკული მოვლენები გენოციდად არის აღიარებული და დაგმობილია გავლენიანი საერთაშორისო ორგანიზაციების, მათ შორის, ევროსაბჭოს, ევროპარლამენტის, მსოფლიო ეკლესიების საბჭოს მიერ. იმ ქვეყნებს შორის, რომლებიც სომხების გენოციდს აღიარებენ, არის ისეთი ქვეყნები, როგორებიცაა კანადა, არგენტინა, შვეიცარია, ავსტრია, იტალია, რუსეთი, ბელგია, საფრანგეთი, პოლონეთი, სლოვაკეთი, ნიდერლანდები, ურუგვაი, საბერძნეთი, კვიპროსი, ვატიკანი, გერმანია, ლიბანი და აშშ.
თურქეთისთვის ასეთი ფორმულირება კატეგორიულად მიუღებელია.
- აშშ-ს სენატმა სომხების გენოციდის შესახებ რეზოლუცია ერთხმად მიიღო
- მოსაზრება: „ოსმალურ თურქეთში მომხდარ სომხების გენოციდთან დაკავშირებით აშშ-ს სენატის რეზოლუცია კანონს არ წარმოადგენს“
რა თქმა აშშ-ის პრეზიდენტმა
„ყოველწლიურად, ამ დღეს, ჩვენ ვიხსენებთ ყველას, ვინც ოსმალურ ეპოქაში, სომხების გენოციდისას დაიღუპა და პირობას ვდებთ, რომ თავიდან ავირიდებთ მსგავსი სისასტიკის განმეორებას“, – ამ სიტყვებით იწყება აშშ-ის 46-ე პრეზიდენტის მიმართვა ოსმალეთის იმპერიაში, 1915 წელს, სომხების მასობრივი მკვლელობის შესახებ.
„1915 წლის 24 აპრილიდან მოყოლებული, კონსტანტინოპოლში ოსმალეთის ხელისუფლების მიერ სომხური თემის ლიდერებისა და ინტელიგენციის დაპატიმრების შემდეგ, დეპორტაცია გაუკეთეს, მოკლეს ან სასიკვდილოდ გაიმეტეს მილიონ-ნახევარი სომეხი. ჩვენ პატივს მივაგებთ მეც ეგერნის მსხვერპლთ, რათა მომხდარის საშინელებანი არ წაიშალოს ისტორიიდან. და გვახსოვს ისინი, რათა დავრჩეთ ფხიზლები სიძულვილის ყველა ფორმის გამანადგურებელი ზეგავლენის წინააღმდეგ“.
განცხადებაში ასევე საუბარია იმაზე, რომ მათი უმრავლესობა, ვინც გადარჩა, იძულებული გახდა მოეძებნა ახალი სახლი და დაეწყო ახალი ცხოვრება მთელ მსოფლიოში, მათ შორის, აშშ-ში:
„ათწლეულების განმავლობაში, სომეხი ემიგრანტები აშშ-ში გამდიდრდნენ სხვადასხვა გზით, მაგრამ მათ არასოდეს დავიწყებიათ ტრაგიკული ისტორია, რომელმაც მათი ამდენი წინაპარი ჩვენს სანაპიროებზე ჩამოიყვანა. ჩვენ ვაფასებთ მათ ისტორიას. ვხედავთ ამ ტკივილს. ვადასტურებთ ამ ისტორიას. ამას ვაკეთებთ არა იმიტომ, რომ დავადანაშაულოთ, არამედ იმიტომ, რომ, რაც მოხდა, არასოდეს არ განმეორდეს. (…) ამერიკელი ხალხი პატივს მიაგებს ყველა სომეხს, დაღუპულს გენოციდის შედეგად, რომელიც 106 წლის წინ დაიწყო“.
რა უძღოდა წინ განცხადებას
24 აპრილის წინა დღეს, Bloomberg-მა დაწერა იმის შესახებ, რომ აშშ-ის პრეზიდენტმა ჯო ბაიდენმა თურქეთის პრეზიდენტთან, რეჯეფ თაიფ ერდოღანთან სატელეფონო საუბრისას განაცხადა თავისი განზრახვის შესახებ, ეღიარებინა ოსმალეთის იმპერიაში სომხების გენოციდი.
ჯერ კიდევ წინასაარჩევნო კამპანიისას, ჯო ბაიდენი პირდაპირ საუბრობდა ოსმალურ იმპერიაში მომხდარი გენოციდის აღიარების აუცილებლობის შესახებ.
თავის მიკრობლოგში, Twitter-ზე, ერთი წლის წინ, მაშინ ჯერ კიდევ პრეზიდენტობის კანდიდატმა, დაწერა:
„დღეს, ჩვენ ვიხსენებთ სიმხეცეს, რომელსაც სომეხი ხალხი „მეც-ეგერნის“ დროს შეეჯახა – სომხების გენოციდს. არჩევის შემთხვევაში, პირობას ვდებ, მხარი დავუჭირო რეზოლუციას სომხების გენოციდის აღიარების შესახებ და ადამიანის საყოველთაო უფლებებს მთავარ პრიორიტეტად ვაქცევ“.
წინაისტორია აშშ-ში
ჯო ბაიდენის ყველა წინამორბედი თავს არიდებდა ტერმინ გენოციდის გამოყენებას, როდესაც ოსმალურ იმპერიაში, 1915 წლის მოვლენებზე საუბრობდა.
პრეზიდენტები ჯორჯ ბუში უფროსი, ბილ კლინტონი და ჯორჯ ბუში უმცროსი თავს არიდებდნენ სიტყვა „გენოციდის“ ხსენებას, თურქეთის პოზიციის გათვალისწინების გამო.
2007 წლის ოქტომბერში, აშშ-ის კონგრესის საერთაშორისო საქმეთა კომიტეტმა მხარდაჭერა გამოუცხადა რეზოლუციას, რომელიც სომეხი ხალხის გენოციდს აღიარებდა. თუმცა, რეზოლუციის კენჭისყრამდე რამდენიმე საათით ადრე, ჯორჯ ბუშმა კონგრესს რეკომენდაციით მიმართა, ხმა არ მიეცათ მისთვის.
„ჩვენ ყველანი ღრმა მწუხარებას გამოვთქვამთ სომეხი ხალხის ტრაგიკული ტანჯვის გამო, რომელიც 1915 წელს დაიწყო, მაგრამ ეს რეზოლუცია არ არის სწორი პასუხი მასობრივი მკვლელობების ისტორიაზე და მისი მიღება დიდ ზიანს მიაყენებდა ჩვენს ურთიერთობებს ნატოში საკვანძო მოკავშირესთან ტერორიზმთან გლობალურ ომში“, – განაცხადა მაშინ ბუშმა უმცროსმა.
რესპუბლიკელი ბუში დემოკრატმა ბარაკ ობამამ შეცვალა. მიუხედავად თავისი პირველი ვადით არჩევამდე გენოციდის აღიარების დაპირებისა, მან ხმარებაში შემოიღო სომხური სიტყვა „მეც ეგერნი“.
„მეც ეგერნი“ ერთ-ერთი ყველაზე დამანგრეველი თავია სომეხი ხალხის ისტორიაში და ჩვენ ცოცხლად უნდა შევინახოთ მისი ხსოვნა მსხვერპლთა პატივისცემის ნიშნად და წარსულის შემზარავი შეცდომების თავიდან ასაცილებლად“.
ობამა რესპუბლიკელმა დონალდ ტრამპმა შეცვალა. ის ერთადერთი პრეზიდენტი იყო უკანასკნელი 30 წლის განმავლობაში, რომელიც სომხებს არაფერს დაჰპირებია.
ერთადერთი ამერიკელი პრეზიდენტი, რომელმაც მხოლოდ ერთხელ ახსენა სომხების გენოციდი ჰოლოკოსტისადმი მიძღვნილ წერილობით მიმართვაში, რონალდ რეიგანი იყო.
თუმცა, ამერიკის პარლამენტი არაერთხელ გამოვიდა მეოცე საუკუნის დასაწყისში თურქეთში მომხდარი მოვლენების დაგმობით.
სომხების გენოციდის შესახებ პირველი რეზოლუცია აშშ-ის კონგრესმა ჯერ კიდევ 1975 წელს მიიღო, კვიპროსში თურქების შეჭრის შემდეგ.
2019 წელს, წარმომადგენელთა პალატამ და სენატმა რეზოლუციები მიიღეს, რომელიც სომხების გენოციდს აღიარებდა. მაშინ, ამერიკაში შეშფოთებულები იყვნენ იმით, რომ თურქეთი რუსეთისგან საზენიტო სარაკეტო სისტემა С-400-ებს ყიდულობდა.
მაგრამ, საბოლოოდ, აშშ-ის პრეზიდენტმა დონალდ ტრამპმა გადადო სენატის მიერ 12 დეკემბერს მიღებული №150 რეზოლუცია, პირველი მსოფლიო ომის დროს, ოსმალეთის იმპერიაში, სომხების გენოციდის აღიარების შესახებ.
სახელმწიფო დეპარტამენტში განაცხადეს, რომ „აშშ-ის ადმინისტრაციის პოზიცია უცვლელია“ და რომ 1915 წლის ისტორიული მოვლენები ისევ განიხილება, როგორც „მასობრივი მკვლელობა“.
თურქების რეაქცია
სომხეთი, ორ ათეულზე მეტი ქვეყანა და საერთაშორისო ორგანიზაციები ოფიციალურად აღიარებენ 1915 წლის მოვლენებს გენოციდად. თურქეთისთვის ასეთი ფორმულირება კატეგორიულად მიუღებელია.
აშშ-ის მხრიდან გენოციდის აღიარებასთან დაკავშირებით, თურქეთში არაერთხელ განაცხადეს, რომ ეს ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობების გაუარესებას გამოიწვევს. ბოლოს, 20 აპრილს, ტელეარხ Habertürk-თან ინტერვიუში თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა, მევლუთ ჩავუშოღლუმ აღნიშნა, რომ აშშ-ის პრეზიდენტები არაერთხელ გამოვიდნენ წინასაარჩევნოდ გენოციდის აღიარების დაპირებით, მაგრამ გამარჯვების შემდეგ არ აკეთებდნენ ამას.
ისტორიული ნაბიჯის გადადგმასთან დაკავშირებით ბაიდენის შესაძლო განზრახვის კომენტირებისას, თურქეთის დიპლომატიური უწყების ხელმძღვანელმა განაცხადა, რომ „თუკი ამერიკას არ სურს ურთიერთობების კიდევ უფრო გაფუჭება, არჩევანი მათზეა“.
უფრო მეტიც, თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი ამბობდა, რომ სომხების გენოციდის აღიარების საპასუხოდ, ანკარა ამერიკელი ინდიელების გენოციდს აღიარებს.
მას შემდეგ, რაც აშშ-ის პრეზიდენტმა ჯო ბაიდენმა ოფიციალურად აღიარა სომხების გენოციდი, მევლუთ ჩავუშოღლუმ განაცხადა, რომ სიტყვებს არ შეუძლია, შეცვალოს ან გადაწეროს ისტორია:
„ჩვენ ვერავისგან ვისწავლით ჩვენს ისტორიას. პოლიტიკური ოპორტუნიზმი – მშვიდობისა და სამართლიანობის უდიდესი ღალატია“.
სომხეთის პრემიერმა ბაიდენს მადლობა გადაუხადა
ნიკოლ ფაშინიანმა Facebook-ის საკუთარ გვერდზე დაწერა, რომ ჯო ბაიდენს წერილი გაუგზავნა, რომელშიც აღნიშნა, რომ მთელი მსოფლიოს სომხებმა დიდი ენთუზიაზმით მიიღეს ოფიციალური აღიარება და აშშ-ის პრეზიდენტის მხრიდან ოსმალეთის იმპერიაში სომხების გენოციდის დაგმობა.
პრემიერის თქმით, ეს არის ნაბიჯი სიმართლისა და ისტორიული სამართლიანობის ტრიუმფისკენ და ფასდაუდებელი მხარდაჭერაა გენოციდის მსხვერპლთა შთამომავლებისთვის:
„განსაკუთრებით მინდა აღვნიშნო ასევე, 2019 წელს, აშშ-ის კონგრესის ორივე პალატის მიერ გენოციდის აღიარების შესახებ რეზოლუციის მიღება და კონსტატირება, რომ თქვენი გზავნილით, გენოციდის აღიარების პროცესმა თავის მიზანს მიაღწია“.
პრემიერის აზრით, გენოციდის აღიარება მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ 1.5 მილიონი მსხვერპლის ხსოვნის პატივსაცემად, არამედ იმისთვისაც, რომ თავიდან აიცილონ ახალი დანაშაულები.
