ხორბლის ტრანზიტი სომხეთში აზერბაიჯანს გავლით: რას ნიშნავს ეს ეკონომიკურად და პოლიტიკურად?

ხორბლის ტრანზიტი სომხეთში აზერბაიჯანის გავლით

2025 წლის ნოემბრის დასაწყისში სომხეთმა პირველად მიიღო ხორბალი სარკინიგზო მარშრუტით, რომელიც აზერბაიჯანისა და საქართველოს ტერიტორიას გადის. 1 048 ტონა რუსული ხორბალი 15 ვაგონით ერევანში 1-ელ ნოემბერს შევიდა. 8 ნოემბერს ანალოგიური გზით მიაღწია დაახლოებით 1 000 ტონა ყაზახურმა ხორბალმაც.

ყაზახეთიდან გაგზავნილი მარცვლეული ჯერ აზერბაიჯანში ჩადის — რკინიგზით და კასპიის ზღვით — შემდეგ ბოიუკ კესიკის სადგურისკენ მიემართება და საქართველოს გავლით სომხეთის ქსელში შედის.

ეს არის პირველი შემთხვევა 30 წლის შემდეგ, როდესაც ერევანი ხორბალს აზერბაიჯანის გავლით იღებს.

სტატია მიმოიხილავს, როგორ გახდა შესაძლებელი ახალი სატრანზიტო გზა, რა პოლიტიკური და ლოგისტიკური ფაქტორები განსაზღვრავს პროცესს და რა პოტენციალს ქმნის ეს მარშრუტი მომავალში.

აზერბაიჯანის გადაწყვეტილება ათავისუფლებს ახალ დერეფანს

ახალი სატრანზიტო სქემა აზერბაიჯანის გადაწყვეტილების შედეგია, რომელმაც 30 წლიანი შეზღუდვები გააუქმა და სომხეთში კომერციული ტვირთების გატარება დაუშვა.

21 ოქტომბერს, ყაზახეთის პრეზიდენტთან შეხვედრისას, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა განაცხადა, რომ ერბაიჯანი ყველა აკრძალვას ხსნის. მისი თქმით, ხორბლის მიწოდება “მაჩვენებელია იმისა, რომ მშვიდობა ორ ქვეყანას შორის პრაქტიკულადაც რეალიზდება“.

სომხეთის ხელისუფლება ამ გადაწყვეტილებას რეგიონული კომუნიკაციების გახსნისკენ გადადგმულ ნაბიჯად აფასებს.

1980-იანი წლების ბოლოდან მოყოლებული, ორ ქვეყანას შორის პირდაპირი სატრანსპორტო კავშირი დახურულია და შესაბამისად, პირველი მატარებლები ისტორიულ მოვლენად მოიაზრება.

პროცესის დასაწყებად საჭირო იყო როგორც პოლიტიკური შეთანხმება, ისე ტექნიკური კოორდინაცია. შესაბამის რკინიგზის უწყებებს შორის შეთანხმებები მიღწეულია.

ყაზახეთი და სომხეთი რეგულარული მიწოდებების შესახებ გეგმებს ადგენენ

პირველი სატესტო პარტიების შემდეგ, ყაზახეთმა და სომხეთმა განაცხადეს, რომ ხორბლის რეგულარული მიწოდების დაწყებას გეგმავენ.

ყაზახეთის სახელმწიფო მარცვლეულის კომპანია მზად არის, სომმხეთს თვეში 15–20 ათასი ტონა მარცვლეული მიაწოდოს. ოქტომბერში ყაზახურმა კომპანიებმა სომხურ მხარესთან გრძელვადიანი ხელშეკრულებები გააფორმეს – მიმდინარე მიწოდება ამ შეთანხმების საპილოტე ეტაპად ითვლება.

წელიწადში 180–240 ათასი ტონა დამატებითი მოცულობა სომხეთის წლიური მოთხოვნის მნიშვნელოვან ნაწილს დაფარავს.

ყაზახეთის ოფიციალური პირები პროცესს “სასურსათო დიპლომატიის“ მაგალითად განიხილავენ.

სომხეთის დამოკიდებულება რუსულ ხორბალზე და ახალი ალტერნატივა

სომხეთი ყოველწლიურად 350–400 ათას ტონა ხორბალს მოიხმარს, მისი დიდი ნაწილი კი იმპორტზე მოდის.

2024 წელს სომხეთმა 316 ათასი ტონა ხორბალი შემოიტანა, რომელთა 99%-ზე მეტი რუსული იყო. რუსეთის უკრაინაში შეჭრის შემდეგ გლობალურ ბაზრებზე ფასების რყევებმა ერევანი სურსათის უსაფრთხოების რისკების წინაშე დააყენა.

ყაზახეთის გამოჩენა საბაზრო კონკურენციას ზრდის და შესაძლოა, ფასების სტაბილურობას მოხმარებაზეც ჰქონდეს გავლენა.

გეოგრაფიული დივერსიფიკაცია ამცირებს მიწოდებების პოტენციურ შეფერხებებს — მათ შორის პოლიტიკურ და ლოგისტიკურ მიზეზებზე. ტრანზიტი აზერბაიჯანის გავლით ლოგისტიკურადაც ეფექტურია, რადგან საქართველო–რუსეთის გავლით მოძრავი გზა (ზემო ლარსი) ზამთარში ხშირად იკეტება.

პოტენციური გაფართოება: სხვა ტიპის ტვირთები

ამ ეტაპზე დერეფანი მხოლოდ ხორბლისთვის გამოიყენება, თუმცა აზერბაიჯანის ოფიციალური პირები და ანალიტიკოსები ამბობენ, რომ მომავალში სხვა ტიპის ტვირთებიც შეიძლება გატარდეს.

ყაზახეთმა უკვე გამოაცხადა, რომ მარშრუტს სხვა საქონლის გადაზიდვისთვისაც გამოიყენებს – საუბარია საკვებ პროდუქტებზე, სასუქებზე, მეტალურგიულ და ქიმიურ საქონელზე.

სომხეთი ასევე ვარაუდობს, რომ დერეფანი საკუთარი ექსპორტისთვისაც შეიძლება გახდეს ხელმისაწვდომი — მათ შორის სასმელებზე და სამომხმარებლო საქონელზე.

არსებული გზა და “ტრამპის მარშრუტის“ პერსპექტივა

ამჟამად, ყაზახეთიდან და რუსეთიდან სომხეთში ტვირთების შესვლის ერთადერთი პრაქტიკული მარშრუტი საქართველოზე გადის. ყველა მატარებელი აზერბაიჯანს კვეთს, შემდეგ კი საქართველოს რკინიგზით შედის სომხეთში.

1990-იანებიდან მოყოლებული საქართველო სომხეთის საგარეო ვაჭრობაში ცენტრალურ სატრანზიტო როლს თამაშობს.

მომავალში შესაძლოა ახალი მარშრუტი — “ტრამპის გზა” — განახორციელდეს. 2025 წლის აგვისტოში, ვაშინგტონში, აზერბაიჯანმა და სომხეთმა აშშ-ის პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის შუამავლობით წინასწარი შეთანხმება მიიღეს, რომლის მიხედვით ნახჩევანიდან სიუნიქის გავლით შეუფერხებელი მიმოსვლა დაიწყება.

თუ პროექტი განხორციელდება, აზერბაიჯანი თურქეთთან პირდაპირ კავშირს დაამყარებს, ხოლო სომხეთი ახალ სავაჭრო შესაძლებლობებს.

TRIPP-ის პოლიტიკურ-ტექნიკური დეტალების შეთანხმება ჯერ დასრულებული არ არის. ამიტომ საქართველოში არსებული მარშრუტი უახლოეს პერიოდში კვლავაც ძირითად სატრანსპორტო არხად დარჩება.

სტაბილურობაზე დამოკიდებული პროცესი

საბოლოო სამშვიდობო ხელშეკრულებაზე აზერბაიჯანსა და სომხეთს ჯერ ხელი არ მოუწერიათ. ახალმა დაძაბულობამ ან საზღვარზე ინციდენტებმა შეიძლება აზერბაიჯანს ტრანზიტის შეჩერებისკენ უბიძგოს.

ტრანზიტი ამ ეტაპზე მხოლოდ “ფაქტობრივი ბლოკადის ნაწილობრივ შემსუბუქებად“ მოიაზრება: გამშვები პუნქტები ორ ქვეყანას შორის კვლავ დახურულია.

საზღვრის დელიმიტაციის არქონა ორმხრივ ურთიერთობაში დამატებით რისკად რჩება.

ტარიფების პოლიტიკა და ინფრასტრუქტურის გამტარუნარიანობა ასევე შეშფოთების საგანია. საჭირო იქნება გრძელვადიანი სატარიფო შეთანხმებები და, შესაძლოა, დამატებითი ტექნიკური შესაძლებლობების მშენებლობა — მას შემდეგ, რაც ტვირთბრუნვა გაიზრდება.

სამივე ქვეყნის რკინიგზის უწყებებს მუდმივი კოორდინაცია სჭირდებათ.

ახალი ტრანზიტი ეკონომიკურ შესაძლებლობად ფასდება, თუმცა მისი შენარჩუნება რეგიონული სტაბილურობისა და ტექნიკურ-ლოგისტიკური საკითხების დროულად მოგვარებაზე იქნება დამოკიდებული.