ირანის რადიკალი პრეზიდენტი და კავკასია: შეფასებები ბაქოდან, ერევნიდან და თბილისიდან
ირანის გავლენა სამხრეთ კავკასიაზე, აზერბაიჯანზე, სომხეთზე, საქართველოზე
2021 წლის ივნისში ირანის პრეზიდენტად ებრაჰიმ რაისის არჩევა და 5 აგვისტოს ინაუგურაცია, ახლო აღმოსავლეთის რეგიონისთვის დიდი მნიშვნელობის მოვლენად იქცა – მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალურად ამ პოზიციას ნაკლები გავლენა აქვს ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემაში.
საერთაშორისო ანალიტიკოსების ფაქტობრივად საერთო მოსაზრებით, ებრაჰიმ რაისი – ძალიან გავლენიანი ფიგურაა ქვეყანაში.
ეს ულტრაკონსერვატორი და საკუთარი თავის არაერთხელ სასტიკ პოლიტიკოსად წარმომჩენი ადამიანი, დიდი ალბათობით, ახალ დიდ აიათოლად, ირანის ჭეშმარიტ მმართველად იქცევა.
ვინ არის ებრაჰიმ რაისი და რას შეიძლება ნიშნავდეს ირანის ხელისუფლებაში რადიკალი ლიდერის გამოჩენა სამხრეთ კავკასიისთვის? კონტექსტსა და პერსპექტივებზე JAMnews-ისთვის კომენტარი გააკეთეს ექსპერტებმა ბაქოდან, ერევნიდან და თბილისიდან.
ებრაჰიმ რაისის გზა
60 წლის ებრაჰიმ რაისიმ პრეზიდენტის პოსტზე ჰასან როუჰანი შეცვალა, რომელსაც დასავლეთში შედარებით ზომიერ პოლიტიკოსად მიიჩნევდნენ. ახალი პრეზიდენტის იმიჯი, სრულიად საპირისპიროა.
ირანის სასამართლო სისტემის უკიდურესად რელიგიური ყოფილი ხელმძღვანელი რაისი 1980-იან წლებში, ათასობით პოლიტიკური პატიმრის სიკვდილით დასჯაში მონაწილეობდა. მაშინ ქვეყანაში რევოლუცია მოხდა – შეწყვიტა არსებობა საერო სახელმწიფომ და გადაიქცა ირანის ისლამურ რესპუბლიკად, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა აიათოლა რუჰოლა ხომეინი.
- „საქართველო უკვე ჩემი სახლია“ – რას ჰყვებიან ირანელები, რომლებიც საქართველოში საცხოვრებლად ჩამოვიდნენ
- მოგზაურობის მიზანი – ვაქცინაცია: სომხეთს ირანიდან ტურისტების ნაკადი მიაწყდა
ჯერ კიდევ სტუდენტი რაისი მონაწილეობდა დასავლეთის მხარდაჭერილი შაჰის წინააღმდეგ პროტესტსა და მის ჩამოგდებაში 1979 წელს. ის თეირანის პროკურორის მოადგილე გახდა, როდესაც ჯერ კიდევ სულ რაღაც 25 წლის იყო.
ამ თანამდებობაზე ის ოთხი მოსამართლიდან ერთ-ერთი გახდა, რომლებიც „სიკვდილის კომიტეტის“ სახელით ცნობილ საიდუმლო ტრიბუნალებზე ისხდნენ და პოლიტპატიმრები სიკვდილით დასაჯეს.
„სიკვდილის კომიტეტის“ მიერ განადგურებული ადამიანები საერთო სასაფლაოებში საიდენტიფიკაციო ნიშნების გარეშე დაკრძალეს. რაისმა არაერთხელ უარყო საკუთარი როლი სასიკვდილო განაჩენების გამოტანაში. მაგრამ, ამავდროულად, ამბობდა, რომ ისინი აბსოლუტურად სწორი იყო, რადგან ასრულებდნენ უზენაესი სულიერი ლიდერის, აიათოლა ხამენეის ფეტვას (რელიგიურ ბრძანებას).
2019 წელს, აშშ-მა სანქციები დაუწესა რაისის ადამიანების უფლებების სავარაუდო დარღვევის გამო. კერძოდ, ის დაადანაშაულეს არასრულწლოვნების სიკვდილით დასჯასა და 2009 წლის სადავო საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ ოპოზიციის სასტიკ რეპრესიებში.
რაისი შავ ჩალმას ატარებს, რაც შიიტური ტრადიციებით ნიშნავს, რომ ის წინასწარმეტყველი მუჰამედის შთამომავალია. ის 1960 წელს ქალაქ მეშჰედში დაიბადა, ირანის სიდიდით მეორე ქალაქში, სადაც შიიტი მუსლიმების ყველაზე წმინდა სალოცავი მდებარეობს.
მისი მამა სასულიერო პირი იყო და მაშინ გარდაიცვალა, როდესაც რაისი 5 წლის იყო. ის მამის კვალს გაჰყვა და 15 წლის ასაკში, წმინდა ქალაქ ყუმში, სემინარიაში დაიწყო სიარული.
მისი პირადი ცხოვრების შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი. მისი მეუღლე ჯამილა თეირანის უნივერსიტეტში ასწავლის, მათ ორი სრულწლოვანი ქალიშვილი ჰყავთ. მისი სიმამრი – აიათოლა აჰმად ალამოლჰოდა ქალაქ მეშჰედში ცხოვრობს.
2014 წელს, რაისი ირანის გენერალურ პროკურორად დაინიშნა. ორი წლის შემდეგ, აიათოლა ხამენეიმ ის ირანის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და ძვირადღირებული რელიგიური ფონდების მცველად დანიშნა.
ასევე, რაისი მართავს მეშჰადში მერვე შიიტი იმამ რეზას სალოცავს, ასევე, მასთან დაკავშირებულ უამრავ საქველმოქმედო ორგანიზაციას და მასშტაბურ ჰოლდინგებს სამშენებლო, სოფლის მეურნეობის, ენერგეტიკისა და სატელეკომუნიკაციო სფეროში.
2017 წელს რაისი უკვე იყრიდა კენჭს პრეზიდენტის პოსტზე, მაგრამ მხოლოდ მეორე ადგილი დაიკავა 38%-ით. სამაგიეროდ, 2019 წელს, აიათოლა ხამენეიმ ის სასამართლო სისტემის ხელმძღვანელის გავლენიან თანამდებობაზე დანიშნა.
ასევე, ზუსტად რამდენიმე დღის შემდეგ, ის აირჩიეს ექპერტთა ასამბლეის თავმჯდომარის მოადგილედ – ეს მნიშვნელოვანი სტრუქტურაა, რომელიც 88 სასულიერო პირისგან შედგება და სწორედ ის აირჩევს ირანის მომავალ უზენაეს სულიერ ლიდერს, აიათოლას.
სასამართლო სისტემის ხელმძღვანელის რანგში, რაისიმ რეფორმები განახორციელა, რომელმაც ქვეყანაში სიკვდილით დასჯის რიცხვი შეამცირა. თუმცა, ირანში კვლავინდებურად უსჯიან სიკვდილს უფრო მეტ ადამიანს, ვიდრე ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში, ჩინეთის გარდა.
2021 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებზე, რაისიმ საკუთარი თავი წარმოადგინა, როგორც კორუფციასთან, სიღარიბესა და დისკრიმინაციასთან მებრძოლმა. საერთაშორისო ექსპერტები თანხმდებიან, რომ საარჩევნო რბოლიდან ჩახსნეს რაისის ფაქტობრივად ყველა სერიოზული კონკურენტი და მან შთამბეჭდავი გამარჯვება მოიპოვა, დააგროვა რა ხმების 62% პირველ ტურში.
თუმცა, აქტივობამ 49%-ზე ნაკლები შეადგინა – სარეკორდოდ დაბალი მაჩვენებელი საპრეზიდენტო არჩევნებზე 1979 წლის რევოლუციის შემდეგ.
მთავარი პრობლემები, რომლის გადაწყვეტაც ახალ პრეზიდენტს მოუწევს:
- დასუსტებული ეკონომიკა, ცხოვრების ღირებულების მკვეთრი ზრდა
- წამლების მწვავე დეფიციტი – ირანი ამაში აშშ-ის სანქციებს ადანაშაულებს
- კორონავირუსის პანდემია. ეს რეგიონში ყველაზე მეტად დაზარალებული ქვეყანაა
- ირანი შეარყია ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთში ქუჩის საპროტესტო ტალღამ, რომელიც, პირველ რიგში, წყლის მწვავე დეფიციტმა გამოიწვია
საქართველო-ირანი: მთავარი კონტექსტები
ამ საკითხზე კომენტარს აკეთებს საქართველოს აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორი, გიორგი სანიკიძე
ირანის გავლენა დაბალია და ასეთად დარჩება
ირანი ცდილობს აქტიური იყოს კავკასიაში, მაგრამ სხვა რეგიონულ და გარე მოთამაშეებთან შედარებით მისი როლი ამ რეგიონში საკმაოდ უმნიშვნელოა. მსგავსი სიტუაცია იქნება ებრაჰიმ რაისის პრეზიდენტობის დროსაც.
მაგრამ არსებობს ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი. ყარაბაღის მეორე ომის დასრულების შემდეგ, ვითარება საგრძნობლად შეიცვალა. შეიძლება გვეფიქრა, რომ ირანი დაუახლოვდებოდა აზერბაიჯანს რელიგიური და ისტორიული კონტექსტის გათვალისწინებით. ამასთან, ირანის საზღვრის ნაწილი, რომელსაც სომხური ძალები აკონტროლებდნენ, ახლა აზერბაიჯანთან საზღვრად იქცა.
და მაინც, ირანი სომხეთს დაუახლოვდა.
ირანი რუსეთთან მიმართებით დაქვემდებარებულ მდგომარეობაშია და ეს საქართველოსთვის პრობლემაა
მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ, რომ ირანი – ეს არის ქვეყანა, რომელიც ისტორიულად დაინტერესებულია სამხრეთ კავკასიით, მაგრამ, ამავდროულად, რუსეთის ინტერესები მისთვის პირველ ადგილზეა. ირანი რუსეთთან მიმართებით დაქვემდებარებულ მდგომარეობაშია და ეს განსაზღვრავს მათ შორის მის პრიორიტეტულ დამოკიდებულებას სომხეთისადმი. და ეს სერიოზული პრობლემაა საქართველოსთვის.
საქართველოსთვის მეორე პრობლემა – სატრანზიტო დერეფნებია.
ერთი – ეს არის ჩრდილოეთი-სამხრეთი: იწყება ინდოეთში, გადის ირანზე, შემდეგ აზერბაიჯანზე, შემდეგ რუსეთზე. ეს უკანასკნელი ძალიან დაინტერესებულია ამ დერეფნით. მაგრამ არც საქართველოსთვის და არც სომხეთისთვის, აქ პერსპექტივები არ არის.
მეორე პროექტი – ეს არის სპარსეთის ყურისა და შავი ზღვის ტრანზიტით დაკავშირების იდეა. მასში საქართველოს ინტერესები აქვს, რადგან ამ შემთხვევაში ჩართული იქნება ქართული პორტები.
ირანის როლზე კავკასიაში შეგვეძლება ვილაპარაკოთ, თუკი სანქციებს მოუხსნიან
მაგრამ ყველა კონტექსტში, რაიმე შეფასებების გაკეთება სამხრეთ კავკასიაში ირანის პოლიტიკურ ან ეკონომიკურ გავლენაზე, ნაადრევია. ირანი იმდენად მძიმე დასავლური სანქციების ქვეშაა, რომ ვერანაირ შთამბეჭდავ ქმედებას ვერ შეასრულებს.
ერთი მხრივ, მოლაპარაკებები ირანის ბირთვული პროგრამების შეჩერებასა და სანქციების მოხსნაზე განახლდა. მაგრამ ირანსა და აშშ-ს შორის წინააღმდეგობები კვლავინდებურად ბევრია, ბოლო პერიოდში კი ორივე მხარის პოზიცია კიდევ უფრო ხისტი გახდა.
თუმცა, იმის ალბათობა, რომ შეთანხმებას ხელი მოეწერება, მაინც არსებობს. ირანისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მისი მიღება, მაგრამ სახისა და ღირსების დაუკარგავად. და ამის შემდეგ შეიძლება ველოდოთ, რომ ირანი უფრო აქტიური გახდება სამხრეთ კავკასიაში. თუმცა, ეს მოკლევადიანი პერსპექტივა არ არის“.
აზერბაიჯანი-ირანი: მთავარი კონტექსტები
ამ საკითხზე კომენტარს აკეთებს პოლიტიკური მიმომხილველი აგშინ ქერიმოვი, ბაქო
შიიტური ისლამის პოპულარიზაცია
„ირანი დაინტერესებულია აზერბაიჯანში რადიკალური შიიტური ისლამის გავრცელებით და ამით საკუთარი გავლენის განმტკიცებით. აზერბაიჯანი ახერხებს თეირანთან დაკავშირებული ჯგუფების განეიტრალებას. მაგრამ უგუნურება იქნება ვივარაუდოთ, რომ ირანი ამ მიმართულებით მუშაობას შეწყვეტს.
ეს ხდებოდა, როდესაც ირანში პრეზიდენტი იყო ჰასან როუჰანი – ლიბერალების წარმომადგენელი. გულუბრყვილობა იქნება, რაისის დროს რაიმე მკვეთრ ცვლილებებს ველოდოთ. და საერთოდ, ამ ქვეყნის პრეზიდენტის იდეოლოგიისგან დამოუკიდებლად, აზერბაიჯანსა და ირანს შორის საგარეო-პოლიტიკური ურთიერთობები იგება უზენაესი სულიერი ლიდერის – აიათოლას დონეზე.
ირანის დამოკიდებულება სომხეთთან
ოფიციალური ბაქოს მთავარი მოლოდინი თეირანისგან ოკუპანტ სომხეთთან მჭიდრო კონტაქტების შეწყვეტაა. ბაქოში ელიან, რომ ირანი სომხეთთან ურთიერთობებს მხოლოდ მას შემდეგ განავითარებს, რაც სომხეთის ხელისუფლება უარს იტყვის რევანშისტულ რიტორიკაზე.
ზანგეზურის დერეფანი
და, როგორც ჩანს, ირანს რაღაც მხრივ ეს სურს, რადგან „ზანგეზურის დერეფნის“ მნიშვნელობაზე აკეთებს განცხადებებს. ეს გზა კარგ ეკონომიკურ „სარკმელად“ იქცეოდა ირანისთვის და მას დიდ სავაჭრო სარგებელს მისცემდა.
ზანგეზურის დერეფანი – დაახლოებით 40-კილომეტრიანი ჰიპოთეტური სატრანსპორტო გზა, რომელიც სახმელეთო გზით დააკავშირებს ერთმანეთს ნახიჩევანის ავტონომიასა და აზერბაიჯანის დანარჩენ ტერიტორიას, მაგრამ ამისათვის სომხეთის, სიუნიქის პროვინციაზე უნდა გაიაროს. ერევანში ჯერჯერობით ამ გეგმას არ იღებენ და ის როგორც ოპოზიციის, ისე საზოგადოების დიდი ნაწილის პროტესტს იწვევს.
შესაძლოა, ირანი აჩქარებს ოფიციალურ ერევანს ზანგეზურის დერეფნის გახსნის საკითხში.
მაგრამ თეირანს თავისი „წითელი ხაზი“ აქვს ამ საკითხში. ეს არის აზერბაიჯანის ახალი ზოლის შექმნა სომხეთთან საზღვარზე. ირანი ჯერჯერობით ამ გეგმას არ იღებს.
თურქეთი, როგორც გამაღიზიანებელი ფაქტორი ირანისთვის
ირანისთვის გამაღიზიანებელი ფაქტორია თურქეთი. აზერბაიჯანი თავის „ახალ ძველ საზღვრებს“ ადგენს სომხეთთან თურქეთსა და ისრაელთან თანამშრომლობის გაღრმავების ფონზე.
ამ მხრივ დიდი ბრიტანეთიც ასევე უჭერს მხარს აზერბაიჯანს, თუმცა, არ აკეთებს ამას ოფიციალური განცხადებებით. აშშ და ევროკავშირი ძალიან დაინტერესებულები არიან აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის საზღვრების დემარკაცია-დელიმიტაციით.
მაგრამ ირანი ჯერჯერობით ამისთვის მზად არ არის. და ამის მიზეზია გლობალური მეტოქეობის მისი საზღვრების უშუალო სიახლოვეს გადატანა.
ამ რამდენიმე დღის წინ სომხეთში ირანის ელჩმა მოინახულა აზერბაიჯანის ქელბაჯარის რაიონთან მოსაზღვრე ზონა. ამით თეირანმა აჩვენა საზღვრის განსაზღვრის მიმართ თავისი მწვავე დაინტერესება. თუმცა, რა სტატუსით ეწვია ელჩი საზღვარს, ჯერაც გაუგებარია.
ეკონომიკა
აზერბაიჯანსა და ირანს შორის ორმხრივ ურთიერთობებში წინა პლანზე ეკონომიკური კავშირები, უზარმაზარი ტვირთბრუნვა დგას და ორივე სახელმწიფო დაინტერესებულია პროცესების სამომავლო განვითარებით.
ამისათვის კარგ პირობებს ქმნის გრძელი საერთო სახმელეთო საზღვარი, ასევე, რკინიგზა, რომელიც ჩრდილოეთი-სამხრეთის საერთაშორისო სატრანსპორტო დერეფნის შემადგენელი ნაწილია.
ორ ქვეყანას საერთო ინტერესები აქვს კასპიის ზღვასთან დაკავშირებითაც, თუმცა, აქ პრობლემები უფრო მეტია. მაგალითად, თურქმენეთთან აზერბაიჯანი უკვე შეთანხმდა საბადო „მეგობრობის“ ერთობლივ დამუშავებაზე. მაგრამ ირანთან ჯერჯერობით ბევრი გადაუჭრელი საკითხია ზღვაზე“.
სომხეთი-ირანი: მთავარი კონტექსტები
ამ საკითხზე კომენტარს აკეთებს სომხეთის საერთაშორისო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების ინსტიტუტის ექსპერტი, ემა ბეგიჯანიანი
ირანს არ სჭირდება სომხეთის გავლით სატრანსპორტო დერეფანი, რომელსაც აზერბაიჯანი დაჟინებით მოითხოვს
„ებრაჰიმ რაისი წინასაარჩევნო კამპანიისას ნაკლებად ეხებოდა საგარეო პოლიტიკას, მაგრამ ძირითადი ვექტორი მაინც გამოკვეთა. მან თქვა, რომ საგარეო პოლიტიკაში „პრიორიტეტს საკუთარ მეზობლებს ანიჭებს“.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი ებრაჰიმ რაისის ინაუგურაციას დაესწრო. გაიმართა ორმხრივი შეხვედრა, რომლის შემდეგაც მათ განაცხადეს, რომ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ორმხრივი ურთიერთობების განვითარებას, სომხურ-ირანულ პროექტებს, ასევე, ვითარების სტაბილიზაციას რეგიონში.
ირანს ხელს არ აძლევს, რომ სომხეთის ტერიტორიაზე რაიმე სატრანსპორტო დერეფნები გადიოდეს. ეს ნეგატიურად აისახება მის გეოპოლიტიკურ პოზიციებზე, რადგან დღეს ირანის ტერიტორიაზე გადის გზა, რომლითაც აზერბაიჯანი და თურქეთი სარგებლობენ. სწორედ ეს გზა აკავშირებს აზერბაიჯანს მის ნახიჩევანის ავტონომიასთან.
ირანს ახლა შეუძლია ეს გზა სერიოზულ არგუმენტად გამოიყენოს აზერბაიჯანსა და თურქეთთან ურთიერთობებში. წარმოიქმნება გარკვეული პრობლემები – და ირანს შეუძლია ნახიჩევანის ავტონომიისკენ გზა გადაკეტოს.
თუკი მაინც გაიხსნება სომხეთის ტერიტორიის გავლით დერეფანი – აზერბაიჯანსა და თურქეთს ირანის გავლით გზა აღარ დასჭირდებათ.
და სწორედ ამიტომ, ირანს სჭირდება ალტერნატიული გზა რუსეთში, რომელიც სომხეთსა და საქართველოზე გაივლის. ამ სატრანზიტო მარშრუტის მიღება თეირანს სჭირდება მანამდე, სანამ აზერბაიჯანიდან ნახიჩევანისკენ ახალი გზა გაიხსნება (სომხეთის გავლით).
სამხრეთი კავკასია თურქეთის გავლენის ქვეშ
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, რუსეთმა, ირანმა და თურქეთმა ყველაფერი გააკეთეს სამხრეთ კავკასიაში საკუთარი გავლენის გასაძლიერებლად. დღეისათვის, საქართველოსა და რეგიონის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე თურქეთის გავლენა დომინირებს. ახლა ყველაფერი კეთდება, რომ სომხეთიც იმავე კონტექსტში აღმოჩნდეს.
დასავლეთი კარტ-ბლანშს აძლევს თურქეთს რეგიონიდან რუსეთის გაყვანის მიზნით. რა მოხდება მომავალში, რა ბედი ელის საქართველოს, რა მოუვა სომხეთს – დასავლეთისთვის უკვე არც ისე მნიშვნელოვანია.
პერსპექტივაში სრულიად შესაძლებელია, რომ დასავლეთი შეამსუბუქებს დამოკიდებულებას ირანისადმი – უკვე იმისათვის, რომ გააძლიეროს მისი როლი რეგიონში და გამოიყენოს, როგორც თურქეთის დამაბალანსებელი. მაგრამ ჯერჯერობით ასეთი კონკრეტული ნაბიჯები არ იდგმება“.
