ძველი ელიტის კოლაფსი? რა შეცვალა რამიზ მეჰდიევის დაპატიმრებამ აზერბაიჯანში
რამიზ მეჰდიევის დაპატიმრება
რამიზ მეჰდიევის დაპატიმრება გადატრიალების მცდელობის ბრალდებით არ არის მხოლოდ ყოფილი თანამდებობის პირის დაკავება, ეს მოვლენა განიხილება, როგორც აზერბაიჯანის შიდა პოლიტიკური არქიტექტურის და ბაქოსა და მოსკოვს შორის ხანგრძლივი ურთიერთობების ფუნდამენტური ცვლილების მთავარი სიგნალი.
87 წლის რამიზ მეჰდიევს (პრეზიდენტის ადმინისტრაციის ყოფილი ხელმძღვანელი და ქვეყნის პოლიტიკურ სცენაზე ერთ-ერთი ყველაზე ხცოვანი მოღვაწე) სისხლის სამართლის ბრალდება წაუყენეს”სახელმწიფო ხელისუფლების ხელში ჩაგდებისკენ მიმართული ქმედებებისთვის“, “ღალატისთვის“ და “დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების გათეთრებისთვის“. სასამართლომ მას ოთხთვიანი შინაპატიმრობა შეუფარდა.
მიუხედავად იმისა, რომ მეჰდიევის დაპატიმრება ოფიციალურად გადატრიალების მცდელობის პრევენციად არის წარმოდგენილი, მას ასევე ფარული პოლიტიკური მოტივები აქვს.
სტატიაში გაანალიზებულია მეჰდიევის დაკავების მიზეზები, ასევე ის პოტენციური ცვლილებები, რაც ამ დაკავებამ შეიძლება გამოიწვიოს აზერბაიჯანის შიდა პოლიტიკურ ბალანსსა და რუსეთთან ურთიერთობებში.
JAMnews-ის სტატიაში გამოყენებული ტერმინები და ტოპონიმები, ასევე გამოთქმული მოსაზრებები და იდეები ასახავს მხოლოდ ავტორის ან კონკრეტული საზოგადოების შეხედულებებს და არ ასახავს JAMnews-ის ან მისი ცალკეული ავტორების შეხედულებებს
რატომ დააკავეს რამიზ მეჰდიევი?
მედიის ცნობით, რამიზ მეჰდიევს ბრალი აზერბაიჯანის სისხლის სამართლის კოდექსის სამი მუხლით წაუყენეს:
- სახელმწიფო ხელისუფლების ხელში ჩაგდებისკენ მიმართული ქმედებები (მუხლი 278.1), რაც სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობას გულისხმობს.
- სახელმწიფო ღალატში (მუხლი 274): იგულისხმება უცხო სახელმწიფოს ინტერესებიდან გამომდინარე და აზერბაიჯანის ეროვნული ინტერესების საწინააღმდეგოდ ჩადენილი ქმედებები.
- ფულის გათეთრება (მუხლი 193-1.3.2): იგულისხმება სახელმწიფო თანამდებობის დაკავებისას უკანონოდ მოპოვებული ქონების გათეთრება.
14 ოქტომბერს ბაქოს საბაილის რაიონულმა სასამართლომ დააკმაყოფილა გამომძიებლების შუამდგომლობა და მეჰდიევის ასაკის გათვალისწინებით პატიმრობის ნაცვლად შინაპატიმრობა დააკისრა. აზერბაიჯანის კანონმდებლობის თანახმად, 87 წლის ბრალდებულს მსჯავრის დამტკიცების შემთხვევაშიც კი არ შეიძლება სამუდამო პატიმრობა მიესაჯოს.
ბრალდებები: პროსამთავრობო საინფორმაციო სააგენტო APA-ს ცნობით, მეჰდიევმა, რუსეთის მხარდაჭერით, 2025 წელს აზერბაიჯან-რუსეთის ურთიერთობების გაუარესების ფონზე სახელმწიფო გადატრიალების გეგმა მოამზადა და მოსკოვს საკუთარი არხებით გადასცა.
ამ ცნობების თანახმად, გეგმა ითვალისწინებდა მთავრობის ძალადობრივ დამხობას და სახელმწიფო საბჭოს სახით გარდამავალი მმართველი ორგანოს შექმნას, რომელსაც თავად მეჰდიევი უხელმძღვანელებდა. ასევე ამბობენ, რომ მან რუსულ მხარეს მიაწოდა იმ პირთა სია, რომლებსაც შეეძლოთ ამ დროებით ორგანოში მუშაობა.
გავრცელებული ინფორმაციით, რუსეთის ხელმძღვანელობამ თავდაპირველად გარკვეული ინტერესი გამოხატა მისი ინიციატივის მიმართ, მაგრამ მოგვიანებით დაასკვნა, რომ წარმატების შანსები მინიმალური იყო. საბოლოოდ, 9 ოქტომბერს, დუშანბეში დახურულ შეხვედრაზე, რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევს მეჰდიევის მიერ დაგეგმილი გადატრიალების გეგმის შესახებ აცნობა.
მოვლენის თარიღი და შესაძლო მოტივები
მიუხედავად იმისა, რომ რამიზ მეჰდიევი ათწლეულების განმავლობაში იყო ხელისუფლების მწვერვალზე, მას ასეთი სერიოზული ბრალდებები მხოლოდ ახლა წაუყენეს, რაც თავისთავად ყურადღებას იპყრობს. დროც მნიშვნელოვანია: მეჰდიევის დაპატიმრება დუშანბეში ილჰამ ალიევსა და ვლადიმერ პუტინს შორის მნიშვნელოვანი შეხვედრის შემდეგ მოხდა. ეს შეხვედრა მიზნად ისახავდა ორ ქვეყანას შორის ბოლო ერთი წლის განმავლობაში დაგროვილი დაძაბულობის შემსუბუქებას.
2024 წლის დეკემბერში აქტაუში აზერბაიჯანული სამგზავრო თვითმფრინავის ჩამოგდებამ, რასაც 38 ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ბაქოსა და მოსკოვს შორის ურთიერთობებში სერიოზული კრიზისი გამოიწვია. რუსეთის მიერ ბოდიშის მოხდის გაჭიანურებამ და კომპენსაციის გადახდაზე უარის თქმამ ბაქოში მწვავე უკმაყოფილება გამოიწვია. მხოლოდ მიმდინარე წლის ოქტომბერში, დუშანბეში, პუტინმა სამძიმარი გამოხატა და განაცხადა, რომ დაზარალებულთა ოჯახებს კომპენსაციას რუსეთის ფედერაცია გადაუხდიდა. ორივე მხარემ სცადა ურთიერთობებში “ახალი ფურცლის“ გადაშლა.
ამ შემრიგებლური ჟესტისთანავე, აზერბაიჯანმა გაავრცელა ინფორმაცია “რუსეთის მონაწილეობით გადატრიალების მცდელობის“ შესახებ, რომელიც ორგვარად იქნა განმარტებული.
ერთი თეორიის თანახმად, მეჰდიევის წინააღმდეგ წაყენებული ბრალდებები სინამდვილეში კრემლის მიერ ჩარევისა და ალიევის თანამდებობიდან გადაყენების მცდელობაზე მიუთითებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რუსეთი გადატრიალების სცენარს განიხილავდა, რომელიც ჩაიშალა. სხვა თეორია საპირისპიროს ამტკიცებს: პუტინმა მეგობრული ჟესტით ალიევი შესაძლო საფრთხის შესახებ გააფრთხილა, რითაც თავისი პოზიციები გააძლიერა.
პუტინის მიერ ამ ინფორმაციის გადაცემა მთავარი შეხვედრის შემდეგ, ერთი შეხედვით, შეიძლება ორ ქვეყანას შორის ნდობის ნიშნად მოგეჩვენოთ. თუმცა, ზოგიერთი ექსპერტი მიიჩნევს, რომ კრემლის ამ ნაბიჯს ფარული მნიშვნელობაც ჰქონდა: “თუ მოსკოვის ინტერესებს ეწინააღმდეგებით, თქვენი უახლოესი მოკავშირეც კი შეიძლება მოღალატე გახდეს“. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მეჰდიევის ეპიზოდით რუსეთი ალიევს გზავნილს უგზავნის, რომ მან არ უნდა გადააჭარბოს თავის საზღვრებს. ანუ: “სანამ ძალიან ღრმად არ შეტოპავთ, თქვენი ძალაუფლება დაცული იქნება“.
ამ დროებით დამთხვევასთან დაკავშირებული კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი აზერბაიჯანის შიდა პოლიტიკის დინამიკას ეხება. დამკვირვებლები მიიჩნევენ, რომ მეჰდიევის დაპატიმრება მხოლოდ რუსული ფაქტორით არ შეიძლება აიხსნას. ბოლო წლებში ილჰამ ალიევის უახლოეს წრეში მასშტაბური რეფორმები და ძველი ნომენკლატურის წმენდა მიმდინარეობს.
ეს პროცესი განსაკუთრებით ინტენსიური იყო 2019–2020 წლებში, როდესაც ალიევმა ძველი გვარდიიდან რამდენიმე მაღალი თანამდებობის პირი გადააყენა და ისინი ახალგაზრდა ტექნოკრატებით ჩაანაცვლა. 2019 წელს რამიზ მეჰდიევი ასევე საზეიმოდ გაათავისუფლეს პრეზიდენტის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელის თანამდებობიდან და მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტის სპეციალურად შექმნილი თანამდებობა უბოძეს, რითაც ფაქტობრივად “საპატიო პენსიაზე” გავიდა.
თუმცა, ავტორიტარულ სისტემებში, ყოფილი გავლენიანი ჩინოვნიკებიც კი ყოველთვის პოტენციურ საფრთხედ აღიქმებიან. ძალაუფლების ლოგიკის თვალსაზრისით, 80 წელს გადაცილებულ “ვეტერანსაც“ კი შეუძლია არაფორმალური გავლენის შენარჩუნება და, შესაბამისად, საჭიროების შემთხვევაში, მისი მონიტორინგი და ნეიტრალიზება უნდა მოხდეს.
ამგვარად, სავარაუდო მოტივი, როგორც ჩანს, ალიევის რეჟიმის სურვილია, გააძლიეროს საკუთარი ბაზა და სრულად აღმოფხვრას მოსკოვთან პირდაპირი კავშირების მქონე ნებისმიერი დამოუკიდებელი გავლენის ცენტრი.
მეჰდიევის წინააღმდეგ საინფორმაციო კამპანია მის დაპატიმრებამდე დიდი ხნით ადრე დაიწყო. მიმდინარე წლის თებერვალში, სახელმწიფოსთან დაახლოებულმა მედიასაშუალებებმა გამოაქვეყნეს ცნობები, რომ რამიზ მეჰდიევი, სავარაუდოდ, რუსეთის სადაზვერვო სამსახურების წარმომადგენლებთან “არაფორმალურ შეხვედრებს“ მართავდა და მთავრობაში “პრორუსულ მეხუთე კოლონას“ ხელმძღვანელობდა.
სხვა ყოფილი მაღალჩინოსნებიც, სავარაუდოდ, იმავე ქსელის წევრები იყვნენ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ბრალდებები აშკარად გაზვიადებული ჩანდა, ოფიციალურ პრესაში მათი გამოჩენა იმაზე მიუთითებდა, რომ მეჰდიევის ჩამოშორება წინასწარ იყო დაგეგმილი. გადატრიალების მცდელობის შესახებ ამჟამინდელმა ბრალდებებმა საინფორმაციო კამპანიას მხოლოდ “ლეგიტიმაცია“ მისცა.
შიდა პოლიტიკური ბალანსის შესაძლო ცვლილებები
რამიზ მეჰდიევის დაპატიმრება გარდაუვლად იმოქმედებს აზერბაიჯანში ძალაუფლების შიდა ბალანსზე. ათწლეულების განმავლობაში მეჰდიევი პოლიტიკური სისტემის “რუხ კარდინალად“, მის იდეოლოგიურ არქიტექტორად ითვლებოდა.
1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან 2019 წლამდე ის ხელმძღვანელობდა პრეზიდენტის ადმინისტრაციას, პირდაპირ გავლენას ახდენდა საკადრო პოლიტიკასა და ძირითად პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე. განსაკუთრებით ჰეიდარ ალიევის გარდაცვალების შემდეგ, ილჰამ ალიევის პრეზიდენტობის დროს, მეჰდიევი იყო ძალაუფლების უწყვეტობისა და სტაბილურობის სიმბოლო.
აღსანიშნავია, რომ სწორედ მეჰდიევისა და მისი მხარდაჭერის წყალობით გაიმყარა ილჰამ ალიევმა თავისი, როგორც მამის მემკვიდრის, პოზიცია. ახლა, ეს “სტაბილურობის სიმბოლო“, რომელსაც ღალატში ადანაშაულებენ და შინაპატიმრობაში ათავსებენ, უდავოდ ცვლის ძალაუფლების ბალანსს მმართველ ოჯახში.
ბოლო წლებში ილჰამ ალიევმა პოლიტიკურ ელიტაში ახალი თაობის აღზევება დააჩქარა. ერთი მხრივ, იზრდება მდიდარი ფაშაევების კლანის გავლენა, რომელსაც პირველი ვიცე-პრეზიდენტი და პირველი ლედი მეჰრიბან ალიევა წარმოადგენს, რაც ზრდის მის კონტროლს სახელმწიფო სტრუქტურებსა და ეკონომიკაზე. მეორე მხრივ, ჰეიდარ ალიევის დროიდან მემკვიდრეობით მიღებული ნახიჩევანის კლანის ხანდაზმული წევრები თანდათან სისტემიდან იდევნებიან.
მეჰდიევი სწორედ ამ ნახიჩევანის ძველი გვარდიის მთავარი ფიგურა იყო. ამიტომ, შესაძლებელია, რომ იმავე წრიდან სხვა მაღალი რანგის ვეტერანებიც მიჰყვნენ მას. სახელმწიფო მედიამ უკვე დაიწყო მეჰდიევის გარემოცვის ზოგიერთი ყოფილი ჩინოვნიკის “პრორუსული ქსელის წევრებად“ მოხსენიება და შესაძლო შემდგომ დაპატიმრებებზე მინიშნებები.
ამგვარად, ილჰამ ალიევი ცდილობს საბოლოოდ მოიშოროს თავისი ძველი მოკავშირეები, რომლებმაც ოდესღაც დიდი როლი ითამაშეს მის ხელისუფლებაში მოსვლაში და ფლობენ ზედმეტ არაფორმალურ ინფორმაციას კულისებში მიმდინარე პროცესების შესახებ.
მეჰდიევის დაპატიმრება ასევე ჯდება ძველი ელიტის წევრების წინააღმდეგ მიმართულ კამპანიაში, რომლებიც მნიშვნელოვან სიმდიდრეს ფლობდნენ. სამთავრობო სტრუქტურებში ხანგრძლივმა სამსახურმა მათ და მათ ოჯახებს საშუალება მისცა, დიდი ბიზნეს იმპერიები აეშენებინათ. ახლა, ათწლეულების შემდეგ, პროსამთავრობო მედია მოულოდნელად “აღმოაჩენს“, რომ მეჰდიევის და სხვების ქონება “დანაშაულებრივი გზით იქნა მოპოვებული“.
ამან შეიძლება გამოიწვიოს აქტივების კონფისკაცია და ამ აქტივების ახალი ელიტის უფრო “ერთგული“ წევრების კონტროლის ქვეშ გადაცემა. ამ ფონზე, პროსამთავრობო პრესა ოფიციალურად არსებული, მაგრამ სინამდვილეში დიდი ხნის წინ დასუსტებული ოპოზიციური პარტიების – სახალხო ფრონტისა და მუსავატის – სრულ აკრძალვასაც კი მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ პარტიებს მრავალი წლის განმავლობაში მნიშვნელოვანი გავლენა არ ჰქონდათ პოლიტიკურ პროცესებზე, ამ მოვლენას თან ახლავს რიტორიკა “შიდა მტრებთან ბრძოლის“ და “ეროვნული ინტერესების დაცვის“ შესახებ.
მეჰდიევი, რომელიც ოდესღაც რეჟიმის სტაბილურობის სიმბოლოდ ითვლებოდა, ახლა ინსტრუმენტად იქცევა, რომელიც ემსახურება როგორც საშინაო, ასევე საგარეო პოლიტიკის სრულ მონოპოლიზაციას. ეს აზერბაიჯანის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ახალი ეტაპის დაწყებიდან მომდინარეობს – მკაცრი ავტორიტარული ცენტრალიზაციისა და თაობათა შორის ძალაუფლების ცვლის კონსოლიდაციის.
როგორ უნდა შეფასდეს ეს დაპატიმრება რუსეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობების კონტექსტში?
რამიზ მეჰდიევის დაპატიმრება არა მხოლოდ შიდაპოლიტიკური საკითხია, არამედ ბაქოსა და მოსკოვს შორის არსებული დელიკატური ბალანსის ასახვაც. მეჰდიევი ადრე ცნობილი იყო რუსეთის პოლიტიკურ წრეებთან განსაკუთრებით თბილი ურთიერთობებით. საბჭოთა პერიოდის კარიერული თანამდებობის პირად ყოფნისას, მან დაამყარა კავშირები რუსული ელიტის გავლენიან წევრებთან, მათ შორის რუსეთის უშიშროების საბჭოს მდივანთან, ნიკოლაი პატრუშევთან.
ის წარმოდგენილი იყო რუსეთის აკადემიურ დაწესებულებებში, დაჯილდოვებული იყო მაღალი რანგის რუსული ორდენებით და რეგულარულად მონაწილეობდა რუსეთთან დაკავშირებულ ღონისძიებებში. დამკვირვებლები ამტკიცებენ, რომ მრავალი წლის განმავლობაში მეჰდიევი აზერბაიჯანში “მოსკოვისადმი ერთგულ“ პერსონალს აწინაურებდა და მათ საკვანძო თანამდებობებზე ნიშნავდა. მისი “პრორუსული იმიჯი“ დიდი ხანია ჩამოყალიბდა საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ აღქმაში.
მეჰდიევის წინააღმდეგ რუსეთის მონაწილეობით გადატრიალების დაგეგმვაში წაყენებულმა ბრალდებამ ორმხრივი ურთიერთობების კონტექსტში საინტერესო სიტუაცია შექმნა. ერთი მხრივ, ოფიციალური ბაქო, როგორც ჩანს, აჩვენებს: “ჩვენ არ ვპატიობთ მოსკოვის სასარგებლოდ არანაირ შიდა ღალატს“, რაც იმას ნიშნავს, რომ მთავრობა აცხადებს, რომ აღმოაჩინა და აღკვეთა კრემლის მცდელობა, გავლენა მოეხდინა ლიდერის შეცვლაზე. ეს არის გზავნილი მისი შიდა აუდიტორიისთვის – სუვერენიტეტის დემონსტრირება.
მეორეს მხრივ, მოსკოვის როლის საკითხი კვლავ ღიად რჩება: თუ მეჰდიევი ნამდვილად ეყრდნობოდა რუსეთის მხარდაჭერას, მაშინ კრემლმა განიხილა მისი სცენარი და შემდეგ მიატოვა იგი. ალიევისთვის მეჰდიევის გეგმის შესახებ ინფორმირებით, პუტინმა გარეგნულად გააკეთა ალიანსის ჟესტი, მაგრამ ამავდროულად აჩვენა, რომ აცნობიერებს აზერბაიჯანში მიმდინარე მოვლენებს.
ეს შეიძლება იყოს სიგნალი ბაქოსთვის, რომ რუსეთი ყურადღებით აკვირდება მოვლენებს და ინარჩუნებს შიდა ძალაუფლების დინამიკაზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობას.
ამ მოვლენების შემდეგ, კრემლმა ოფიციალურად თავი შეიკავა რაიმე მნიშვნელოვანი კომენტარის გაკეთებისგან. რუსი ოფიციალური პირები ტრადიციულად ასეთ საკითხებს “აზერბაიჯანის შიდა საქმეებს“ უწოდებენ. თუმცა, რუსულ მედიასა და ექსპერტთა საზოგადოებაში ტონი მნიშვნელოვნად შეიცვალა.
რუსეთში ზოგიერთი კომენტატორი მეჰდიევის დაპატიმრებას ბაქოს დასავლეთთან და თურქეთთან დაახლოების შედეგად მიიჩნევს. მათი მტკიცებით, აზერბაიჯანი “პრორუსულ პერსონალს“ ანადგურებს და გეოპოლიტიკურ ორიენტაციას ცვლის. სხვები კი ამას პუტინსა და ალიევს შორის შეთანხმების ნიშნად მიიჩნევენ, რაც რუსეთის ლიდერის მიერ აზერბაიჯანის პრეზიდენტის მხარდაჭერის დასტურია. ორივე ვერსიას გარკვეული საფუძველი აქვს და კრემლის ნამდვილი პოზიცია დროთა განმავლობაში უფრო ნათელი გახდება.
მეჰდიევის ეპიზოდი აჩვენებს, რომ მოსკოვსა და ბაქოს შორის ურთიერთობების აშკარა დათბობის მიუხედავად, ღრმა ორმხრივი უნდობლობა კვლავ არსებობს. ალიევი, ერთი მხრივ, ცდილობს რუსეთთან კეთილგანწყობილი ტონის შენარჩუნებას, პუტინს მადლობას უხდის და ერთობლივ ეკონომიკურ პროექტებში მონაწილეობს. მეორე მხრივ, ის უნდობლობას უცხადებს აზერბაიჯანში ტრადიციულად “მოსკოვის მეგობრებად“ მიჩნეულ პირებსაც კი.
ეს დაპატიმრება ასევე შეიძლება სიგნალი იყოს რეგიონის ქვეყნებისთვის. მაგალითად, სომხეთში, 2023-2024 წლებში, რუსეთისგან დისტანცირების ფონზე, აქტიურად განიხილებოდა პრორუსული ძალების მხრიდან ზეწოლის შესაძლო სცენარები. ფაშინიანის მთავრობამ არაერთხელ გააფრთხილა ასეთი სტრუქტურების მიერ “ძირგამომთხრელი საქმიანობის მცდელობების“ შესახებ.
მეჰდიევის საქმე აჩვენებს, რომ გავლენის არაფორმალური არხები, რომლებიც რუსეთმა წლების განმავლობაში შექმნა სამხრეთ კავკასიაში, ამჟამად რისკად აღიქმება. ალიევის რეჟიმი, მიუხედავად იმისა, რომ მოსკოვის სტრატეგიულ პარტნიორად რჩება, მზადაა სისტემიდან გარიცხოს ისინიც კი, ვინც კრემლთან სანდო კავშირებად ითვლება.
საპასუხოდ, რუსეთი, მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანთან ურთიერთობების შენარჩუნებას ცდილობს, ჯერჯერობით ახალ რეალობას ეგუება. პუტინის გაფრთხილება შესაძლო გადატრიალების შესახებ სწორედ ამ ფაქტს ადასტურებს.
