მოსაზრება: რა ელის ყარაბაღსა და სომხეთს?
ვადებში შესრულდა ყარაბაღის სამმხრივი შეთანხმების ძირითადი დებულებები, რომელსაც 2020 წლის 9 ნოემბერს, ხელი მოეწერა სომხეთის, აზერბაიჯანისა და რუსეთის მეთაურების მიერ – 1 დეკემბრისთვის, სომხურმა მხარემ აზერბაიჯანის კონტროლქვეშ დააბრუნა მთიანი ყარაბაღის სამი მიმდებარე რაიონი.
რა იქნება შემდეგ? სომხეთიდან, რომელმაც „ყარაბაღის მეორე ომი“ წააგო, მომავალი ფერადი არ ჩანს. JAMnews-ის პოლიტიკური მიმომხილველის, ნაირა აირუმიანის კომენტარი.
სად გაივლის ახლა რეალური საზღვრები?
44-დღიანმა ომმა (27 სექტემბერი – 9 ნოემბერი, 2020) სრულად შეცვალა კავკასიაში ძალთა განლაგება, რომელიც უკანასკნელი 26 წლის განმავლობაში იყო შენარჩუნებული – „ყარაბაღის პირველი ომის“ შემდეგ.
სომხურმა ყარაბაღმა ვერ გაუწია წინააღმდეგობა აზერბაიჯანული ძალების მასირებულ შეტევას, რომელსაც მხარს უჭერდნენ თურქეთი, დაქირავებული ჯიჰადისტი მებრძოლები და ისრაელისა და თურქეთის წარმოებული უპილოტო საფრენი აპარატები.
იმ ტერიტორიის თითქმის 70 პროცენტი, რომელსაც 1991-1994 წლების ომის შემდეგ, ყარაბაღის სომხური ძალები აკონტროლებდა, აზერბაიჯანმა წაიღო. თანაც, დაპყრობილ ტერიტორიებს შორის აღმოჩნდა ყოფილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის შემადგენლობაში მყოფი ჰადრუთის, შუშის, ასკერანის, მარტუნისა და მარდაკერტის რაიონები. დაიკარგა ქალაქი შუშაც.
ახლა, მთელი სიმწვავით დადგა რეალური საზღვრების დადგენის საკითხი. მათი ნაწილის გარკვევისთვის არ არსებობს სამართლებრივი საფუძველი, ფაქტობრივად, ეს საკითხი გადაიჭრება ძალითა და წინააღმდეგობით.
- რა მიიღეს აზერბაიჯანმა და სომხეთმა ზავის შესახებ შეთანხმების შემდეგ
- ჟირაირ ლიპარიტიანი: რატომ წააგო სომხეთმა ყარაბაღის ომი
- ოპოზიციის ულტიმატუმი ფაშინიანს: დატოვოს თანამდებობა 8 დეკემბრამდე
ზოგი ამბობს, რომ საფუძვლად უნდა ავიღოთ საბჭოთა პერიოდის აზერბაიჯანის, მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის საზღვრები. მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩნდება კითხვა – როგორ მოვიქცეთ იმ ოლქებთან დაკავშირებით, რომელსაც ახლა აზერბაიჯანი აკონტროლებს?
სხვები გვთავაზობენ დავეფუძნოთ ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების მომენტში არსებულ ფაქტობრივ ფრონტის ხაზს და აპელირებენ რუსეთზე: რაკი მან იკისრა შუამავლობა, ის უნდა იყოს არბიტრი საზღვრის დადგენის საკითხებში.
ამ ომის შემდეგ, საზღვარი პრობლემა გახდა თავად სომხეთისთვისაც
უკვე რამდენიმე ინციდენტი მოხდა, როდესაც აზერბაიჯანელმა სამხედროებმა პრეტენზია გამოთქვეს აზერბაიჯანის სუვერენულ ტერიტორიაზე – სოთქში, სადაც განლაგებულია ოქროს მსხვილი საბადო და ასევე, სიუნიქის პროვინციაში.
თავად სომხეთის საზღვრებიც ათასობით კილომეტრით გაიზარდა.
1997 წლის შეთანხმების თანახმად, ამ დრომდე, სომხეთის ირანსა და თურქეთთან საზღვრებს რუსი მესაზღვრეები იცავენ, საქართველოსთან საზღვარზე სომეხი მესაზღვრეები დგანან, სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე – სომხური ჯარები.
ახლა, ვინ დადგება სომხეთ-აზერბაიჯანის რეალურ საზღვარზე, ჯერჯერობით უცნობია.
პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა თქვა, რომ მას სომხეთის არმია დაიცავს და ეს უნდა იყოს სახელმწიფოთაშორისი საზღვარი და არა ფრონტის ხაზი.
სომხეთში ხელისუფლების ფაქტობრივად არარსებობა, რაც ომისა და სამარცხვინო მარცხის შემდეგ ჩამოყალიბდა, იქამდე მივიდა, რომ საზღვრების საკითხები ნაჩქარევად წყდება, ზოგჯერ იარაღის ლულის ქვეშ.
შედეგად, ბევრი ყარაბაღული სოფლიდან, საბრძოლო მოქმედებების შეწყვეტიდან 10 დღის შემდეგ, სომხების დეპორტაცია მოხდა და მათ ბარგის მოსაკრებად მხოლოდ რამდენიმე საათს აძლევდნენ.
ვინ გადაჭრის საზღვრის დემარკაცია-დელიმიტაციის საკითხს, ჯერჯერობით უცნობია. ამისთვის, სამშვიდობო შეთანხმებაა საჭირო, სადამდეც ჯერ კიდევ შორია. და საზღვრები, როგორც ჩანს, კიდევ არაერთხელ შეიცვლება, რადგან ნათელია, რომ სამმხრივი შეთანხმება საბოლოო დოკუმენტი არ არის.
რუსეთმა ყარაბაღში ჯარები შეიყვანა – ინტეგრაცია შეიძლება მოჰყვეს თუ აღიარება?
ომის შემდეგ, ანალიტიკოსები ცდილობენ გამარჯვებულებისა და დამარცხებულის იდენტიფიცირებას. ზედაპირზე ჩანს აზერბაიჯანის გამარჯვება და სომხური მხარის მარცხი. მაგრამ ბევრი ამბობს, რომ ყველაზე მეტი ბონუსი რუსეთმა მიიღო.
ბოლოს და ბოლოს, მოსკოვმა ყარაბაღში ჯარები შეიყვანა.
ყარაბაღის კონფლიქტი სხვა პოსტსაბჭოთა კონფლიქტებისგან იმით განსხვავდება, რომ მასში რუსეთი პირდაპირ არ მონაწილეობდა. მოსკოვი არ აღიარებდა ყარაბაღს (განსხვავებით სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთისგან) და ვერ მოახერხა იქ თავისი ჯარების შეყვანა.
ახლა, რუსულ-თურქული შეთანხმების შემდეგ, რომელსაც აშშ-ისა და საფრანგეთის ზურგსუკან მიაღწიეს, ყარაბაღი „ჩვეულებრივი“ რუსული კონფლიქტი გახდა.
ამიტომ, ახლა მოვლენების შესაბამისი განვითარება შეიძლება განვიხილოთ.
კერძოდ, საუბრობენ ყარაბაღისთვის „აფხაზური გზის“ შესაძლებლობაზე, როდესაც რუსეთმა, შესაძლოა, მისი დამოუკიდებლობა აღიაროს. ან, თუნდაც, მასიურად გასცეს იქ რუსული პასპორტები – რათა შემდეგ თავისი სუბიექტების უფლებები დაიცვას.
სხვა პერსპექტივა, რომელიც განიხილება – ეს არის სომხეთის რუსულ სივრცეში ინტეგრაცია.
სომხური მედია წერს, რომ რუსეთმა ომი შეაჩერა პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანის თანხმობის სანაცვლოდ, შეუერთდეს სომხეთის რუსეთისა და ბელარუსის სახელმწიფოთა კავშირს.
არის კიდევ ერთი პერსპექტივა – შეიცვალოს ყარაბაღის მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა და შემდეგ, რეფერენდუმი ჩატარდეს მისი სტატუსის შესახებ.
ეს შესაძლებელია, თუკი თურქეთი და აზერბაიჯანი ინტენსიურად დაიწყებენ მთიანი ყარაბაღის დაპყრობილ ტერიტორიაზე მოსახლეობის შეყვანას, მათ შორის, დაქირავებული სუნიტებით.
თუკი აზერბაიჯანული მოსახლეობა იქ შთამბეჭდავ პროცენტს შეადგენს – პლებისციტის შემთხვევაში რუსეთმა შეიძლება დაკარგოს ყარაბაღის თავის სივრცეში ინკორპორირების შესაძლებლობა.
სულ რამდენიმე თვე დარჩა რუსეთ-თურქეთის მოსკოვის შეთანხმების 100 წლისთავამდე (1021 წლის 16 მარტი), რომლითაც ორმა ქვეყანამ სომხეთი და მთლიანად კავკასია გაინაწილა.
და აი, რუსეთმა და თურქეთმა ისევ გაიყვეს რეგიონი – როგორც ჩანს, მომდევნო 100 წლით.
სომხეთმა სუვერენიტეტის ნაწილი შეიძლება დაკარგოს
სამმხრივი შეთანხმების შემდეგ, ნიკოლ ფაშინიანი, რომელმაც ხელი მოაწერა კაპიტულაციას და მოღალატის ტიტული დაიმსახურა, ბეწვზე ჰკიდია.
და ჩერდება, როგორც ჩანს, იმიტომ, რომ ოპოზიცია ახალს ვერაფერს სთავაზობს მოსახლეობას.
17-მა ოპოზიციურმა პარტიამ, ერთობლივი გადაწყვეტილებით ფაშინიანს ვადა 8 დეკემბრის 12 საათამდე მისცა, რათა საკუთარი ნებით დაეტოვებინა თანამდებობა. სხვა შემთხვევაში, ისინი მას ჰპირდებიან, რომ ამის გაკეთებას.
დროებით პრემიერ-მინისტრად ექსპრემიერის, ვაზგენ მანუკიანის კანდიდატურა წარმოადგინეს. ოპოზიციის გეგმის თანახმად, ის შექმნის ეროვნული თანხმობის მთავრობას, ნახევარი წლის შემდეგ კი ვადამდელ საპარლამენტო არჩევნებს ჩაატარებს.
ამასთან, ოპოზიცია:
- სადავოდ არ ხდის სამმხრივ შეთანხმებას
- არ აპროტესტებს რეგიონში რუსული ჯარების შეყვანას და მოსკოვის დომინანტურ როლს
- არ ახსენებს ყარაბაღის დამოუკიდებლობას და, მით უმეტეს, სომხეთისა და ყარაბაღის გაერთიანებას
სხვათა შორის, 1989 წლის 1 დეკემბერს, უზენაესმა საბჭომ მიიღო დეკლარაცია სომხეთისა და მთიანი ყარაბაღის გაერთიანების შესახებ.
მას შემდეგ გასული უკვე 30 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, სომხეთის პარლამენტს არც ერთხელ არ განუხილავს ამ დეკლარაციის რეალიზაციის შესაძლებლობა.
ამის შესახებ ერევანში შეახსენეს რუსეთის პრეზიდენტ პუტინსა და საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ ლე დრიანსაც.
ომის დასრულების შემდეგ, საფრანგეთის პარლამენტის ზედა და ქვედა პალატამ მიიღეს რეზოლუცია, რომლითაც ქვეყნის ხელისუფლებას მთიანი ყარაბაღის დამოუკიდებლობის აღიარებისკენ მოუწოდეს.
თუმცა, საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა აღნიშნა, რომ სომხეთს პარიზისთვის ასეთი თხოვნით არ მიუმართავს.
ანალიტიკოსები ვარაუდობენ, რომ სომხეთმა ამოისუნთქა და ყარაბაღზე პასუხისმგებლობა რუსეთსა და აზერბაიჯანზე გადაისროლა. და ახლა, შეიძლება ხელები რეგიონული კოოპერაციისა და განვითარებისთვის გაითავისუფლოს, რაშიც, როგორც მრავალი წლის განმავლობაში გვარწმუნებდნენ უცხოელი პოლიტიკოსები, ხელს ყარაბაღის პრობლემა უშლიდა.
რეგიონი გაიხსნება და ისევ დაიწყება ერთობლივი თანაცხოვრება?
სომხური მხარისთვის სამმხრივი შეთანხმების ერთადერთ „მიღწევას“ ნიკოლ ფაშინიანი სწორედ რეგიონული კომუნიკაციებისთვის გახსნის, აღდგენისა და ეკონომიკური კავშირების განვითარების ალბათობას უწოდებს.
სომხეთში, ბევრი ადამიანი სკეპტიკურად არის განწყობილი ასეთი შესაძლებლობისადმი.
პირველ რიგში, თურქეთი და აზერბაიჯანი, რომლებიც მრავალი წელია ბლოკავენ სომხეთის საზღვრებსა და კომუნიკაციებს, ნებისმიერ მომენტში შეძლებენ ამის ისევ გაკეთებას.
მეორეც, სომხეთში ეშინიათ, რომ მცირე სომხურ ბაზარს მტაცებელი მეზობლები გადაყლაპავენ.
ამრიგად, არის ორი რადიკალურად განსხვავებული მოსაზრება:
- ღია კომუნიკაციები მიგვიყვანს სომხეთის სახელმწიფოებრიობის დაკარგვასთან, რადგან ვერ გავუძლებთ კონკურენციასა და ცდუნებას;
- ბოლოს და ბოლოს, სომხეთი დაუბრუნდება რეალურ მსოფლიოს, სადაც ცხოვრობენ და ვაჭრობენ სხვადასხვა ეროვნებისა და აღმსარებლობის ადამიანები.
დიდი ალბათობით, რაღაც შუალედური მოხდება – სომხეთი მართლაც გაიხსნება სხვა ქვეყნებისთვის, მათ შორის, არამეგობრული თურქული და აზერბაიჯანული კაპიტალისთვის. და ამან გარკვეულ კლასტერებში, მართლაც შეიძლება გამოიწვიოს სუვერენული პოზიციების დაკარგვა.
საერთო ჯამში, ყარაბაღსაც და სომხეთსაც მოუწევთ, კვლავ ისწავლონ ცხოვრება „ინტერნაციონალში“.
ალბათ, ეს იქნება ომის ერთ-ერთი შედეგი – და რეგიონის მომავლის გამშვები მექანიზმი.
1990-იანების დასაწყისის კონფლიქტის შედეგად, ფაქტობრივად, სრული ეთნიკური სეგრეგაცია მოხდა. უკვე 26 წელია, სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის თითქმის არ არის კონტაქტი, დაიკარგა ერთობლივი ცხოვრებისა და კოოპერაციის კულტურა.
ახლა, ადამიანებს თავიდან მოუწევთ სწავლა, ერთმანეთში ხედავდნენ არა მტრებს, არამედ მეზობლებს.
და ეს რთული იქნება.
