როცა ანტიბიოტიკები უძლურია. საქართველოში სულ უფრო მეტი ადამიანი ჩამოდის ბაქტერიოფაგებით სამკურნალოდ
ბაქტერიოფაგი საქართველოში
საქართველოში არის უნიკალური სამეცნიერო ინსტიტუტი, სადაც ბაქტერიოფაგებს იკვლევენ. ბაქტერიოფაგი, შემოკლებით “ფაგი” ბაქტერიის მშთანთქმელს ნიშნავს – ეს არის ვირუსი, რომელიც ბაქტერიულ უჯრედებს ანადგურებს. ანუ, ბაქტერიოფაგები, ფაქტობრივად, ანტიბიოტიკების ფუნქციას ასრულებენ. თუმცა, მათ შესახებ ჯერ საკმარისო სამეცნიერო კვლევები არ ჩატარებულა, ამიტომ სამკურნალო გაიდლაინებში ფაგებს ვერ ნახავთ. მაგრამ ეს დროებითია, ამბობენ სპეციალისტები. იმ ფონზე, როდესაც ანტიბიოტიკების მიმართ რეზიდენტულობა წლიდან წლამდე იზრდება, მეცნიერები ფაგებს დიდ მომავალს უწინასწარმეტყველებენ. საქართველოს კი, ამ მხრივ მსოფლიოსთვის მნიშვნელოვანი გამოცდილების გაზიარება შეუძლია.
2018 წლის შობის ღამეს კალიფორნიაში ქრის შაფერის ცხოვრება სრულიად შეიცვალა – მსხვილი ნაწლავის პერფორაციის გამო (გახეთქვა) გადაუდებელი ოპერაცია დასჭირდა, ქირურგიულმა ჩარევამ კი მთელი რიგი გართულებები გამოიწვია. პროცესი იქამდე მივიდა, რომ ანტიბიოტიკებით ხანგრძლივი მკურნალობის გამო, ინფექციის გამომწვევი ბაქტერია- ნაწლავის ჩხირი მის ორგანიზმში ბეტა ლაქტამაზებს გამოყოფდა, რაც იმას ნიშავს, რომ ბაქტერია ანტიბიოტიკების მიმართ რეზისტენტული გახდა.
ანტიბიოტიკების მიმართ რეზისტენტულობა ეს არის ბაქტერიების მდგრადობა ანტიბიოტიკების მიმართ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, წამალი უუნარობო ხდება გაანადგუროს მიკრობი, რადგან ეს მიკრობი უკვე ადაპტირებულია, მიჩვეულია ამ წამალს. შესაბამისად, ანტიბიოტიკი უძლური ხდება განკურნოს დაავადება.
“საპირფარეშოშიც ვერ გავდიოდი, ძალიან ავად ვიყავი. ვიღებდი ანტიბიოტიკებს. პერიოდი, როცა შემეძლო უსიმპტომოდ ანტიბიოტიკების გარეშე ვყოფილიყავი, ნელ-ნელა მცირდებოდა და საბოლოოდ იმ ეტაპამდე მივედი, რომ ანტიბიოტიკების შეწყვეტიდან 1-2 დღეში სიმპტომები კვლავ მეწყებოდა”, – გვიყვება ქრის შაფერი.
ამერიკელმა ექიმებმა მიიჩნიეს, რომ ერთადერთი გამოსავალი ანტიბიოტიკების ინტრავენური გადასხმა იყო. ქრისი იხსენებს, რომ ამ პროცედურისთვის აუცილებელი იყო ჰოსპიტალიზაცია და ექიმები გარანტიასაც ვერ აძლევდნენ, რომ მისი პრობლემა მოგვარდებოდა.
სწორედ მაშინ გადაწყვიტა, საკუთარი ძალებით მკურნალობის ალტერნატიული გზები ეპოვა. ძიების პროცესში აღმოაჩინა ფაგები – სპეციფიკური ვირუსები, რომლებიც მხოლოდ კონკრეტულ ბაქტერიებს ანადგურებენ, ხოლო როგორც კი ფაგის სამიზნე ბაქტერიის რაოდენობა მცირდება, ფაგი ორგანიზმიდან გადის. ფაგებისგან განსხვავებით, ანტიბიოტიკების უმრავლესობას მოქმედების ფართო სპექტრი აქვს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ორგანიზმში მავნე და სასარგებლო ბაქტერიებს თანაბრად სპობს.
ქრისი ფაგების შესახებ არაერთ ადამიანს ესაუბრა, მაგრამ მის გარშემო ბაქტერიოფაგებზე არავინ არაფერი იცოდა, მათ შორის არც ამერიკელმა ექიმებმა. თვეების განმავლობაში იკვლევდა და ეძებდა ადამიანებს, რომელთა ცხოვრებაც ფაგოთერაპიამ შეცვალა და საბოლოოდ, თბილისში ჩამოსვლა გადაწყვიტა.
▇ მედიცინა დღეს დიდი გამოწვევის წინაშეა – ანტიბიოტიკების არასწორმა და ხშირმა გამოყენებამ მათ მიმართ რეზისტენტობა გააჩინა
“როგორც ამერიკელი, ძალიან სკეპტიკოსი ვარ. ვფიქრობდი, თუ პირადად შევხვდებოდი ამ ადამიანებს და დაველაპარაკებოდი, მივხვდებოდი, ეს ყველაფერი ნამდვილი იყო თუ თაღლითობასთან მქონდა საქმე. მინდა გითხრათ, რომ ელიავას ინსტიტუტი ნამდვილია და ფაგები მართლაც მუშაობს”, – ამბობს ქრისი.
ქრისი საქართველოში 2022 წლის 5 ივნისს ჩამოვიდა. ოთხი თვის შემდეგ ფაგოთერაპიამ მისცა ის შედეგი, რისი მიღწევაც ანტიბიოტიკებით ორწლიანმა მკურნალობამ ვერ მოიტანა. ქრისი ცხოვრების ჩვეულ წესს დაუბრუნდა და ამბობს, რომ ფაგებმა მისი სიცოცხლე გადაარჩინა.
“დღეს მე ცოცხალი ვარ და ასი პროცენტით მჯერა, ელიავას ინსტიტუტში რომ არ წავსულიყავი, ახლა თქვენთან საუბრის შესაძლებლობა არ მექნებოდა, ფაგების გარეშე მე ვერ ვიცოცხლებდი”, – ამბობსი ქრისი.
ანტიბიოტიკები – გლობალური ჯანდაცვის გამოწვევა
გიორგი ელიავას სახელობის ბაქტერიოფაგიის, მიკრობიოლოგიისა და ვირუსოლოგიის ინსტიტუტი 1923 წელს საქართველოში დაარსდა. ინსტიტუტმა პოპულარობა მალევე მოიპოვა და საბჭოთა კავშირის არაერთ ქვეყანაში ფაგები სამკურნალოდ თბილისიდან მიჰქონდათ.
დასავლეთში ფაგების მიმართ ინტერესი იმ პერიოდში არც ისე დიდი იყო. ყურადღების ცენტრში იქ ახლადაღმოჩენილი ანტიბიოტიკები იყო, რამაც მედიცინაში რევოლუცია მოახდინა. მაშინ დასავლურ ქვეყნებში ფიქრობდნენ, რომ ბაქტერიებთან ბრძოლის პრობლემა საბოლოოდ გადაწყდა.
Მართლაც, ანტიბიოტიკებმა სამყაროში დიდი რევოლუცია მოახდინა და მილიონობით ადამიანის სიცოცხლე იხსნა. დროთა განმავლობაში მედიცინა სხვა დიდი გამოწვევის წინაშე აღმოჩნდა – მედიკამენტების არასწორმა და ხშირმა გამოყენებამ ანტიბიოტიკების მიმართ რეზისტენტობა გააჩინა.
სწორედ ეს პრობლემა ჰქონდა ქრისს და მის მსგავსად ათასობით ადამიანსაც მთელ მსოფლიოში.
ანტიბიოტიკების რეზისტენტობა დღეს გლობალური ჯანდაცვის ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევაა. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ გასულ წელს გამოაქვეყნა კვლევა, რომლის თანახმადაც, 2019 წელს მსოფლიოში 1.27 მილიონი ადამიანის გარდაცვალება პირდაპირ იყო დაკავშირებული მედიკამენტის რეზისტენტულ ინფექციებთან. ვარაუდობენ, რომ 2050 წლიდან ეს მაჩვენებელი ყოველწლიურად 10 მილიონს მიაღწევს.
შექმნილი რთული ვითარების ფონზე ბაქტერიოფაგებს მეცნიერები ერთ-ერთ პერსპექტიულ ალტერნატივად განიხილავენ.
მსოფლიო ეკონომიკურმა ფორუმმა ფაგები 2023 წლის ტოპ–10 განვითარებად ტექნოლოგიას შორის დაასახელა.
ფაგების მიმართ ინტერესი ეტაპობრივად იზრდება – ტარდება კვლევები და იწყება ფაგების წარმოება. ამ პროცესში კი მეცნიერებისთვის საინტერესო ადგილი ხდება საქართველო – სადაც ფაგების გამოყენების საუკუნოვანი გამოცდილება არსებობს.
ელიავას ინსტიტუტი
მზია ქუთათელაძე დღეს ელიავას ინსტიტუტის დირექტორის პოზიციას იკავებს, თუმცა, მანამდე მან გრძელი კარიერული გზა გაიარა. თავდაპირველად მუშაობა ინსტიტუტში ლაბორანტად დაიწყო. ბოლო წლების ყველა მნიშვნელოვანი ეტაპი ბაქტერიოფაგის ინსტიტუტმა მის თვალწინ განვლო.მისი თქმით, მართალია, ინსტიტუტი საბჭოთა კავშირის დროს დაარსდა, თუმცა მის გადარჩენაში დიდი წვლილი დასავლელ პარტნიორებს მიუძღვით:
▇ “უცხოური ფონდების დახმარების გარეშე ბაქტერიოფაგი 90-იან წლებს ვერც გადაიტანდა,” – ამბობს ელიავას ინსტიტუტის დირექტორი მზია ქუთათელაძე.
გრანტების სახით ელიავას ინსტიტუტმა ამერიკული და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებისგან, როგორიცაა, საერთაშორისო სამეცნიერო ტექნიკური ცენტრი, აშშ-ს სამოქალაქო კვლევების და განვითარების ცენტრი, აშშ-ს თავდაცვის საფრთხის შემცირების სააგენტო, არა ერთხელ მიიღეს დაფინანსება.
“90-იანი წლების დასაწყისში, მახსოვს, პრეზიდენტი ედუარდ შევარდნაძე იყო მოსული ინსტიტუტში და თქვა, რომ ქვეყანა ინსტიტუტს ვეღარ შეინარჩუნებდა, რადგან უზარმაზარი დაფინანსება იყო საჭირო. გადაწყდა, რომ საწარმოო ნაწილის პრივატიზება მომხდარიყო იმ ხალხის მიერ, ვინც იქ მუშაობდა. სამეცნიერო ნაწილი კი დარჩებოდა სახელმწიფოს მფარველობის ქვეშ. ამან საკმაოდ დიდი უკმაყოფილება და ვნებათაღელვა გამოიწვია. შედეგად, ბიოლოგიური პრეპარატების წარმოების კომპონენტი გაიყიდა ძალიან დაბალ ფასად,“ – გვეუბნება მზია ქუთათელაძე.
ინტერესი ქართული ფაგების მიმართ არაერთ დასავლელ მეცნიერს ჰქონდა. მათთან თანამშრომლობითა და დასავლეთის ფინანსური დახმარებით ინსტიტუტმა ფაგების კოლექციის გადარჩენა შეძლო. შემდეგ კი იყო პირველი დასავლელი პაციენტი, რომელსაც მომდევნო წლებში ასობით ახალი პაციენტი მოჰყვა.
“2000 წელს ჩამოვიდა პირველი კანადელი პაციენტი ჩვენთან. ძალიან რთული სიტუაცია ჰქონდა, ავტოკატასტოფის შემდეგ განუვითარდა სახსრის ოსტეომიელიტი. ფაგების გამოყენების შემდეგ კი ინფექცია გაუქრა და თავისუფლად მოძრაობა დაიწყო”, – ამბობს მზია ქუთათელაძე.
ელიავას საერთაშორისო ფაგოთერაპიის ცენტრის დირექტორი დავით სტურუა გვეუბნება, რომ ცნობადობა ყოველწლიურად იზრდება. ინსტიტუტს 84 ქვეყნიდან ჰყავს მიღებული პაციენტები.
“წინა წელთან შედარებით, პირველ კვარტალს თუ ავიღებთ, რომელიც სრულად გაანალიზებულიც არ არის, 20-30%-ით მეტი პაციენტი გვყავს მიღებული“, – ამბობს დავით სტურუა.
მისი თქმით, ელიავას ინსტიტუტში შექმნილია კონსორციუმი, რომელიც აერთიანებს, როგორც სამეცნიერო, სამკურნალო და დიაგნოსტიკური ლაბორატორიის კომპონენტებს, ასევე ფაგების წარმოებასა და აფთიაქს.
“ასეთი სრულყოფილი და ყოვლსიმომცველი სტრუქტურა სხვა არცერთ ქვეუყანაში არ არის. არის ქვეყნები, სადაც , მხოლოდ სამენციერო კომპონენტია განვითარებული, ზოგან ფაგების წარმოებას ავითარებენ, ან ფაგებს იყენებენ ცალკეულ შემთხვევებში. ჩვენ ყველა სერვისს ერთად ვთავაზობთ საქართველოში, ეს კი უცხოელი პაციენტებისთვის ძალიან მოსახერხებელია.ელიავას ინსტიტუტი და მასთან ასოცირებული დაწესებულებები მაღალი სტადარტით, დეტალურად სწავლობენ ბაქტერიოფაგებს, ამავდროულად აწარმოებენ ფართო სპექტრის ფაგს, რომელიც ბევრ სხვადასხვა ბაქტერიას კლავს და ამასთან, სტაბილურია,”- , გვეუბნება დავით სტურუა.
ქართული KNOW-HOW
მიუხედევად იმისა, რომ ფაგები ჯერ ლიცენზირებული (აღიარებული) არ არის, ფაგების წარმოებაზე კონკურენცია ნელ-ნელა იზრდება. მსოფლოში მხოლოდ ახლა ცდილობენ ფაგოთერაპიის სტანდარტების შემუშავებასაც.
მზია ქუთათელაძე გვეუბნება, რომ ამ ფონზე ელიავას ინსტიტუტს არაერთი ორგანიზაცია დაუკავშრდა, რომლებიც დაინტერესებულები არიან ქართული ინსტიტუტის გამოცდილების შესწავლით.
„ფაგმა რაც შეიძლება ბევრი სხვადასხვა ბაქტერია უნდა მოკლას და მისი მოქმედების არეალი უნდა იყოს მაქსიმალურად ფართო. ჩვენი სტაფილოფაგი 100-დან 85-90-ს კლავს. ეს ძალიან მაღალი მაჩვენებელია. ჩვენი ნარევები ამიტომაცაა მნიშვნელოვანი, რომ კლავს ბაქტერიების დიდ ნაწილს”, – ამბობს მზია ქუთათელაძე.
მისი თქმით, ხშირად არის ისეთი შემთხვევები, როდესაც უკვე არსებული, მზა პრეპარატი არ მუშაობს და ინსტიტუტს ინვიდუალური (პერსონალური) მოხმარებისთვის ახალი ფაგური პრეპარატების დამზადება უწევს.
“ბაქტერია ხშირად ავითარებს ახალ მექანიზმებს, რომ ფაგისგან თავი დაიცვას, ამიტომ გვიწევს შეცვლაც, ახალი უნდა იპოვო, ან ნარევში უკვე არსებული ფაგი უნდა “ავარჯიშო” ისე, რომ ეს ახალი ბაქტერიაც მოკლას. ანტიბიოტიკებისგან განსხვავებით, ეფექტური ფაგების გამოყოფა და შერჩევა ახალი, რეზისტენტობის მქონე ბაქტერიების მიმართ გაცილებით მარტივი და ეფექტურია ეს კი კარგად გამოგვდის ჩვენ. ეს არის ჩვენი ინსტიტუტის KNOW-HOW,” – აღნიშნავს ქუთათელაძე.
ელიავას ინსტიტუტში აღნიშნავენ, რომ ამ გზით არაერთი პაციენტის განკურნება და სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესება შეძლეს.
„გვყავს პაციენტები, რომლებიც 15-20 წლის განმავლობაში იღებდნენ ანტიბიოტიკებს, ეს ადამიანები ეძებდნენ გამოსავალს. მათ ჩავუნაცვლეთ ანტიბიოტიკი ფაგებით. მათი სიცოცხლის ხარისხი ამით მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა“, – ამბობს დავით სტურუა.
მაგალითად, 2022 წლის 17 იანვარს სამეცნიერო ჟურნალში Nature Communications გამოქვეყნდა სტატია, სადაც ექიმები ჰყვებიან ერთი ძალიან რთული პაციენტის მკურნალობის რამდენიმეწლიან ისტორიას, რომელიც საბოლოოდ სწორედ საქართველოში, ელიავას ინსტიტუტში ფაგებით მკურნალობთ დასრულდა.
სკეპტიციზმი ფაგების მიმართ
მიუხედავად იმისა, რომ 90-იანი წლებიდან არაერთი წამყვანი ქართველი ექიმი აქტიურად იყენებდა ფაგებს, სკეპტიციზმი ამ მეთოდის მიმართ დიდია. პირველ რიგში იმიტომ, რომ ფაგებით მკურნალობა არ არის საკმარისად გამოკვლეული და ლიცენზირებული. სწორედ ამ მიზეზით, ბევრი პროფესიონალი მედიკოსი ამ მეთოდს გაურბის. მათ შორის საქართველოშიც.
მზია ქუთათელაძე გვეუბნება, რომ ექიმების ნაწილის ეს დამოკიდებულება ევროპული გაიდლაინებით აიხსნება, რომლითაც ქართველი ექიმები ხელმძღვანელობენ და სადაც ფაგები არ არის ნახსენები.
„ექიმმა იცის, რომ ბაქტერიული დაავადების დროს უნდა გამოიყენოს ანტიბიოტიკი. სრულიად ექიმზეა დამოკიდებული, რას დანიშნავს. ფაგი ჩვენი [საქართველოს] მარეგულირებლის მიერ კი არის აღიარებული, თუმცა, ბევრი მიჰყვება ევროპულ გაიდლაინს, სადაც ფაგები არ არის ლეგალურად აღიარებული”.
ქუთათელაძის თქმით, მთავარი პრობლემა იმაშია, რომ ფაგების სათანადოდ გამოსაკვლევად ჯერ მედიცინამ ვერ მოიცალა, რადგან ყველა იმედიანად უყურებდა ანტიბიოტიკებს, ამის საჭიროება თითქოს არ იდგა. თუმცა, ახლა, ეს მოცემულობა იცვლება:
“ამ მიმართულებით საერთაშორისო სტანდარტით განსაზღვრეული კლინიკური კვლევები ჩატარებული არ არის. ამ კვლევებს ძალიან დიდი თანხები და დრო სჭირდება. თუმცა, ნელ-ნელა ვითარება იცვლება და მაგალითად, ამერიკაში ახლა უკვე დაახლოებით 50 ასეთი ტიპის კვლევა მიდის“, – ამბობს მზია ქუთათელაძე.
ინფექციონისტი და მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი საქართველოში, მაია ბუწაშვილი, გვეუბნება, რომ ამ ეტაპზე ფაგებს პაციენტებს არ უნიშნავს, რადგან მიაჩნია, რომ საკმარისი მტკიცებულებები ფაგების მოქმედებაზე არ არსებობს. თუმცა, ისიც თანხმდება, რომ მომავალში ფაგებს უფრო დიდ მნიშვნელობას მიანიჭებენ:
„საბოლოო ჯამში ეს ძალიან პერსპექტიული თემაა. ინტერესი დიდია არა მხოლოდ ჩვენს ქვეყანაში, არამედ დასავლეთშიც. ანტიბიოტიკები ჩიხშია შესული და არსენალი ნელ-ნელა გვეწურება. რა თქმა უნდა, მედიცინა ეძებს ახალ მიმართულებებს, ამ მხრივ ფაგები ძალიან იმედისმომცემია“, – ამბობს მაია ბუწაშვილი.
მისი თქმით, როგორც კი ფაგებს საერთაშორისო რეპუტაციული ორგანიზაციების სამედიცინო გაიდლაინებში ნახავს, დაუყოვნებლივ დაიწყებს მის გამოყენებას.
მიუხედავად იმისა, რომ ქართული ფაგები ასწლოვან ისტორიას ითვლის, მოქალაქეების ნაწილისთვის ის კვლავ სიახლეა. მსგავსი ვითარებაა ბევრ სხვა ქვეყანაშიც, სადაც ფაგოთერაპია ჯერ მხოლოდ ექსპერიმენტულ დონეზეა.
როგორც ქრის შაფერი კალიფორნიიდან გვიყვება, მის გარშემო არავის სმენოდა ბაქტერიოფაგების შესახებ. ამიტომაც საქართველოდან დაბრუნების შემდეგ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება მალევე მიიღო. საგანმანათლებლო სისტემაში მრავალწლიანი მუშაობის შემდეგ პენსიაზე გასვლას გეგმავს. მთელ დროს კი ამერიკაში ფაგოთერაპიის პოპულარიზაციას დაუთმობს. აპირებს, საკუთარი ისტორია და გამოცდილება იმ ადამიანებს გაუზიაროს, რომლებსაც შესაძლოა, ჯანმრთელობის მსგავსი პრობლემები აწუხებთ, თუმცა ფაგებსა და საქართველოში ბაქტერიოფაგის ინსტიტუტზე არაფერი სმენიათ.
“პროექტი დაფინანსებულია ICFJ-ის მიერ ინოვაციური ჯანდაცვის პროგრამით”
